Філасофія як навука

Развіццё

Асветнікі былі ўпэўненыя ў дасягальнасці гэтых мэтаў. Гістарычны аптымізм - характэрная ўласцівасць Асветы, галоўнай заваёвай якое сталася абгрунтаванне ідэі сацыяльнага прагрэса. Менавіта тут палягаюць карані гістарызма. Для філасофіі нямецкай Асветы гэтыя асаблівасці ўласцівы перш за ўсё. Малады Кант, Гердэр, Лесінг, Шылер, у рознай форме і з розным талентам праводзяць ідэю развіцця ў прыродазнаўства і грамадскія навукі.

Ідэі кантавай “Усеагульнай гісторыі і тэорыі неба” разбуралі ўяўленні аб боскім паходжанні і нязменнасці прыроды. Ідэя эвалюцыі станавілася галоўным светаўяўленчым і метадалагічным арыенцірам.

Творчасць Лесінга і Гердэра пераадольвала міф аб боскай завершанасці чалавека. Няспыннае ўдасканаленне - вось яго асаблівасць. Чалавек ніколі не бывае завершаным. Развіваецца яго інтэлект, мова. Гісторыя мовы непарыўна звязана з гісторыяй мыслення, а абедзьве яны - часткі грамадскай гісторыі, у працэсе якой індывіды і народы засвойваюць назапашаны вопыт, асэнсоўваюць дасягненні мінулых эпох. Гэта свет культуры, якія перадаецца ад народа да народа. Гісторыя чалавека - гэта гісторыя чалавечай культуры.

Але культура - вынік дзейнасці чалавека. Таму паўстае пытанне аб вытоках гэтай дзейнасці. А паколкі культура ў гэты перыяд разглядаецца выключна як духоўная культура, то вытокі дзейнасці як субстанцыі культуры спрабуюць адшукаць ў ідэальнай сферы свядомасці. Адсюль і ідэалізм, гэтак характэрны для нямецкай класічнай філасофіі.

Ідэя актыўнасці свядомасці

Найбольш істотным вынікам гэтых пошукаў сталася ідэя актыўнасці свядомасці, упершыню распрацаваная Кантам. Калі філасофія папярэдняга перыяда разглядала чалавека як пасіўна-сузіральную істоту, а працэс пазнання - як простае сузіранне, то Кант упершыню адкрывае творча-актыўную, сінтэтычна-канструктыўную прыроду чалавека, а пазнанне разглядае як працэс стварэння свету з'яў, альбо свету культуры. Падставы гэтай дзейнасці адначасова выступаюць і падставамі існавання культуры. Пры гэтым Кант мяркуе, што спосабы і мэты пазнання заўжды падпарадкаваны маральна-практычнай дзейнасці і сваю магчымасць набываюць дзякуючы ёй. Веды маюць каштоўнасць толькі ў той ступені, у якой яны спрыяюць чалавеку ў дасягненні дасканаласці. Гэтая ідэя мае для нас падвойнае значэнне: па-першае, у суб'ектыўна-ідэалістычнай форме Кант упершыню паспрабаваў абгрунтаваць залежнасць пазнання ад практыкі і, па-другое, паказаць актыўнасць пазнання як канструявання свету культуры, у якім чалавек набывае свабоду і рэалізуе маральны ідэал.

Варта адзначыць той факт, што, паводле Канта, гэтая дзейнасць разгортваецца ў свеце прыроды, ў сферы “рэчаў саміх па сабе”, якая абмяжоўвае розум і вымушае яго лічыцца з неабходнасцю прыроднага існавання. Гэта, на думку Канта, засцерагае розум ад празмернага суб'ектывізма. З гэтага пункту гледжання далейшае развіццё нямецкай класічнай філасофіі ідзе па шляху вызвалення ад гэтага матэрыялістычнага “давеску”. У сістэмах Фіхте і Шелінга дзейнасць з атрыбута пазнання і культуры ператвараецца ў аснову свету. Прызначэнне чалавека - свабода. Сродкам яе дасягнення ёсць культура. Гэтая культура з'яўляецца вынікам чалавечай дзейнасці. Яна і ёсць свет чалавека, і ніякага іншага свету няма. Так фарміруецца ўяўленне аб дзейнай і таму супярэчлівай прыродзе чалавека і таго свету, які ён стварае. Але адначасова нарастае і суб'ектывізм. Яго пераадоленне пачынаецца ў творчасці Гётэ, братоў Гумбальдтаў, у рамантызме, але заслуга ў гэтым найперш належыць Шэлінгу з яго ідэяй усеадзінства. Шэлінг усё жыццё імкнуўся ажыццявіць сінтэз спіназізма з яго абсалютнасцю прыроды і фіхтэанства з яго абсалютызаванай суб'ектыўнасцю. Гэтае імкненне, часта незалежна ад самога Шэлінга, прыводзіць да нарастання аб'ектывізма ў ацэнках мыслення, якое ўсё больш і больш набывае рысы ўсеадзінага Бога, супярэчлівага па самой сваёй сутнасці. Бог - гэта і розум, і сам свет. У ім змагаюцца рэальнае і ідэальнае, эгаізм і любоў. Станаўленне свету (і Бога) - гэта пераадоленне эгаізма праз любоў.

Гэтыя напалову рэлігійныя, напалову піетычныя ўяўленні позняга Шэлінга становяцца непасрэдным разумовым матэрыялам для маладога Гегеля. У “Жыцці Ісуса” і ў “Духу хрысціянства” ён спрабуе пераадолець разрыў паміж існым і належным у маралі, знайсці такую агульную сферу, якая б адпавядала асобнаму чалавеку.

Дыялектыка

У гэтых пошуках і нараджаецца гегелеўская дыялектыка - галоўнае дасягненне нямецкай класічнай філасофіі. Сутнасць дыялектыкі коратка можна характарызаваць наступным чынам. Ніякі стан свету і ніякія веды аб ім не бываюць нязменнымі. І свет, і яго пазнанне - гэта працэс, які няспынна мяняецца, і гэтая зменлівасць ёсць істотнай уласцівасцю іх. Усякі стан, любыя веды ўтрымліваюць у сабе сваю супрацьлегласць, сваё адмаўленне. Душой, крыніцай гэтай зменлівасці з'яўляецца супярэчлівасць усяго існага. Штосьці існуе толькі ў той ступені, у якой яно ўнутры сябе ўтрымлівае сваю супрацьлегласць - гэты корань усякай жыццяздольнасці і сілы. Пераадоленне гэтых супярэчнасцей і ёсць працэс развіцця. Яго нельга прыпыніць, ад яго нельга адмовіцца. Тое, што яшчэ ўчора было жыццядзейным, сёння робіцца састарэлым і асуджаным на адмаўленне. Справядлівае ў адным выпадку паўстае як вышэйшая несправядлівасць у другім. Сапраўднае ўчора перастае быць такім сягодня і альбо само павінна саступіць месца новаму, альбо падлягае прымусовай ліквідацыі з боку больш развітай рэчаіснасці. Але гэта - рэчаіснасць свядомасці, рэальнасць духа. Прырода ж - гэта “акамянелы дух”. Яе таму нельга ні абагаўляць, ні ставіць вышэй за чалавечыя здзяйсненні. Прыродныя формы не ведаюць развіцця. Такой здольнасцю валодае толькі дух. І менавіта ў духу завяршаецца развіццё, бо менавіта ў развіцці духу дасягаецца вышэйшая мэта - пазнаць самога сябе. Дух заўважае, што ўсё, што адрозніваецца ад яго, толькі здаецца такім. На самой справе гэта сам дух на розных стадыях свайго развіцця. Так розум замыкаецца на самім сабе і гэтым пазбаўляе сябе той асновы, на якой толькі ён і можа функцыянаваць. Рэальнае развіццё прыроды тут падмяняецца рухам і зменлівасцю паняццяў. Але як ў працэсе гэтага руху ўзнікае свет? Як развіццё паняццяў прыводзіць да з'яўлення прыроды?

Гэтыя пытанні адносяцца да самага ўразлівага месца ў філасофіі Гегеля. І паставіў іх яшчэ Шэлінг. І гэтыя ж пытанні сталіся падставай для самай бязлітаснай крытыкі з боку Людвіга Фейербаха.

Антрапалагічны матэрыялізм і крытыка ідэалізма

Фейрбах быў першым крытыкам нямецкага ідэалізма. Заслуга яго заключаецца ў тым, што з пазіцый матэрыялізма ён выявіў вытокі і ўмовы існавання рэлігіі і ідэалізма. Ён паказаў зямныя прычыны гэтых з'яў духоўнай культуры. У сапраўднасці прырода папярэднічае як Богу, гэтак і духу. “Так дзейнасць чэрава папярэднічае дзейнасці галавы, першае ў жыцці - ежа і пітво”, - пісаў Фейербах. Ідэалізм абсалютызуе дзейнасць галавы, прыпісвае ёй такую моц і такія функцыі, якімі ў сапраўднасці яна не валодае. Ідэалізм і рэлігія падвойваюць свет, у рэлігіі і ідэалізме аб'ектывізуеца немач і недасканаласць чалавека. З дапамогай духа і Бога чалавек пераадольвае свае недахопы. У дух і ў Бога змяшчае чалавек тыя праблемы, якія ён сам вырашыць не можа. Бог - гэта створаны чалавекам яго ўласны цень. Сапраўдным жа богам ёсць сам чалавек. Яго боскасць праяўляецца ў любові. Любоў гэта аснова маральнасці і чалавечнасці, падстава грамадзянскасці. Любоў - гэта Бог у чалавеку. Гэтая зямная гуманістычная скіраванасць Фейрбаха не можа не імпанаваць. І ён мае рацыю, калі сцвярджае Любоў як аснову чалавечых адносін. Але чаму ў рэальным жыцці гэтая любоў вядзе да войнаў, сварак, гвалту? На гэтае пытанне Фейебах не адказвае, ды і не можа адказаць. Яго заслуга ў іншым. У антрапалагічным матэрыяліме Фейербаха класічная заходняя філасофія завяршыла сваё развіццё. Пасля яго крытыкі ідэалізма і рэлігіі далейшае развіццё галоўных праблем традыцыйнай класічнай філасофіі магчыма было толькі на шляху разбурэння падмурку гэтай філасофіі, на прынцыпова новай метадалагічнай і светаўяўленчай аснове.

Якія ж галоўныя здабыткі нямецкай класічнай фіасофіі?

1) Значным дасягненнем нямецкай класічнай філасофіі сталася перакананне ў тым, што асэнсаваць існасць чалавека ні з пазіцый яго эмпірычнага існавання, ні з пункту гледжання “чыстага розуму” немагчыма. Свет чалавека - гэта не першапачатковая дадзенасць, ён культывуецца чалавекам і толькі ў гэтым працэсе набывае статус сферы спецыфічна чалавечай жыццядзейнасці. Гэта свет культуры, які гістарычна ствараецца чалавекам. Без яго і па-за ім існаванне чалавека немагчыма. Спосабам жа рэалізацы культуры, асновай яе ўзнікнення і існавання з'яўляецца дзейнасць;

2) асновай гэтай дзейнасці, яе глыбіннай крыніцай ёсць дыялектыка як адзінства супрацьлеглых тэндэнцый і іх барацьба. Гэта галоўнае дасягненне нямецкай класічнай філасофіі. На ідэалістычнай аснове дыялектыка тут была распрацавана гэтак грунтоўна, што адкрыла перад чалавечым мысленнем дагэтуль невядомыя абшары. Яна ўкараняла прынцып гістарызма як аснову мыслення і вяла да вельмі радыкальных высноў. У межах гэтай інтэлектуальнай плыні была радыкальна пераасэнсавана трактоўка пазнавальнай дзейнасці. Калі ў папярэдняй філасофіі сузіральны суб'ект альбо паглынаецца быццём як яго элемент, альбо адмяжоўваецца ад быцця і супрацьпастаўляецца яму, то нямецкія філосафы XVIII-ХІХ стст. абгрунтавалі творчую актыўную прыроду пазнання, у якім суб'ект і аб'ект цесна ўзаемазвязаны і ўтвараюць цэласную сістэму пазнавальных адносін, функцыянаванне якой абумоўлена сацыякультурнымі фактарамі. Так упершыню распрацоўваецца ідэя практычнай абумоўленасці пазнання;

3) сістэматычнасць, грунтоўнасць і завершанасць, ідэалізм, рацыяналізм і лагіцызм, перавага гнасеалагічнай тэматыкі - вось галоўныя рысы нямецкай класічнай філасофіі.

Марксізм і філасофская класіка

Марксізм - гэта сітэма ідэй, створаная Марксам і Энгельсам у другой палове ХІХ ст., складовымі часкамі якой былі філасофія, эканамічная і сацыяльна-палітычная тэорыі. Узнік марксізм у 40-я гады ХІХ ст. і быў своеасаблівым тэарэтычным адказам на тыя пытанні, якія паставілі перад людзьмі сацыяльна-эканамічныя і палітычныя працэсы навейшай еўрапейскай гісторыі. Магутны эканамічны ўздым, імклівае развіццё навукі, гістарычны аптыміз асветнікаў, пацверджаны грандыёзнай сістэмай Гегеля, з аднаго боку, і галеча ды бездапаможнасць працоўнай масы ў маладым буржуазным грамадстве - з другога, вось вытокі філасофіі Маркса. Яго вучэнне было народжана жахлівым відовішчам сацыяльнай рэчаіснасці на фоне навуковага прагрэса, які, здавалася, мог забяспечыць чалавеку годныя ўмовы жыцця. Маркса ўразіла гаротнае становішча людзей сярод магутных машын, якія былі прызначаныя, але чамусьці не здолелі зрабіць лепшай долю чалавека.

На фарміраванне светапогляду Маркса аказалі ўплыў і іншыя фактары. Так, напрыклад, Ф.Энгельс адзначаў, што перакананні Маркса фарміраваліся пад уплывам сучаснага яму прыродазнаўства і, у першую чаргу, трох вялікіх адкрыццяў: закона захавання і ператварэння энергіі, тэорыі клетачнай будовы жывога арганізма і эвалюцыйнай тэорыі Ч.Дарвіна. Гэтыя адкрыцці разбуралі рэлігійныя погляды на праблему паходжання жыцця, укаранялі ў навуку прынцып развіцця і спрыялі фарміраванню дыялектычных і матэрыялістычных поглядаў на свет.

Але найперш неабходна адзначыць тое ўражанне, якое на маладога Маркса аказала філасофія Гегеля з яе ўніверсальнасцю, гістарычнасцю і дыялектычнасцю. Нельга не адзначыць і ўплыў Фейербаха, барацьба якога з Богам успрымалася Марксам як “вялікая тэарэтычная рэвалюцыя”, што ліквідавала рэлігійнае адчужэнне чалавека ад жыцця і стварала неабходныя перадумовы для крытычнага мыслення. Паўстаўшы разам з Фейербахам супраць Бога, Маркс паўстае і супраць гегелеўскага “сусветнага духу”. Для яго сапраўднай рэальнасцю з'яўляецца не сусветны дух, як лічыў Гегель, і не чыстая прырода, як думаў Фейербах, а рэальнасць чалавека, абумоўленая матэрыяльнай, сацыяльна-эканамічнай рэчаіснасцю. Дух, свядомасць гэтага чалавека вызначаецца матэрыяльнымі ўмовамі яго існавання, а не наадварот. Таму каб паўплываць на людзей, на іх свядомасць і гісторыю, неабходна змяніць гэтыя матэрыяльныя ўмовы існавання, гэта значыць - матэрыяльную вытворчасць з уласцівымі для яе вытворчымі адносінамі. У грамадстве большая частка людзей пазбаўлена сродкаў вытворчасці, якія толькі і могуць забяспечыць чалавеку неабходныя ўмовы існавання. Але ж чалавек, які не мае сродкаў забеспячэння сваёй жыццядзейнасці, не належыць самому сабе, ён адчужаны ад сябе і падпарадкаваны іншаму чалавеку, а дакладней - сістэме. Адчужэнне вядзе да падзелу грамадства на бедных і багатых, на грамадскія класы, формай узаемаадносін паміж якімі з'яўляецца класавая барацьба. Яна - рухавік гісторыі. У працэсе гэтай барацьбы адзін клас знікае, саступаючы месца другому класу, які, у сваю чаргу, становіцца аб'ектам нападак з боку новых сацыяльных нізоў. Гісторыя чалавецтва - гэта гісторыя класавай барацьбы, якая ў рэшце рэшт вядзе да ліквідацыі эксплуатацыі чалавека чалавекам і пабудове камуністычнага грамадства як пачатку сапраўднай гісторыі чалавецтва.

Такое разуменне сацыяльнай гісторыі вядзе да радыкальнага пераасэнсавання філасофіі., сутнасць якога адлюстравана ў знакамітых “Тэзісах пра Фейербаха”. Уся папярэдняя філасофія, на думку Маркса, імкнулася тлумачыць свет, тады як куды больш важнай справай з'яўляецца пераўтварэнне яго. Філасофія - гэта тэорыя змагання і прапаганды. Яна павінна выявіць прычыны чалавечых бедаў, адкрыць і паказаць шляхі і сродкі сацыяльнай перабудовы, якія вядуць да свабоды і дабрабыту ў грамадстве роўнасці, справядлівасці і братэрства. Філасофія - гэта тэорыя практычнай дзейнасці, разумовая аснова praxis (практыкі), якая папярэднічае свядомасці і культуры, ўключае ў сябе ўсе віды свядомай дзейнасці чалавека і паўстае як гістарычная татальнасць. Ідэя адзінства тэорыі і практыкі з'яўлецца цэнтральнай у творчасці Маркса. Любая навуковая тэорыя, у тым ліку і філасофія, апраўданы толькі тады, калі яны заснаваны на практыцы і спрыяюць яе дасканаласці.

Кожная эканамічная сістэма, як базіс грамадства, знаходзіць сваё апраўданне ў сістэме ідэалагічных канцэпцый і сацыяльных інстытутаў, гэтай палітычнай надбудовы, якую яна спараджае і якая ёй служыць. Таму адной з адмысловых задач філасофіі з'яўляецца ідэалагічная крытыка. Яна павінна асэнсаваць існуючыя ўяўленні чалавека пра сябе, свет і свае стасункі з ім і паказаць, што ўсе ранейшыя ідэалогіі не толькі былі няздольныя растлумачыць быццё чалавека, але свядома скажалі гэтае быццё. Таму змена спосабу вытворчасці як матэрыяльнай асновы грамадства павінна дапаўняцца зменай усіх ілжывых ідэалогій.

Якія ж рысы ўласцівы філасофіі Маркса?

1) матэрыялізм складае светаўяленчую аснову гэтай філасофіі, але не “стары” метафізічна-механістычны матэрыялізм, які ўсё зводзіць да прыроды, фізікі, дзе ўсё падпарадкавана ўніверсальнаму дэтэрмінізму і выключае магчымасць свабоды. Перадумовай існавання чалавека з'яўляецца не прырода, а скіраваная на пераўтварэнне гэтай прыроды практычная дзейнасць, асновай якой і галоўнай мэтай выступае матэрыяльнае жыццё людзей. Гэта матэрыялізм дыялектычны і гістарычны;

2) дыялектыка як тэорыя развіцця і метадалагічны прынцып адрознівае марксісцкую філасофію ад усіх папярэдніх філасофскіх тэорый;

3) сацыяцэнтрызм, сутнасць якога заключаецца ў тым, што грамадства разглядаецца як асноўны і нават адзіны аб'ект філасофскага даследавання, перадумова існавання чалавека і сапраўдны суб'ект гісторыі;

4) сацыяльна-крытычная арыентацыя, якая робіць гэтую філасофію “тэорыяй рэвалюцыйнага пераўтварэння свету”;

5) вырашальная роля практыкі як спецыфічна чалавечай актыўнай дзейнасці, скіраванай на пераўтварэнне прыроднага і сацыяльнага асяроддзя з мэтай больш поўнага і ўсебаковага задавальнення грамадскіх патрэб.

Больш падрабязны аналіз марксісцкай філасофскай канцэпцыі дазволіў бы выявіць шматлікія супярэчнасці ў ёй, сфармуляваць пытанні, на якія марксізм не даў адказаў. Але на гэта няма ні часу, ні месца. Трэба толькі адзначыць тры акалічнасці: па-першае, марксізм пакліканы да жыцця той сукупнасцю сацыякультурных рэалій, якія былі характэрны для еўрапейскага грамадства сярэдзіны ХІХ ст., па-другое, гэта была рэакцыя на галечу, бяспра'е і невыноснае становішча працоўнай масы на этапе ранняга капіталізма, па-трэцяе, бясспрэчным з'яўляецца той факт, што марксізм аказаў велізарнае ўздзеянне на гістарычнае жыццё чалавецтва ў ХХ стагоддзі і прадэманстраваў унікальную здольнасць да самаабнаўлення. Можна не пагаджацца з марксізмам, але нельга не прызнаваць яго як элемент еўрапейскай духоўнай культуры.

1.3 Посткласічная філасофія: тэмы і праблемы

Традыцыі філасофскага класіцызма і посткласічная філасофія

Посткласічнай філасофіяй называюць сукупнасць разнастайных школ, плыняў і канцэпцый, што ўзнікалі і развіваліся ў перыяд з сярэдзіны ХІХ ст. і да нашых дзён і адлюстравалі тыя радыкальныя перамены, якім падверглася заходняя культура ў гэты перыяд. Гэтая філасофія развіваецца пад знакам надзвычай інтэнсіўнай палемікі з класічнай філасофскай традыцыяй. І гэтая палеміка вядзецца ў самым шырокім дыяпазоне: ад поўнага адмаўлення класічных філасофскіх каштоўнасцей да спробы выкарыстання традыцый дзеля вырашэння ўласных задач. Але гэта не разбурэнне класічнай філасофіі, а толькі яе трансфармацыі, працяг яе ў сучаснасць і прыстасаванне да актуальных праблем новай культуры.

Пад філасофскай класікай разумеюць тыя вучэнні, якія ўзнікалі з часоў антычнасці і да сярэдзіны ХІХ ст. і прапанавалі еўрапейскай культуры ўзор філасофскай тэорыі, парадыгму філасофствавання. Што азначае класічная філасофская традыцыя? Традыцыйная філасофія была заснавана на пастулатах, якія ў той альбо іншай форме прысутнічалі ва ўсіх філасофскіх тэорыях усіх часоў. Рацыяналізм - найістотнейшая рыса гэтай філасофіі. Прызнанне розуму, давер розуму, павага да яго з'яўляецца асновай гэтай традыцыі. Ідэя рацыянальнасці свету і чалавека дамінавала ў філасофіі з часоў Платона, а сваё завяршэнне знайшла ў нямецкай класічнай філасофіі. Класічная філасофія канстытуявала сябе ў якасці тэорыі, зарыентаванай на розум як вышэйшую каштоўнасць. Пры гэтым розум паўставаў не толькі як істотная характарыстыка чалавека, але і як субстанцыяльная аснова свету. Прынамсі, ад грэкаў пайшла ўпэўненасць у тым, што прынцыпы будовы свету супадаюць з прынцыпамі функцыянавання розуму, і гэтае супадзенне забяспечвае магчымасць рацыянальнага пазнання свету. Гэтая антычная ідэя дасягае свайго лагічнага завяршэння ў гегелеўскай ідэі тоеснасці быцця і мыслення.

Адсюль і другая рыса класічнай філасофіі - рацыяналізацыя чалавека. Адзінае, што адрознівае чалавека ад усяго жывога, гэта розум, здольнасць да лагічнага мыслення. Гэты розум не прызнае ніякага аўтарытэта, а яго мэта - спасціжэнне ісціны. У сувязі з гэтым класічная філасофія разглядала чалавека выключна як разумную істоту, прызваннем якой была пазнавальная дзейнасць. Чалавек нараджаецца і жыве дзеля пазнання ўнутранай будовы свету і гэтае пазнанне патрабуе ад яго свядомага развіцця сваіх пазнавальных здольнасцей: розуму, інтуіцыі, памяці, маралі. Пазнанне не толькі патрэбнасць розуму, але і душы, бо толькі пазнанне спрыяе і пашырэнню магчымасцей чалавека ў свеце, і духоўнаму вызваленню.

Такое разуменне чалавечай прыроды вяло да гнасеалагізацыі адносінаў чалавека і свету. Класічная філасофія гэтыя адносіны разглядала выключна як тэарэтычна-пазнавальныя, як адносіны суб'екта і аб'екта, дзе суб'ект паўставаў абсалютным пунктам адліку, а яго розум - як адзіна магчымы спосаб бачання свету. Вынікі пазнавальнай дзейнасці фіксуюцца з дапамогай дакладных, адназначных і ападыктычных лагічных паняццяў і выключаюць усялякія антрапаморфныя праекцыі. Адзначаная акалічнасць вызначала і мэты філасофіі: пошук субстанцыянальных асноў быцця, спасціжэнне сапраўднай існасці свету як адзінай устойлівай цэласнасці. Гэтая філасофія была арыентавана на выяўленне фундаментальных структур рэчаіснасці, адкрыццё і асэнсаванне ўніверсальных законаў свету. Класічная філасофія, такім чынам, мела відавочна метафізічны характар і анталагічную арыентацыю, для яе характэрны аб'ектывізм, субстанцыялізм, прызнанне тоеснасці быцця і мыслення, думкі і слова.

Як жа гэтая традыцыя асэнсоўваецца ў посткласічнай філасофіі? Першым крокам на шляху станаўлення посткласічнай філасофіі было радыкальнае абмежаванне рацыяналізма. Лагіцыстскія анталагічныя канструкцыі класічнай філасофіі не маюць нічога агульнага з сапраўднай рэчаіснасцю з яе дыскрэтнасцю, неаднароднасцю, супярэчлівасцю. У свеце разумнага не болей, чым неразумнага, а прэтэнзіі класічнай філасофіі на сістэмна-рацыянальнае спасціжэнне прыроды і чалавека, сцвярджэнне тоеснасці быцця і мыслення - толькі міф. Ірацыяналізм у посткласічнай філасофіі не толькі дапаўняе рацыяналізм, але набывае статус светаўяўленчай парадыгмы, якая неразумнасць абвяшчае галоўнай характарыстыкай свету і яго разумення. Гэта было не адмаўленнем розуму ці яго пазнавальных здольнасцей, а толькі абмежаваннем разумнага і сцвярджэннем неразумнага ў якасці канстанты быцця і пазнання. Гэтая ірацыяналістычная традыцыя падмацоўвалася і зменамі ў грамадстве. Крызіс класічнай культуры і навукі, масавае грамадства з яго адмаўленнем традыцыйных каштоўнасцей, эканамічныя крызісы, рэвалюцыі і войны, ідэалагізацыя грамадскіх працэсаў нараджаюць “крызісную свядомасць”, “разгублены розум”, якія паўстаюць супраць навукі (гэтага ўвасаблення розуму) і ірацыянальнасць паводзін чалавека пераносяць на будову свету, надаючы ірацыяналізму не толькі гнасеалагічны, але і анталагічны статус. З гэтай пазіцыі навука і розум паўстаюць як сродкі занявольвання людзей і іх прыгнёту.

Пад уплывам гэтых фактараў адбываецца дэрацыяналізацыя чалавека. Посткласічная філасофія не адмаўляе разумнасці чалавека, але і не дапускае яе вяршэнства. Чалавек не таму чалавек, што разумны і пазнае, а таму, што жыве. Сутнасць і спосаб існавання чалавека ў свеце абумоўлены не розумам, а татальнай катэгорыяй жыцця як сукупнасці разнастайных і шматзначных форм яго бытавання. Свет можна зразумець і апраўдаць не з пункту гледжання розуму, а з пазіцый жыцця. Чалавек нараджаецца ў свет не дзеля таго, каб пазнаваць, а каб жыць. І розум - толькі адна, і не самая галоўная, з праяў гэтага жыцця. Так мяняецца панаваўшае раней уяўленне аб сутнасці і прызначэнні чалавека.

Разам з гэтым адбываецца своеасаблівая дэгнасеалагізацыя адносінаў чалавека і свету. Характэрнае для класічнай філасофіі разуменне свету і чалавека як адносінаў аб'екта і суб'екта, супрацьпастаўленых адзін аднаму і незалежных адзін ад аднаго, непрыймальнае для посткласічнай філасофіі. Гэтая філасофія зыходзіць з тэзы, паводле якой кожны раз, як чалавек усведамляе сябе, ён усведамляе сябе тут і зараз, у гэты час, у гэтым месцы, у гэтым асяроддзі. Гэта значыць, што быццё чалавека - гэта быццё-у-свеце і быццё-у-часе. Свет і чалавек адзіны, іх нельга раздзяліць, нельга супрацьпаставіць. Чалавек знаходзіцца не па-за светам, а ўнутры яго і толькі так гэты свет і можа мысліцца. Посткласічную філасофію можна характарызаваць як “безсуб'ектную філасофію”, якая пераадольвае субе'кт-аб'ектную дыхатамію класічнай філасофскай традыцыі. Гэтае быццё-у-свеце-і-у-часе не абмяжоўваецца адным розумам, а мае на мэце ўсю паўнату існавання. Таму для апісання гэтага быцця недастаткова адных рацыянальных паняццяў, гэта патрабуе самага шырокага спектра сродкаў выяўлення, у тым ліку і ірацыянальных. Але ў такім выпадку мяняецца і вобраз самой філасофіі: са сродка мыслення свету ў катэгорыях розуму яна ператварецца ў спосаб разумення рэчаіснасці, адэкватнае пазнанне якой сродкамі аднаго розуму немагчыма. І рэчаіснасць гэтая губляе статус аб'екта, бо яна - сфера нашага жыцця, дзе мы заўжды знаходзім сябе не толькі разумных і святых, але і неразумных і разбэшчаных. І мэта філасофіі - спасціжэнне сэнсу і значэння нашага бытавання ў свеце. А паколькі гэтае бытаванне шматграннае і шматзначнае, то і філасофія страчвае сваё адзінства і цэласнасць. Сучасная філасофія - гэта спалучэнне самых розных школ і плыняў, якія так адрозніваюцца адна ад аднае, што агульным паміж імі з'яўляюцца хіба што крытычныя адносіны да філасофскай класікі. Плюралізм - істотная рыса сучаснай філасофіі.

Разам з тым усю разнастайнасць школ сучаснай філасофіі можна раздзяліць на групы паводле той стратэгіі, якой яны прытрымліваюцца ў сваім разуменні прадмета філасофіі, яе мэтаў і задач, і ў якой адлюстраваны адносіны да філасофскай класікі: сацыяльна-крытычнай, аналітычнай і экзістэнцыяльна-фенаменалагічнай.. Так сацыяльна-крытычная стратэгія скіравана на пераадоленне анталагізма і сузіральнасці класічнай філасофіі, прыхільнікі экзістэнцыяльна-фенаменалагічнай стратэгіі адвяргаюць класічны аб'ектывізм і арыентуюць філасофію на асабовы дух індывіда, аналітычная стратэгія мае на мэце пераадоленне субстанцыялізма класічнай філасофіі і перасцерагае ад спекулятыўных разважанняў.

Заходнееўрапейская філасофія другой паловы ХІХ ст.

Пераасэнсаванне класічнай філасофскай спадчыны ўвогуле і нямецкай класічнай філасофіі ў прыватнасці пачынаецца прыкладна з сярэдзіны ХІХ ст. і ажыццяўляецца ў двух напрамках - матэрыялістычным і ірацыяналістычным. Першы напрамак прадстаўлены творчасцю Фейербаха, Маркса і Энгельса, погляды якіх ужо разгледжаны вышэй. Дзейны чалавек і соцыум набываюць тут статус галоўнай праблемы філасофіі, а яе асноўнай функцыяй становіцца крытыка як перадумова здзяйснення сацыяльнага ідэала.

Асаблівасці асэнсавання класічнай філасофскай спадчыны з пазіцый ірацыяналізма найбольш выразна праявіліся ў творчасці А. Шапенгаўэра, С. Кіркегора і Ф. Ніцшэ. Шапенгаўэр быў першым філосафам, які выступіў супраць гегелеўскага рацыяналізма і панлагізма. Сістэмна яго погляды выкладзены ў творы “Свет як воля і ўяўленне”. Крытыка рацыяналізма тут такая радыкальная, што яна ставіць пад сумненне само паняцце розуму як асэнсаванай дзейнасці чалавечай свядомасці. Інтэлект, паводле Шапенгаўэра, функцыянуе не па сваім рацыянальным плане, а пад уплывам волі. Гэтая воля ёсць абсалютнай асновай быцця, якая стварае свет і чалавека і носіць ірацыянальны характар. Інтэлект - усяго толькі сродак волі да жыцця. Інтэлект стамляецца, воля ж нястомная. Таму яна, а не розум, сапраўдная аснова свету і перадумова асабістай волі чалавека. У свеце, як і ў чалавеку, няма нічога рацыянальнага, ім уласціва ненасытнае жаданне, цёмны глухі парыў. Свет недарэчны сам па сабе, а ўся гісторыя свету - гэта гісторыя валявых флуктуацый, якія не маюць ніякага сэнсу.

Не мае сэнсу і воля да жыцця, бо само жыццё безсэнсоўнае, асабліва жыццё чалавечае. Яно безсэнсоўнае таму, што кожнаму чалавеку наканаваны хваробы, пакуты, старасць і смерць. Менавіта воля закінула нас у гэты свет без нашага ведама і дазволу, спакушае нас падманлівымі прыманкамі, найгоршай з якіх ёсць аптымізм - самы бязлітасны і безсаромны здзек над чалавецтвам. Жыццё чалавека - гэта няспынныя пакуты, а тое, што называюць шчасцем, на самой справе з'яўляецца толькі спробай вызвалення ад пакут, за якой прыходзяць новыя пакуты і нязбыўны сум. Жыццё - гэта плата па векселю, што падпісаны не намі. Так аптымізм і давер да розуму разбіваецца аб трагізм чалавечага існавання ў свеце.

Гэтая ірацыяналістычная крытыка гегельянства знайшла свой працяг у творчасці дацкага філосафа Сёрэна Кіркегора. Для яго непрыймальны аб'ектывізм і рацыяналізм Гегеля. Ён абвяргае ўсялякі адзіны ідэальны пачатак свету, бо розум, воля, пачуцці - гэта ўсё толькі абсалютызаваныя элементы свядомасці. Пошук адзінай духоўнай субстанцыі, тварэнне ўсеабдымнай універсальнай сістэмы містыфіцыруе прыроду і гісторыю, дзе пануе адзінкавае, а не ўніверсальнае. Мэта філасофіі - не ўніверсальныя законы Сусвету, а асобны чалавек у яго адметнасці і ўнікальнасці. Насуперак Гегелю з яго ідэяй адзінства і неабходнасці гістарычнага працэса, Кіркегор абвяшчае абсалютнасць кожнага чалавека і самакаштоўнасць кожнага імгнення, перажытага чалавекам, самакаштоўнасць яго існавання (existenz) . Экзістэнцыя азначае, што чалавек ёсць не наступства дзеяння нейкіх знешніх прычын, а вынік працэса самаздзяйснення, распачаты ў яго суб'ектыўнасці. Чалавек - не наступства чагосьці знешняга. Ён творыць сябе сам і ў гэтым сэнсе ёсць абсалютным пачаткам.

Кіркегор выдзяляе тры стадыі экзістэнцыі: эстэтычную, этычную і рэлігійную. На эстэтычнай стадыі найбольш выразна праяўляецца індывідуальнасць чалавека, яго жыццё паўстае як мноства не звязаных паміж сабой дыскрэтных падзей. Гэтую стадыю экзістэнцыі характарызуе не пастаянства, а прыступы зменлівасці, навізны - параксізм. На гэтай стадыі няма ніякіх абавязкаў, свабода нічым не абмежавана і праяўляецца без перашкод. Але менавіта праз гэта недасягальнай аказваецца “ісціна” існавання, што нараджае незадаволенасць і адчай, гэтую смяротную хваробу душы. Ад адчаю душа гіне, але яна гіне і без адчаю.

На этычнай стадыі пераважае дабрачыннасць і абавязак. Сумненне ў правільнасці жыцця толькі дзеля сябе нараджае імкненне рабіць дабро для іншых, выконваць свой абавязак у адносінах да чалавека. Але ж жыццё паводле абавязка - гэта жыццё дзеля ўсеагульнага, якое разбурае індывідуальнасць. Калі я жыву дзеля іншых, то ці не парушаю я сваё прызначэнне, ці не адмаўляю гэтым сваю чалавечую існасць? Сумненне, няўпэўненасць, разгубленасць і адчай не толькі не пераадольваюцца на этычнай стадыі, яны становяцца невыноснымі. І тады ў чалавека застаецца толькі адно - вера як увасабленне трэцяй стадыі экзістэнцыі.

На рэлігійнай стадыі чалавек усведамляе той факт, што ні эстэтычная разнастайнасць асалоды, ні этычны абавязак не апраўдваюць прысутнасць чалавека ў свеце, не прыносяць яму задавальнення і не здымаюць адчаю. Жыццё - гэта пакуты, разгубленасць і адчай. Іншага не дадзена, бо іншага няма. Таму трэба выбіраць: альбо асалода індывідуальнай распушчанасці, альбо дабрачыннасць паводле абавязку. І трэба верыць, што дабрачыннасць пажаданая Богам. Гэта не вызваляе нас ад пакутаў, але надзяляе свабодай: выбіраць і пакутаваць. Жыць без веры немагчыма. Але ніхто не можа верыць у бога ў хрысціянскім разуменні гэтага слова. Як жа тады жыць? Верыць, што твой выбар - гэта твая свабода, а звязаныя з ёю пакуты і адчай - патаемнае боскае ўказанне на магчымасць выратавання.

Рацыяналізм і сістэмнасць філасофскай класікі, яе гіпертрафіраваная разважлівасць падвяргаюцца радыкальнай крытыцы ў “філасофіі жыцця”. Яе праграмныя ўстаноўкі даюць нам падставу для высновы, што “філасофія жыцця” была своеасаблівай рэакцыяй на рацыяналістычны аптыміз асветнікаў, але найперш - на панлагізм і абстрактны рацыяналізм Гегеля. Асновы гэтай філасофіі былі закладзены Фрыдрыхам Ніцшэ, удакладняліся і развіваліся ў творах Дыльтэя, Зіммеля, Бергсона і іх паслядоўнікаў.

Галоўным аб'ектам філасофіі Ніцшэ з'яўляецца чалавек, але не як носьбіт сістэмы ўніверсальных аб'ектыўных ведаў, а як істота, напоўненая суб'ектыўнымі перажываннямі. Рацыянальнымі сродкамі нельга спасцігнуць аб'ектыўную ісціну, не таму, што такіх сродкаў няма, а таму, што адсутнічае такая ісціна. Прырода свету і чалавека шматзначная і разнастайная і існуе шмат розных пунктаў гледжання дзеля тлумачэння свету, але ніводны з іх не мае большай каштоўнасці, чым усе іншыя. Свет у аснове сваёй нявызначаны і неакрэслены і толькі фактам волі яму можна надаць пэўную форму. Вышэйшая ісціна нараджаецца ўнутры чалавека дзякуючы самастваральнай волі. Чалавек не нараджаецца чалавекам, а становіцца ім. І гэтае станаўленне чалавека як жывой рэчаіснасці ёсць актам тварэння тут і зараз самавызначальнай асобы. Такая асоба самое сваё жыццё ператварае ў мастацкі працэс, у якім яна зноўку вынаходзіць сябе, ужыўляе сябе ў быццё і гэтым актам тварэння надае парадак і гармонію безсэнсоўнаму хаосу Сусвету. І тады Бог, што панаваў над чалавекам, нараджаецца ў яго душы і звонка гучаць пад сонцам яго словы: “Свет, ты чуеш голас свайго творцы?” Бо ісціна - гэта не тое, што не6абходна даказаць ці абвергнуць, а тое, што трэба стварыць.

Чалавек ніколі не задаволены дадзеным, бо ў ім няма свабоды. Гэта адносіцца не толькі да рэчаў, але і самога чалавека. Воля да жыцця і ўлады не дае чалавеку супакоіцца, дасягнуць задавальнення. Чалавек толькі тады крочыць дарогай да чалавечнасці, калі імкнецца пераўзыйсці сябе, узвысіцца над сабой цяперашнім, стаць звышчалавекам - валадаром свабоды. Рухацца наперад, пераўзыходзіць самога сябе, імкнуцца да вышэйшага, расці і ўдасканальвацца - гэта ўсё і ёсць воляй да жыцця і ўлады. Звышчалавек - не бялявая шэльма, для якой не існуе ні маралі, ні сумлення, гэта звычайны чалавек, якім ён хоча, але не можа стаць.Гэта ідэал чалавека будучага. Паняцце звышчалавека азначае, што чалавек не задаволены тым, чым ён ёсць, і гэтая незадаволенасць з'яўляецца падставай для тварэння ўласнай гісторыі. І ў гэтым тварэнні толькі і адбываецца чалавек.

Галоўнай перашкодай на шляху да звышчалавека з'яўляецца традыцыйная мараль, Ёю прасякнута не толькі рэлігія, але і філасофія. Гэтая мараль пазбаўляе чалавека волі, адрывае ад жыцця, робіць яго недзеяздольным. Хрысціянства з яго аскетычнай мараллю непазбежна вядзе да распаду духоўнасці, “паўстання мас” і ўзыходжання на трон “будучага хама”, які нівелюе чалавека пад знакам усеагульнай роўнасці. Вось чаму настае час “пераацэнкі ўсіх каштоўнасцей”, пераадолення “чалавечага, занадта чалавечага” і тварэння “новай дабрачыннасці” - гэтай дарогі, што вядзе “па той бок дабра і зла”, у вясёлы свет звышчалавека, дзе няма абражальных правіл і метафізічных межаў, а сухі апалонаўскі розум падпарадкаваны дыянісійскаму буянству пачуццяў, якое і ёсць сапраўднае жыццё. У гэтым свеце няма нічога дадзенага, а толькі - станаўленне, буйны танец вечнага вяртання, у якім чалавек пераўзыходзіць самога сябе, узвышаецца над сабой, дасягае свабоды ў трагічнай містэрыі жыцця.

На жаль, побач з Ніцшэ-паэтам, Ніцшэ-рамантыкам, які праслаўляў вольнага чалавека, здольнага да самаўдасканалення, існуе і іншы Ніцшэ - амаральны чалавеканенавіснік, забойца бога. Гэты вобраз стварылі людзі, якія ніколі не чыталі Ніцшэ, а толькі “крытыку” яго. Іх погляды не маюць нічога агульнага з думкамі і словамі сапраўднага Ніцшэ. Мы не можам, і не павінны, успрымаць яго як узор для пераймання, але і ігнараваць не маем права, бо еўрапейскую філасофію без Ніцшэ ўжо нельга нават уявіць.

Пасля Кіркегора і Ніцшэ Еўропа не магла больш верыць у традыцыйнага бога і традыцыйныя маральныя каштоўнасці, хоць як ніколі раней мела патрэбу верыць.

Асноўныя праграмы сучаснай посткласічнай філасофіі

Развіццё філасофіі ў другой палове ХІХ ст. прывяло да падрыву асноў метафізікі з яе аптымізмам, падсекла яе ўласныя традыцыйныя асновы. Прэтэнзіі гэтай метафізікі на змястоўнае пазнанне свету падвергліся сумненню. Аказалася, што чалавечае мысленне абумоўліваецца, структурыруецца і нават скажаецца шэрагам фактараў - прыроджанымі катэгорыямі, гісторыяй, культурай, класавай прыналежнасцю, мовай, эмоцыямі і г.д. Вера класікаў філасофіі ў тое, што чалавечы розум здольны праз пазнанне дасягнуць першых прынцыпаў усякага быцця, была канчаткова падарваная. У гэтых умовах далейшае развіццё філасофіі магло пайсці (і пайшло) ў трох напрамках: адмаўлення філасофіі і сцвярджэння навукі як светаўяўленчай асновы і крыніцы “пазітыўных” ведаў, адмаўлення навукі як прычыны людскіх няшчасцяў і сцвярджэнне суб'ектыўнасці, індывідуальнасці і інтымнасці чалавечага вопыта, арыентацыі на рэлігійныя каштоўнасці.

Аналітычная праграма сучаснай філасофіі

Прагрэс навукі, яе відавочная сацыяльна-практычная каштоўнасць, дакладнасць яе фактаў, яснасць гіпотэз і іх практычнае пацвярджэнне, бясспрэчнасць вынікаў навуковага пазнання фармавалі перакананне, што навука неабмежаваная ў сваіх магчымасцях і здольная вырашыць усе сацыяльныя праблемы, якія паўстаюць перад чалавекам. Толькі навука дае нам дакладныя і аб'ектыўна-змястоўныя веды пра свет і чалавека і толькі ў навуцы мы адкрываем сапраўдныя іх вобразы. Навука, такім чынам, становіцца не толькі сродкам пазнання, але і светапоглядам. Гэтыя тэндэнцыі і былі заўважаны заснавальнікамі пазітывізма Агюстам Контам і Гербертам Спенсерам. Найбольш сістэмна новыя ідэі былі выкладзены ў вядомым творы Конта “Курс пазітыўнай філасофіі”. Тэрмін “пазітыўны” тут ужываецца ў сэнсе, процілеглым паняццю “спекулятыўны”. Пазітыўныя веды - гэта веды, якія абапіраюцца на факты, а не на выдуманыя розумам і змястоўна пустыя метафізічныя паняцці. Навука тым больш навука, чым менш у ёй метафізікі. Таму і філасофія, калі яна хоча апраўдаць сваё існаванне, павінна адмовіцца ад спекуляцый і стаць сродкам класіфікацыі фактаў і законаў. Яна павінна палягаць на фактах і законах навукі і не прэтэндаваць на пазнанне таго, што ляжыць па-за імі.

У сваім гістарычным развіцці пазнанне праходзіць тры стадыі: тэалагічную, метафізічную і пазітыўную. На тэалагічнай стадыі ўсе рэчы і падзеі разглядаюцца і знаходзяць сваё тлумачэнне з пункту гледжання звышпрыроднай волі, якая праяўляецца ў фетышызме, політэізме і монатэізме. На метафізічнай стадыі, што працягвалася да канца сярэдневякоўя, знешняя воля як прынцып тлумачэння прадметаў саступае месца абстракцыям розуму, якім надаецца аб'ектыўная рэальнасць. На пазітыўнай стадыі адвяргаецца як воля аб'екта, гэтак і аўтарытэт суб'екта, а навука скіравана на назіранне за пастаяннымі і паслядоўнымі зменамі пэўных з'яў і адкрыццё на гэтай аснове непарушных законаў іх станаўлення. Усё сказанае адносіцца не толькі да навук прыродазнаўчых, а і да грамадскіх, і да іх - у першую чаргу, бо, на думку Конта, пазнанне грамадства - найважнейшая задача пазітыўнай філасофіі, якая павінна стаць сінтэзам усіх чалавечых ведаў.

Гэты сінтэз можна назваць філасофіяй, але пры адной умове: яна не павінна мець нічога агульнага з традыцыйнай філасофіяй. Пазітыўная філасофія павінна быць ачышчана ад метафізічнай праблематыкі і скіравана на абагульненне і сістэматызацыю канкрэтнанавуковых ведаў. Згаданая тэндэнцыя да “ачышчэння” навукі ад метафізічных праблем узмацняецца ў другой палове ХІХ ст. Складанасць аб'ектаў навуковага даследавання і пазнавальных сродкаў і працэдур інспіруюць павышаны інтарэс да гнасеалагічнай тэматыкі. На гэтай аснове і фарміруецца другое пакаленне пазітывізма - эмпірыякрытыцызм (крытыка вопыта), які імкнецца звесці філасофію да тэорыі пазнання з мэтай стварыць тэарэтычную мадэль самога працэса пазнання. Гэтая мэта дасягаецца на шляху ачышчэння вопыта ад усіх тых палажэнняў, якія маюць відавочную метафізічную прыроду, і арыентацыі пазнання на апісанне эмпірычна назіраемых з'яў, якія толькі і з'яўляюцца навуковымі.

Па сутнасці, пазітывісцкая праграма ў філасофіі была, з аднаго боку, інспіравана патрэбамі ўнутрынавуковага развіцця і пошукамі адэкватных метадаў пазнання, а з другога - тэарэтычным прадчуваннем новай навуковай рэвалюцыі. На пры канцы ХІХ-пачатку ХХ стст. навука перажывае свой залаты век. Яе адкрыцці ашаламлялі, яе арганізаванасць здзіўляла, яе практычная эфектыўнасць нараджала аптымізм, які палягаў на веры ў здольнасць навукі вырашыць любую праблему, адказаць на ўсе пытанні чалавечага розуму, забяспечыць умовы для здароўя і дабрабыту людзей. Але даследаванні Максвела, эксперымент Майкельсана-Марлі, адкрыццё радыёактыўнасці і крышачку пазней, на пачатку ХХ ст., спецыяльная і агульная тэорыя адноснасці, а затым фармулёўка асноўных палажэнняў квантавай механікі Борам і Гейзенбергам падарвалі класічную навуку, абверглі яе галоўныя пастулаты, паставілі пад сумненне самую яе пазнавальную каштоўнасць. Абвергнуты аказаўся ньютанаўскі недзялімы атам, цвёрдае рэчыва як прыродная субстанцыя губляе сваю відавочнасць, бо адкрыты такія аб'екты, адносна якіх нельга сцвярджаць, што яны маюць дыскрэтна-рэчавую прыроду. Абсалютныя прастора і час класічнай механікі рашуча замяняюцца чатырохмерным прастора-часавым кантынуумам. Еўклідава геаметрыя аказалася зусім не абавязковым прынцыпам будовы Сусвету. На субатамным узроўні адносіны паміж аб'ектамі супярэчылі класічнаму прынцыпу дэтэрмінізма. Губляла сваё значэнне паняцце субстанцыі. Навуковыя веды, якія ў ньютанаўскім разуменні былі ўніверсальнымі і абсалютнымі, цяпер выяўляюць сваю абмежаванасць і адноснасць. Гэта не нейкія гнасеалагічныя абсалюты, а толькі нашыя тлумачэнні, у якіх неабавязкова адлюстраваны пэўныя прыродныя працэсы. Прырода, якую апісвае новая фізіка, гэта не “прырода-сама-па-сабе”, а толькі нашыя аносіны да яе, і навуковыя веды не маюць ні абсалютнага, ні адназначна аб'ектыўнага характару.

У гэтых умовах і на гэтай падставе і ўзнікае трэцяе пакаленне пазітывізма - неапазітывізм. Неапазітывізм фарміруецца і як філасофская плынь, і як спосаб філасофствавання, які патрабуе строгасці і дакладнасці прынятай тэрміналогіі і асцярожных, недаверлівых адносін да спекулятыўных разважанняў. У сваім развіцці неапазітывізм адлюстраваў як крызіс традыцыйнага прыродазнаўства, так і працэс станаўлення рэлятывісцкай навукі. Неапазітывізм, з аднаго боку, абапіраецца на ідэалогію тэхнакратызма, а з другога - паўстае сродкам навуковага абгрунтавання гэтай ідэалогіі. Сутнасць гэтай ідэалогіі заключаецца ў тым, што толькі навука і тэхніка прызнаюцца надзейным і ўніверсальным сродкам рашэння ўсіх сацыяльных праблем, а найбольш эфектыўнае кіраўніцтва сацыяльнымі працэсамі здольныя забяспечыць толькі тэхнічныя спецыялісты. Менавіта таму навука выступае для неапазітывізма галоўным і адзіным аб'ектам філасофіі.

Філасофія, калі яна хоча захаваць статус змястоўнай тэорыі, павінна адмовіцца ад спекулятыўных светаўяўленчых праблем і засяродзіцца на аналізе мовы навукі (Рассэл, Вітгенштэйн). Неапазітывісты лічаць, што ўсе змястоўныя выказванні можна звесці да трох тыпаў: навукова-асэнсаваных, навукова-неасэнсаваных і безсэнсоўных (Карнап). Навукова-асэнсаванымі могуць быць толькі такія выказванні, якія адэкватна адлюстроўваюць пачуццёвыя перажыванні суб'екта і паддаюцца рацыянальнаму азначэнню ў тэрмінах мовы навуковай тэорыі. Такім статусам валодаюць толькі некаторыя, абсалютна верагодныя, выказванні прыродазнаўства, якія, дзякуючы сваёй прастаце і відавочнасці, называюцца пратакольнымі сказамі. Усе астатнія выказванні навукі такой верагоднасцю не валодаюць і таму павінны быць падвергнуты верыфікацыі (Шлік). Гэтая працэдура мае на мэце разлажэнне складаных выказванняў на простыя пратакольныя сказы, змест якіх супадае з тымі альбо іншымі фактамі. Выказванне, якое падвяргаецца верыфікацыі, з'яўляецца ісцінным толькі тады, калі выведзены з яго пратакольны сказ уяўляе сабой суджэнне “...у такім месцы, у такі час пры такіх акалічнасцях назіраецца тое і тое”. Зразумела, што ў такім выпадку аналіз мовы навукі набывае прыярытэтны характар, а сама філасофія ператвараецца ў лінгвістычны аналіз. Яго асноўныя рысы: адмаўленне ад класічных гнасеалагічных праблем, крытыка паняцця суб'екта, зварот да выяўлення сэнсу і значэння навуковых выказванняў, замена паняцця ісціны паняццем асэнсаванасці.

Праблемы, якія не ўдалося вырашыць неапазітывізму, і, найперш, негрунтоўнасць прынцыпа верыфікацыі, нараджаюць постпазітывізм, які адмаўляецца ад аналітычных намаганняў неапазітывізма і абвяшчае аб'ектам філасофіі дынаміку навукі, спосабы будовы і прынцыпы функцыянавання навуковых тэорый. Навука няздольная даць веды верагодныя, ці хаця б імаверныя. Нашае пазнанне грунтуецца не толькі на верагодных паняццях, але і на шматлікіх здагадках і разнастайных тлумачэннях, якія павінны падвяргацца пастаянным праверкам (Поппер). Але ніводная праверка не дасягае канчатковай мэты і кожную тэорыю неабходна разглядаць як здагадку, што атрымала нейкае пацвярджэнне. Любая навуковая ісціна пад час чарговай праверкі можа выявіць сваю ілжывасць у новым кантэксце і прынцып верыфікацыі тут не дапаможа. Па сутнасці, працэдура верыфікацыі як лагічнага абгрунтавання адных выказванняў з дапамогай другіх вядзе да неабмежаванага рэгрэса, бо гэтая працэдура здольная толькі павялічыць ступень імавернасці нашых суб'ектыўных перакананняў ва ўласнай праваце. Таму неабходна звярнуцца да больш адназначнай працэдуры фальсіфікацыі. Калі паміж тэорыяй і вопытам выяўляецца разыходжанне, то гэта сведчыць аб ілжывасці яе высноў, якія павінны быць элімінаванымі са сферы тэорыі. Прынцып фальсіфікацыі паўстае як аснова самакрыткі навукі, сродак мінімізацыі памылак і дасягнення ісціны.

Але гісторыя навукі пераканаўча паказвае, што прынятыя ў ёй метады і працэдуры вельмі рэдка адпавядалі ідэалу самакрытыкі, аб якім вядзе гаворку Поппер (Томас Кун). Навука ў сваім гістарычным развіцці праходзіць тры стадыі: дапарадыгмальную, парадыгмальную (нармальную) і экстраардынарную (па-запарадыгмальную навуку стадыі навуковай рэвалюцыі). На першай стадыі навука ўяўляе сабой эклектычнае спалучэнне разнастайных узаемнасупярэчлівых гіпотэз і навуковых груповак. Ва ўмовах жорсткай канкурэнцыі ствараюцца шматлікія мадэлі рэальнасці, з ліку якіх на пэўным этапе развіцця выдзяляецца адна тэорыя як узор навуковага рашэння тэарэтычных задач, а яе фундаментальныя прынцыпы, метады і каштоўнасці, што безумоўна раздзяляюцца навуковай супольнасцю, утвараюць парадыгму. Яна задае тып аб'ектаў і спосабы іх пазнання і адначасова адвяргае ўсе факты і тэорыі, якія ёй супярэчаць. На гэтай стадыі нармальнай навукі адбываецца збор фактаў, правядзенне эксперыментаў на падставе і ў адпаведнасці з пануючай парадыгмай, пашырэнне межаў яе прымянення, спробы рашэння невырашаных праблем. Гэта перыяд нармальнага развіцця навукі, калі асноўныя заканамернасці аб'екта адкрыты і асэнсаваны і ажыццяўляецца накапленне ведаў і пошук межаў, у якіх гэтыя заканамернасці дзейнічаюць. Тут і адкрываюцца “анамальныя” з'явы, якія не ўпісваюцца ў прынятую парадыгму. Гэта нараджае крызіс навуковай тэорыі, выклікае навуковую рэвалюцыю, у працэсе якой навука прыходзіць да новага творчага сінтэза і фармулёўкі новай парадыгмы.

Такім чынам:

1) пазітывізм заснаваны на ідэалогіі тэхнакратызма і з'яўляецца адлюстраваннем і асэнсаваннем той ролі, якую навука пачала выконваць у грамадстве ўжо ў ХІХ стагоддзі;

2) пазітывісцкая праграма мадэрнізацыі філасофіі была скіравана на ачышчэнне філасофіі ад традыцыйнай светаўяўленчай праблематыкі і абмежаванне яе сферай аналіза навуковых выказванняў;

3) здзейснены неапазітывізмам і постпазітывізмам аналіз навуковай тэорыі і яе дынамікі паказаў, што гісторыя навукі - гэта не гісторыя лінейнага прагрэса, скіраванага ў бок усё болей дакладных і поўных ведаў аб'ектыўнай ісціны, а гісторыя рэваюцыйных пераўтварэнняў тэарэтычнага бачання свету, у якіх вызначальная роля належыць мноству нерацыянальных і неэмпірычных фактараў;

4) аналітычная праграма ў посткласічнай філасофіі выявіла адносны характар навуковых ведаў, паколькі яны залежаць ад назіральніка, матэрыяльнага асяроддзя, навуковай парадыгмы, ад пануючых у той альбо іншай культуры вераванняў, ад сацыяльнага акружэння і псіхалагічных пераваг і г.д., што спрыяла большай абачлівасці ў адносінах да навукі і яе ролі.

Экзістэнцыяльна-фенаменалагічная праграма філасофствавання

Чым большых поспехаў дасягала навука, чым больш маштабныя былі яе адкрыцці, тым больш відавочным рабіўся той факт, што тэхнічныя дасягненні зусім неабавязкова нясуць чалавеку толькі карысць. Першыя трывожныя папярэджанні з'яўляюцца ўжо ў ХІХ ст. Іх можна знайсці ў Кіркегора і Ніцшэ, але яны з'яўляюцца і ў асяроддзі прыродазнаўцаў. Эмерсан, напрыклад, сцвярджаў, што “рэчы асядлалі чалавецтва і гоняць яго наперад”. А к сярэдзіне ХХ ст. “дзівосны новы свет” сучаснай навукі ўжо выступае аб'ектам радыкальнай крытыкі з самых розных бакоў. Тэхніка, якая павінна была вызваліць чалавека ад непасільнай фізічнай працы, дэгуманізуе і прыніжае яго. Навука дала чалавеку мноства штучных прыстасаванняў і прадметаў і адначасова адгарадзіла яго ад прыроды. Няспынны тэхнічны прагрэс вёў да ўніфікацыі жыццёвай прасторы, ператвараў чалавека ў прыдатак машыны. Разбуралася індывідуальнасць чалавека, нарастала яго залежнасць ад ананімных знешніх структур накшталт масавай вытворчасці, сродкаў масавай інфармацыі, палітычных і грамадскіх інстытутаў. Небяспечнае забруджванне вады, паветра і глебы, імклівая урбанізацыя і некантралюемая хімізацыя прыводзілі да вынікаў, якія ставілі пад сумненне самую магчымасць выжывання чалавецтва. Тое, што раней успрымалася як сведчанне неабмежаваных перспектыў развіцця, ператвараецца ў сродак самазнішчэння. Хірасіма і Нагасакі разбурылі міф аб маральнай непрадузятасці навукі і яе здольнасці да дабрачыннага прагрэса. Аптымістычная вера ў тое, што ўсе сусветныя праблемы будуць вырашаны навуковым прагрэсам і заснаванымі на ім сацыяльнымі маніпуляцыямі, развеялася дымам. Еўропа зноў губляла веру - на гэты раз у навуку і свабодны чалавечы розум. Яшчэ робяцца спробы выратаваць навуку, знайсці ёй апраўданне, але ўсе яны непазбежна вядуць да пашырэння скептыцызма і нават нігілізма адносна магчымасцей розуму і навуковага пазнання.

Фенаменалізм быў першым крокам на гэтым шляху. Яго пачынальнікам стаўся Эдмунд Гусерль, які шмат у чым прадвызначыў шляхі развіцця сучаснай філасофіі. Гусерль шукае пэўнасці (определенности) навукі і філасофіі. Што ёсць асновай пэўнасці навуковых ведаў? Наша свядомасць, бо толькі ў ёй мы знаходзім як свет, так і сябе ў гэтым свеце. Але пэўнасць нашых ведаў - не вынік унутраных станаў нашай псіхікі. Псіхалагізацыя працэса пазнання недапушчальная, бо яна вядзе да ідэалізма, як гэта здарылася з Берклі і Юмам. Гэтая пэўнасць не дасягаецца і дэкартавым cogito, бо яно ізалявана ад рэчаіснасці. Вось чаму Дэкарту неабходны Бог як пасярэднік паміж мысленнем і аб'ектыўнай рэальнасцю. Але мысленне заўсёды - гэта мысленне чагосьці: аб'екта, рэчы, з'явы, і адбываецца яно непасрэдна. Задача заключаецца ў тым, каб апісаць змест гэтага мыслення, які толькі і дадзены ў свядомасці і можа быць спасцігнуты толькі праз свядомасць. Задача філасофіі - даследаванне свядомасці. Не аб'ектаў, дадзеных свядомасці, а самога зместу свядомасці. Філасофію павінны цікавіць не аб'екты, а тое, як яны пазнаюцца суб'ектам., як яны дадзены суб'екту, г.зн.феномены. З дапамогай “фенаменалагічнай рэдукцыі” свядомасць ачышчаецца ад суджэнняў аб прадметах знашняга свету, а затым і ад псіхалагічных актаў, пасля чаго застаецца толькі свядомасць як інтэнцыя, якая надае аб'ектам сэнс і робіць іх такімі, якімі яны ёсць. Інтэнцыйнасць свядомасці - гэта яе скіраванасць у знешні свет, на аб'ект. Свядомасць існуе толькі як свядомасць іншага, а не ўсведамленне ўласных актаў. У рэальным свеце няма ніякай логікі, ён пазбаўлены сэнсу. Сэнсам валодаюць толькі феномены, але гэта - не іх уласнасць, бо ён прыўносіцца ў феномены інтэнцыйнай свядомасцю. Сутнасць феномена не ў яго існаванні, а ў тым, шту з яго дапамогай выяўляе чалавек. Верыць у тое, што па-за феноменам існуе штосьці аб'ектыўна-рэальнае абсурдна, бо яно нідзе, ніколі і ніяк нам не дадзена. Ёсць толькі свядомасць і тыя арыентацыі і схемы паводзінаў, якія яна прапануе. Яны і ўтвараюць “жыццёвы свет” - дафіласофскую і данавуковую свядомасць, сферу “вядомага ўсім, непасрэдна відавочнага”. Гэты свет заўжды суб'ектыўны, адносны, абумоўлены культурна-гістарычнай сітуацыяй і можа быць тэматызаваны ў якасці аб'екта пазнання толькі “навукай аб духу” як анталогіяй “жыццёвага свету”.