Філасофія як навука

Сістэмнасць гэтай тэматыцы надае Сакрат. Ён пагаджаецца з сафістамі ў тым, што сутнасць чалавека неабходна шукаць у сферы духа, але не прызнае іх рэлятывізма і гнасеалагічнага прагматызма. Мэта чалавечага існавання - агульны дабрабыт як перадумова шчаслівага жыцця, а яго нельга дасягнуць па-за розумам, без паглыбленага самапазнання. Бо толькі самапазнанне вядзе да мудрасці, толькі веды адкрываюць чалавеку сапраўдныя каштоўнасці: Дабро, Справядлівасць, Ісціну, Прыгажосць. Сакрат стварыў падмурак маральнай філасофіі, у яго творчасці філасофія пачынае афармляцца як рэфлексіўная тэорыя, у якой гнасеалагічная праблематыка заняла пачэснае месца. Пра гэта сведчыць і крэда Сакрата: “Пазнай самога сябе”.

Гэтая сакратычная традыцыя знайшла працяг не толькі ў так званых сакратычных школах (мегарцы, кінікі, кірэнаікі), але найперш у творчасці яго вялікіх паслядоўнікаў Платона і Арыстоцеля. Філасофскія погляды Платона інспіраваны разважаннямі Сакрата аб этычных паняццях і яго пошукамі абсалютных азначэнняў. Як, паводле Сакрата, ў сферы маралі чалавек шукае ўзоры дабра і справядлівасці, так, на думку Платона, ён шукае і ўсе іншыя Ідэі дзеля спасціжэння свету, тыя Універсаліі, якія робяць даступным для разумення хаатычнасць, плыннасць і разнастайнасць эмпірычнага свету і якія разам утвараюць сапраўдны свет існага. Яны - прычына прадметнага свету, выток касмічнай гармоніі, умова існавання розуму ў душы і душы ў целе. Гэта свет сапраўдных каштоўнасцей, непарушнага парадку, свет, незалежны ад людзкога самавольства. Гэта робіць Платона заснавальнікам аб'ектыўнага ідэалізма, філасофскага вучэння, паводле якога думкі і паняцці існуюць аб'ектыўна, незалежна ад волі і свядомасці чалавека і з'яўляюцца прычынай і ўмовай існавання свету.

Свайго найвышэйшага росквіту антычная філасофія дасягнула ў творчасці Арыстоцеля. Ён не толькі сістэматызаваў назапашаныя антычнасцю веды, але і распрацаваў усе асноўныя раздзелы філасофіі. Яго мысленне разгортвалася ва ўсіх накірунках і ахоплівала логіку, метафізіку, фізіку, астраномію, псіхалогію, этыку, рыторыку, эстэтыку, славутую паэтыку і палітыку. Шмат увагі Арыстоцель надаваў метадалогіі даследавання, спосабам і сродкам аргументацыі і доказу. Тая сістэма катэгорый, якую распрацаваў Арыстоцель, на працягу усёй гісторыі філасофіі ўжывалася філосафамі. Менавіта ў творчасці гэтага вялікага вучонага філасофія набыла свой класічны ўзор, а яе ўплыў на еўрапейскую філасофскую традыцыю надзвычай вялікі. Філасофія Арыстоцеля, дзякуючы сваёй глыбіні і сістэмнасці, на доўгія часы вызначыла напрамкі развіцця філасофскага мыслення. Можна сказаць, што без Арыстоцеля ўся заходняя філасофія, тэалогія і навука развіваліся б зусім інакш. Яго энцыклапедычная філасофская сістэма аказалася такой значнай і важнай, што аж да XVII ст. ўсе навуковыя пошукі еўрапейскага розуму абапіраліся менавіта на арыстоцелеўскія працы.

На думку Арыстоцеля, задача філасофіі - спасціжэнне быцця, але не быцця як “вось таго” альбо “вось гэтага”: канкрэтнага чалавека, канкрэтнай рэчы, канкрэтнай думкі, а быцця самога па сабе, быцця як існага. Філасофія павінна знайсці нематэрыяльныя прычыны існага, абгрунтаваць вечныя існасці. Існае, як адзінства матэрыі і формы, ёсць субстанцыя. Станаўленне субстанцыі ёсць працэс пераходу ад матэрыі, як “быцця патэнцыйнага”, да формы, як “актуальнага быцця”, змяншэнне патэнцыйнасці матэрыі праз дэтэрмінацыю яе формай. Гэтая “актуалізацыя патэнцыйнасці” ажыццяўляецца праз дзеянне чатырох відаў прычын: матэрыяльнай, фармальнай, дзейснай і мэтавай (фінальнай). Усе чатыры прычыны імкнуцца да самарэалізацыі. Гэта дае падставу характарызаваць вучэнне Арыстоцеля як канцэпцыю дынамічнай і мэтанакіраванай прыроды. Яна не проста існуе, а імкнецца да чагосьці, нечага жадае, ёю рухае Эрас. Вяршыняй гэтага працэса ёсць чалавек. Яго адметная рыса - мысленне, з дапамогай якога ён злучае ў сваім розуме ўсё і ўсяму надае форму і адзінства і дасягае грамадскага дабрабыту і ўсеагульнага шчасця.

Арыстоцель завяршыў класічны этап у развіцці антычнай філасофіі. Полісная дэмакратычная Грэцыя ўступіла ў паласу доўгага і цяжкага сістэмнага крызіса, які завяршыўся не толькі падзеннем поліснай дэмакратыі, але і крахам рабаўладання як сістэмы. Няспынныя войны, эканамічныя і палітычныя крызісы рабілі жыццё невыносным, ставілі пад сумнеў класічныя антычныя каштоўнасці, патрабавалі новых форм сацыяльнай адаптацыі ва ўмовах палітычнай нестабільнасці. Гэтыя падзеі і адлюстраваны ў філасофіі трэцяга, заключнага этапа гісторыі антычнай філасофіі, які атрымаў назву элінізма (канец IVст. да н.э.-V ст. н.э.). Зацяжны сацыяльна-палітычны крызіс прывёў да радыкальнай пераарыентацыі філасофіі. У эпоху войнаў, гвалту і рабаўніцтва людзей менш за ўсё цікавяць пытанні першаасноў свету і ўмоў яго аб'ектыўнага пазнання. Крызісная дзяржава не забяспечвае дабрабыт і бяспеку людзей, кожнаму даводзіцца самастойна клапаціцца аб сваім існаванні. Вось чаму філасофія адмаўляецца ад пошукаў ўсеагульных прынцыпаў быцця і звяртаецца да жывога канкрэтнага чалавека, не прадстаўніка поліснай цэласнасці, а індывіда, прапануючы яму праграму выратавання. Пытанне аб тым, як уладкаваны свет, тут саступае месца пытанню аб тым, што мусіць рабіць чалавек, каб выжыць у гэтым свеце. Маральна-этычная праблематыка, арыентацыя на індывідуальнае жыццё асобнага чалавека, сацыяльны песімізм і гнасеалагічны скептыцызм - вось адметныя рысы, якія аб'ядноўваюць шматлікія і вельмі розныя школы ў адзіны феномен, што называецца эліністычнай філасофіяй. Эпікурэйцы, стоікі, кінікі, скептыкі мяняюць сам ідэал філасофіі: гэта ўжо не спасціжэнне існага, а пошук шляхоў да шчаслівага і спакойнага жыцця. Не імкніся да большага, бо чым больш маеш, тым больш губляеш. Не шкадуй страчанага, бо яно ўжо не вернецца, не імкніся да славы і багацця, не бойся беднасці, хваробы і смерці, бо яны непадуладныя табе. Радуйся кожнаму імгненню жыцця, імкніся да шчасця праз маральныя развагі і інтэлектуальны трэнінг. Той, хто не баіцца ніякай страты ў жыцці, становіцца мудрацом, шчаслівым і ўпэўненым у сваім шчасці. Яго не палохаюць ні канец свету, ні пакуты, ні смерць.

Чым глыбейшы рабіўся крызіс антычнага (ужо рымскага) грамадства, тым больш відавочным станавіўся скептыцызм, недавер да рацыянальнага засваення свету, нарастаў ірацыяналізм і містыцызм. Грэка-рымскі свет апынуўся пад уздзеяннем розных усходніх і яўрэйскіх містычных уплываў. Неаплатанізм быў апошнім усплескам грэчаскай антычнасці. У творчасці яго найбольш слынных прадстаўнікоў (Плоцін, Прокл) былі распрацаваны ідэі, якія, з аднаго боку, выводзілі філасофію за межы антычнай рацыяналістычнай традыцыі, а з другога - служылі інтэлектуальнай асновай для раннехрысціянскай філасофіі і сярэдневяковай тэалогіі.

Такім чынам, антычнай філасофіі, гісторыя развіцця якой ахоплівае цэлае тысячагоддзе, уласцівы наступныя рысы:

1) космацэнтрызм - свет паўстае як уладкаваны космас, прынцыпы і парадак існавання якога супадаюць з прынцыпамі арганізацыі чалавечага розуму, дзякуючы чаму магчыма рацыянальнае пазнанне яго;

2) эстэтызм, паводле якога свет ёсць увасабленне парадку, сіметрыі і гармоніі, узор прыгажосці, да жыцця ў згодзе з якой імкнецца чалавек;

3) рацыяналізм - космас прасякнуты ўсеабдымным розумам, які надае свету мэту і значэнне і даступны для чалавека пры ўмове, што ён засяроджаны на пазнанні яго і развівае свае разумовыя здольнасці;

4) аб'ектывізм - у пазнанні неабходна кіравацца натуральнымі прычынамі і рашуча і паслядоўна выключаць антрапаморфныя элементы як сродкі тлумачэння і абгрунтавання ісціны;

5) рэлятывізм - прызнанне адноснасці наяўных ведаў, немагчымасці канечнай і канчатковай ісціны і патрабаванне крытыкі і самакрытыкі як неабходных элементаў пазнання.

Філасофія еўрапейскага сярэдневякоўя

Шлях да разумення сярэдневяковай філасофіі праходзіць не праз дакладна акрэсленыя храналагічныя межы яе развіцця. Такое абмежаванне немагчыма. Сапраўды, калі пачынаецца сярэдневякоўе? І калі яно канчаецца? Не мае перспектывы і спроба азначыць гэтую філасофію як філасофію феадалізма. Не таму, што сувязі паміж феадалізмам і сярэдневяковай філасофіяй няма, а найперш таму, што тая праблематыка, якая вызначае сутнасць гэтай філасофіі, узнікла значна раней, чым усталяваўся класічны феадалізм, а страціла яна сваю актуальнасць значна раней, чым феадалізм распаўся.

Але ў гэтым негатыўным азначэнні ёсць адно пазітыўнае сцвярджэнне: спасылка на характэрную для гэтай філасофіі праблематыку. Асаблівасцю сярэдневяковай філасофіі, якая праходзіць праз усю гісторыю гэтага перыяда, уласціва кожнаму філосафу і ў розных варыянтах пераносіцца з адной філасофскай сістэмы ў другую, з'яўляецца яе сувязь з рэлігіяй ва ўсім спектры ўзаемаадносін: ад поўнага падпарадкавання рэлігіі ў якасці яе служкі, да спробаў вызвалення філасофіі ад тэалагічнай апекі. Характэрнай рысай гэтай філасофіі з'яўляецца яе злучнасць з рэігійнай ідэалогіяй, заснаванай на прынцыпах монатэізма і боскага абвяшчэння. Што гэта азначае? Па-першае, сярэдневяковая філасофія фундаментальна залежала ад рэлігіі. Хоць яна і не растваралася цалкам у рэлігіі, але была прынцыпова ёй падпарадкавана. Па-другле, гэтая філасофія прынцыпова тэацэнтрычная, для яе ідэя Бога выконвала такую ж функцыю, якую для антычнай філасофіі выконвала ідэя эстэтычна-космацэнтрычная, ці для новаеўрапейскай філасофіі - ідэя пазітыўнай навукі. Гэта дае нам падставы для вызначэння храналагічных межаў сярэдневяковай фіасофіі: яна пачынаецца са свядомага падпарадкавання рэлігіі, а канчаецца тады, калі гэтая злучнасць філасофіі і рэлігіі распадаецца. А вядома, што гістарычна першую спробу скарыстацца філасофіяй для абгрунтавання чыста рэлігійных праблем зрабіў Філон Александрыйскі. Завяршылі ж распад гэтай злучнасці прадстаўнікі наміналістычна-сенсуалістычнай школы Оккама, зацвердзіўшыя канчаткова тэорыю “дзвюх ісцін”, якая ўзарвала маналітную сярэдневяковую ідэалогію. Гэта значыць, што сярэдневяковая філасофія ахоплівае перыяд прыкладна з канца І-пачатку ІІ ст. да канца XIV-пачатку XV ст. Па-трэцяе, сярэдневяковая філасофія ўзнікае пад час глыбокага крызісу рабаўладальніцтва, разбурэння познеантычнай культуры і ўзнікнення новых протафеадальных сацыяльна-палітычных і эканамічных рэалій. Яна была інспіравана біблейска-іудзейскай і эліністычнай (у першую чаргу - неаплатанічнай) традыцыямі, якія разам стваралі культурны падмурак новага светапогляду. Першы феномен вёў да тэалагізацыі філасофіі, прыстасавання яе да новых сацыякультурных рэалій і ўспрыняцця яе рэлігійна арыентаванай варварскай свядомасцю. Эліністычная ж традыцыя выконвала ролю філасафізацыі тэалогіі, якая дзякуючы гэтаму страчвала сваю эмацыянальна-рэлігійную агрэсіўнасць і набывала талерантнасці. Гэтыя ж інспірацыі вызначалі і характэрныя ўласцівасці сярэдневяковага мыслення: зварот да Бібліі і звязаная з гэтым рэтраспектыўнасць, сімвалізм і аўтарытарызм, схаластычнасць.

У гісторыі сярэдневяковай філасофіі выдзяляюць два асноўныя этапы: патрыстыку і схаластыку. Патрыстыка (ад лацінскага patres - бацькі) ахоплівае перыяд з ІІ да VIII стагоддзяў і звязана з дзейнасцю гэтак званых “бацькоў царквы”, якія, з аднаго боку, абаранялі хрысціянства і хрысціян ад язычніцкай дзяржавы, а з другога - распрацоўвалі тэарэтычныя асновы новага светапогляду, фарміравалі філасофскую, дакладней - тэалагічную парадыгму сярэдневяковага мыслення. Яны пераарыентавалі антычнае мысленне з яго космацэнтрызмам і рацыяналізмам на звышпрыроднага Бога і ірацыяналізм і гэтым заклалі падмурак лацінскага культурнага ўніверсума. Філасофскай асновай патрыстыкі быў платанізм, для якога характэрны зварот да трансцэндэнтнасці. Менавіта праз гэтую трансцэндэнтнасць вучэнне Платона набліжаецца да хрысціянскага вучэння з яго цвярджэннем: “Царства маё не ад гэтага свету...”

Філасофскія асновы новага светапогляду распрацоўваліся рознымі даследчыкамі як грэка-візантыйскай (Арыген, Васіль Вялікі, Рыгор Ніскі, Дыяніс Арэапагіт, Ян Дамаскін), так і лацінскай (Цертуліян, Баэцый, Аўгусцін) арыентацыі. Вынікам дзейнасці гэтых людзей сталася распрацоўка філасофскай парадыгмы сярэдневякоўя. Найбольш паслядоўна і поўна гэтая тэматыка распрацавана ў творах Аўгусціна Аўрэлія, думка якога ўспрымалася як узор, а творы - як ідэал навуковасці. Падмуркам гэтай парадыгмы сталіся наступныя прынцыпы:

тэацэнтрызм - прынцыпам і крыніцай усякага быцця, дабра і прыгажосці з'яўляецца Бог. Служэнне Богу - аснова маральнасці, перайманне Бога і прыпадабненне да яго - вышэйшая мэта. Усё існуючае суадносіцца з боскай дасканаласцю і дзякуючы гэтаму займае сваё месца ў свеце;

крэацыянізм - усё зменлівае створана Богам з нічога і ўсё створанае змяняецца і імкнецца да небыцця;

правідэнцыялізм - Бог перманентна правіць светам, людзкой гісторыяй і лёсам кожнага чалавека. Усё, што адбываецца, адбываецца паводле волі Бога, які адзіны напаўняе свет гармоніяй і сэнсам;

рэвеляцыянізм - крыніцай усякіх ведаў і самым надзейным спосабам пазнання з'яўляецца Святое Пісанне, у якім увасоблена боскае абвяшчэнне. Пазнаваць - значыць спасцігаць сэнс боскага слова;

персаналізм - створаны Богам чалавек ёсць недасканалае адлюстраванне ўседасканалай асобы Бога, таму ён - непаўторная персона, надзеленая розумам і воляй, падпарадкаваная толькі Богу і прызначаная служыць толькі яму.

Схаластыка ахоплівае ІХ-XV стст. і ў сваім развіцці праходзіць тры стадыі: ранняя схаластыка (ІХ-ХІІ стст.), у якой пераважалі ідэі Аўгусціна і хрысціянізаванага неаплатанізма (Эрыўгена, Расцэлін, Ансельм); класічная схаластыка (ХІІ-ХІІІ стст.), калі пачалі ўзвышацца універсітэцкія цэнтры (Оксфард, Кембрыдж, Тулуза, Падуя) начале з Парыжскім універсітэтам, дзе пераважалі ідэі хрысціянізаванага Арыстоцеля (Фама Аквінскі); позняя ці крытычная схаластыка (XIV-XV стст.) з яе намаганнямі ўраўнаваць у правах розум і веру (Дунс Скот, У. Окам).

Сімвалам схаластыкі сталася барацьба рэалізма і наміналізма. Прадстаўнікі рэалізма (лацінскае realis - сапраўдны) лічылі, што сапраўднай рэальнасцю валодаюць не адзінкавыя рэчы, а толькі агульныя паняцці, універсаліі, якія існуюць па-за светам і незалежна ад яго. Універсаліі ўтвараюць ідэальны і самадастатковы свет, які пранізвае свет матэрыяльны і надае яму форму і якасную вызначанасць. Наміналісты (лацінскае nomina - імя, найменне) адстойвалі думку, што рэальна і аб'ектыўна існуюць толькі адзінкавыя рэчы, а ўніверсаліі - гэта імёны тых рэчаў, якія праяўляюцца ў мове і не існуюць па-за межамі свядомасці. Варта адзначыць, што рабіліся спробы прымірэння рэалізма і наміналізма, пераадолення іх крайнасцей. Прыкладам можа служыць творчасць П'ера Абеляра і яго ідэя канцэптуалізма.

Сваёй вяршыні схаластыка дасягае ў творчасці вялікага сістэматызатара сярэдневякоўя Фамы Аквінскага. Ён не толькі абагульніў вынікі тысячагадовых пошукаў хрысціянскай тэалогіі, не толькі пераадолеў крайнасці рэалізма і наміналізма, але і стварыў вучэнне, якое стала падставай для кананізацыі Фамы і паслужыла фундаментам неатамізма - афіцыйнай філасофскай дактрыны сучаснага Ватыкана.

Такім чынам, сярэдневяковая філасофія была інспіравана элінізмам і біблеска-іудзейскай традыцыяй. Яна адлюстравала, з аднаго боку, распад рабаўладальніцтва і заняпад антычных каштоўнасцей, а з другога - нараджэнне і станаўленне феадальнага грамадства. Гэтая філасофія фарміравалася пад уплывам монатэістычнай богаабвешчанай рэлігіі і выступала тэарэтычнай асновай новага светапогляду. Яе галоўныя задачы:

1) тэарэтычнае абгрунтаванне асноўных прынцыпаў монатэістычнага светапогляду: тэацэнтрызма, крэацыянізма, рэвеляцыянізма, правідэнцыялізма;

2) спасціжэнне існасці Бога рацыянальнымі сродкамі;

3) тэалагічнае абгрунтаванне субардынацыі душы і цела, веры і розуму, дабра і зла, боскага закона і свабоднай волі чалавека.

Вырашэнне гэтых ірацыянальных задач рацыянальнымі сродкамі не толькі нарадзіла непераадольныя супярэчнасці паміж розумам і верай, але і падрыхтавала перадумовы для вызвалення розуму з-пад апекі рэлігіі і царквы і ўзнікнення новай філасофіі.

Філасофія Адраджэння: адметнасці і кола праблем

Рэнесанс - гэта эпоха нараджэння новай цывілізацыі, якая прынцыпова адрознівалася ад традыцыйнага сярэдневяковага грамадства. Асновай гэтай цывілізацыі з'яўляецца прамысловасць з шырокім падзелам працы і ўкараненнем тэхніка-тэхналагічных сродкаў вытворчасці. Імклівы рост гарадоў, развіццё гандлю і мараплавання, вялікія геаграфічныя адкрыцці, з аднаго боку, патрабавалі шырокіх ведаў, а з другога - выступалі эфектыўным стымулам развіцця навуковага пазнання. Вось чаму філасофія Адраджэння самым непасрэдным чынам звязана з новым прыродазнаўствам, якое абумоўлівала і напрамак філасофскіх даследаванняў, і змест філасофскіх ідэй.

Ля вытокаў гэтай цывілізацыі стаялі чатыры тэхнічныя вынаходніцтвы, ужо ўкаранёныя ў будзёнае жыццё: магнітны компас, порах, механічны гадзіннік ды друкарскі станок. Наступствы гэтых вынаходніцтваў нельга пераацаніць. Магнітны компас адкрываў новыя землі і спрыяў нараджэнню новай геаграфіі, знаёміў еўрапейцаў з новымі культурамі, новымі рэлігіямі, новым ладам жыцця. Панаваўшая раней упэўненасць у непарушнасці, абсалютнасці і ўнікальнасці еўрапейскіх традыцый саступае месца ўсведамленню адноснасці звыклых каштоўнасцей. Порах, агнястрэльная зброя і артылерыя ўзвышалі нацыянальныя дзяржавы, надавалі ім свецкага характару і рабілі здольнымі супрацьстаяць каталіцкай царкве, давалі перавагу еўрапейцам у каланізацыі новых зямель. Гадзіннік стаўся не толькі і не проста правобразам і ўзорам машын і механізмаў, ён фарміраваў новае светаўяўленне, новы ідэал навукі, сучасны погляд на Сусвет, чалавека і грамадства і нават на Бога. Друкарскі станок спрыяў адкрыццю і масаваму асэнсаванню новых ідэй. Без яго была б немагчымай навуковая рэвалюцыя, што абапіралася на сувязі навуковай супольнасці. Друкарскі станок спрыяў распаўсюджванню адукацыі, ператвараў мысленне ў асабовы, нават інтымны працэс, развіваў індывідуалізм, разбураў калектыўныя формы кантролю над разумовым жыццём.

Гэтая цывілізацыя ды інспіраваны ёю навуковы пошук вельмі хутка выявілі ўпадак і адсталасць паслярымскай культуры, дэградацыю маральнасці, нікчэмнасць чалавека. Мінулае ўяўлялася як “цёмны век”, дзе нельга знайсці апраўдання ні свету, ні чалавеку. Намаганнямі Петраркі хрысціянская Еўропа адкрыла для сябе сваё мінулае - класічную антычнасць, знайшла ў ёй тое, што не залежала ад царквы, а мела сваю ўласную каштоўнасць і ўзвышала чалавечы дух. Адкрытая антычнасць паўстае не проста і не толькі ўзорам для пераймання. Яна праяўляецца як магутны стымулятар і інспіратар культуратворчай дзейнасці. Гэта было не простым запазычаннем культурных каштоўнасцей антычнасці, а іх арыгінальнай творчай перапрацоўкай, тварэннем новай культуры. І ў гэтым творчым працэсе адкрываецца натуральнасць чалавека, яго зямное паходжанне, яго творчая прырода. Аказваецца, што ў тым свеце, дзе жыве чалавек, чалавечага не меней, чым боскага. Яго намаганнямі створаны гарады, замкі, дамы, храмы і палацы. Ён стваральнік жывапісу, музыкі, літаратуры. Яго талентам ствараецца навука і філасофія. Чалавек - гэта геній, які творыць свет свайго існавання. Натуралізм у інтэрпрэтацыі свету і чалавека спалучаецца тут з антрапацэнтрызмам і гуманізмам. Яны праяўляюцца не толькі ў тым, што менавіта чалавек становіцца галоўнай праблемай гэтай філасофіі, і не ў тым, што культывіруецца любоў да гэтага чалавека. Сутнасць рэнесанснага антрапацэнтрызма і гуманізма найперш і галоўным чынам заключаецца ў прызнанні за чалавекам права і абавязку ўдасканальваць свет і самога сябе з дапамогай розуму і ў адпаведнасці з яго прынцыпамі. Дантэ Аліг'еры, Франчэска Петрарка, а пазней Леон Баціста Альберці, Ларэнца Вала, Піка дэла Мірандола, Эразм Ратэрдамскі разбуралі традыцыйны вобраз чалавека як істоты грахоўнай і залежнай ад Бога, і сцвярджалі думку аб тым, што месца чалавека ў свеце абумоўлена не грахом і выратаваннем, а выключна яго годнасцю. Яна заключаецца ў здольнасці чалавека ўзвышацца ад жывёльнага стану да чалавечага, гэта значыць - у здольнасці да самаўдасканалення, і сведчаннем гэтай здольнасці ёсць створаны чалавекам свет навукі і мастацтва, эканомікі і рамёстваў, свет культуры, які дапаўняе і завяршае створанае Богам. Homo humanitas - гэта культурны, дзейны чалавек, які стварае і пазнае свет свайго існавання і дзякуючы гэтаму ўзвышаецца да ўзроўню творцы. Мэтай і сэнсам жыцця чалавека павінна стаць свабода чалавечага дзеяння.

Такое разуменне чалавека і яго прызначэння ў свеце не магло не прывесці да пытання аб тым, ці адпавядае сучаснае грамадства гэтаму “свабоднаму генію”, а калі не адпавядае, то якім яно павінна быць. Томас Мор у сваёй “Утопіі”, Тамаза Кампанела ў “Горадзе сонца” ствараюць мадэлі ідэальнага грамадства, свабоднага ад прыватнай уласнасці, няроўнасці і несправядлівасці. Так завяршаецца першы антрапацэнтрычна-гуманістычны этап развіцця рэнесанснай філасофіі (сярэдзіна XIV-сярэдзіна XV стст.).

Актуальнасць праблемы чалавека ў філасофіі Адраджэння не выключала, а нават абвастрала цікаўнасць да прыроды, яе будовы і прынцыпаў існавання, стымулявала анталагічныя пошукі. І тут мы знаходзім відавочныя антычныя ўплывы, і тут мы заўважаем, што гэта было не простае паўтарэнне натурфіласофскіх ідэй антычнасці, а пошук уласнага шляху ў навуцы. Менавіта ў анталогіі сувязь Адраджэння з папярэдняй эпохай праявілася найбольш выразна. Галоўнай праблемай новай натурфіласофіі ёсць праблема дачыненняў Бога і свету. Бернардына Тэлезіа, Франчэска Патрыцы, Парацэльс, Мікола Кузанскі, прызнаючы Бога ў якасці творцы свету, адступаюць ад кананічнага біблейскага разумення яго. Бог не па-за светам, не над ім, ён душа гэтага свету, святло, што пранізвае ўвесь свет і кожную рэч у ім і надае ўсяму сэнс і значэнне, нараджае гармонію. Бог і свет адзіны. Чым далей развівалася рэнесансная філасофія, тым больш сваіх кананічных рысаў страчваў Бог, тым выразней станавілася яшчэ неадэкватнае разуменне яго як прыроднага закона, натуральнай неабходнасці. Бог не гэтак творца прыроды, як гарманізуючы яе закон, а сама прырода са сферы, падпарадкаванай духу, ператвараецца ў натуральны пачатак усіх рэчаў. Да такіх высноваў прыходзіць рэнесансная філасофія на другім этапе свайго развіцця (сярэдзіна XV-першая траціна XVI стст.), які атрымаў назву анталагічна-неаплатанічнага.

Трэці этап у гісторыі філасофіі Адраджэння (другая палова XVI-пачатак XVII стст.) цесна звязаны з прыродазнаўствам і характарызуецца як натурфіласофскі. Мікола Капернік, Йоган Кеплер, Галілеа Галілей, Джардана Бруна стваралі новую тэарэтычную мадэль Сусвету, канчаткова парывалі з антычнымі і сярэдневяковымі поглядамі на яго будову, фарміравалі перадумовы навуковай рэвалюцыі. Ідэя бясконцага Сусвету, які развіваецца па сваіх уласных законах, рабіла відавочнай несумяшчальнасць навукі і рэлігіі, розуму і веры, дэманстравала згоду паміж будовай Сусвету і матэматычнымі законамі і стварала перадумовы ператварэння матэматыкі з абстрактнага занятку ў сродак спачатку астранамічных, а затым і прыродазнаўчых даследаванняў. Так у супярэчнасцях пераходнага перыяду нараджаюцца і набіраюцца моцы элементы новай навукі, новага светапогляду, новай культуры - Новага часу.

Падсумуем сказанае. Філасофія Адраджэння паўстае як самасвядомасць новай эпохі, звернутай да антычнай культуры, антычнай вучонасці, антычнага ладу жыцця і адначасова як выхад, пераадоленне сярэдневяковай схаластыкі і засілля рэлігіі. Але гэта было не “паўтарэнне пройдзенага”, а тварэнне новай філасофскай і культурнай прасторы, у цэнтры якой стаяў чалавек - творца сваёй рэчаіснасці. Галоўнымі рысамі гэтай філасофіі з'яўляюцца:

1) антрапацэнтрызм - прызнанне чалавека галоўнай праблемай філасофіі, цэнтральным элементам прыроды, вышэйшай праявай боскага тварэння;

2) гуманізм - прызнанне за чалавекам права і абавязку актыўна ўмешвацца ў прыроднае і сацыяльнае жыццё з мэтай яго ўдасканалення на падставе розуму і паводле яго прынцыпаў;

3) эстэтызм - стаўленне да Сусвету як увасаблення гармоніі, сіметрыі і прыгажосці;

4) натуралізм - свет і чалавек разглядаюцца не з пазіцый крэацыянізма, а як натуральныя існасці, прынцыпы існавання якіх знаходзяцца ў іх саміх;

5) пантэізм - атаясамленне свету і Бога, растварэнне Бога ў свеце, дзякуючы чаму Бог страчвае свой надпрыродны і па-запрыродны характар і зліваецца з прыродай, а прырода абагаўляецца.

Новаеўрапейская філасофія

Асноўныя рысы філасофіі XVII ст. і яе сувязь з гістарычнай практыкай.

XVII стагоддзе было перыядам магутнага ўздыму новай індустрыяльнай цывілізацыі, асновы якой закладваліся ў эпоху Адраджэння. Пачатак гэтага стагоддзя ў сваёй культуры адлюстраваў супярэчлівасць пераходнага перыяда і адначасова выявіў непарушную повязь часоў, няспыннасць гістарычнага працэса. Падмуркам гэтай цывілізацыі, яе эканамічнай асновай была прамысловасць, заснаваная на машыннай вытворчасці. Эфектыўнасць яе функцыянавання магла быць забяспечана толькі на шляху няспыннага ўдасканалення і вынаходніцтва новых тэхнічных сістэм і тэхналагічных працэсаў. Гэтую задачу нельга было вырашыць без шырокай сістэмы навуковых ведаў, здольных забяспечыць поспех у практычнай дзейнасці. З другога ж боку, эканоміка новай цывілізацыі патрабавала, і патрабавала ва ўсё больш шырокіх маштабах, уцягнення ў практычна-вытворчую сферу разнастайных прыродных матэрыялаў, што таксама немагчыма без разгалінаванай сістэмы навук. Такім чынам, па самой сваёй сутнасці новая цывілізацыя, з аднаго боку, патрабавала навуковых ведаў як умовы свайго развіцця, а з другога - інспіравала і стымулявала навуковы пошук. Але ні антычная, ні, тым больш, сярэдневяковая схаластычная навука не маглі забяспечыць патрэбнасць у ведах, бо былі чыста разумовымі, абстрактымі навукамі. Іх задачай быў пошук першых умоў быцця свету і чалавека, а не вырашэнне канкрэтных праблем сацыяльнага развіцця. Неабходна было пераарыентаваць навуку з трансцэндэнтных прынцыпаў усякага існавання на даследаванне канкрэтных прыродных прадметаў, а для гэтага трэба было стварыць новы вобраз навукі, новы ідэал навуковасці, новую метадалогію навуковага даследавання. Вось чаму гнасеалагічная праблематыка набывае пераважны характар у новаеўрапейскай філасофіі, а пошук новага метада навуковага пазнання вызначае філасофскае аблічча XVII стагоддзя.

Метадалагічныя пошукі і механіцызм

Практычныя патрэбнасці развіцця грамадства ператвараюць навуковыя веды ў сацыяльную каштоўнасць, якая вызначае меру магчымасцей чалавека ў свеце і ступень яго свабоды. “Веды - гэта сіла” - гэтае крэда пачынальніка новаеўрапейскага эмпірызма Ф. Бэкана адначасова адлюстроўвае і сутнасць гэтай эпохі. Веды - сіла, бо чалавек толькі можа ў гэтым свеце, колькі ён ведае пра яго. Веды становяцца ўмовай рацыянальнага панавання чалавека над светам, асновай яго свабоднай дзейнасці. І натуральна, што ў пошуках новага метада вучоныя звяртаюцца да тых навук, якія забяспечвалі паспяховае рашэнне практычных задач: стварэння новых машын, астранамічных прыбораў, гадзіннікаў, караблёў. Гэтыя машыны і прыборы павінны былі надаць моцы ўздзеянню чалавека на прыроду, вызначыць працягласць тэхналагічных працэсаў, дакладна ўстанавіць месцазнаходжанне судна ў адкрытым моры. Гэтыя навукі пачынаюць фарміравацца яшчэ ў папярэднюю эпоху. Сваім узнікненнем яны абавязаны дзейнасці такіх вучоных, як Галілей і Агрыкола, Левенгук і Палісі, Паскаль і Тарычэлі, Гук і Гарвей, Гільберт і Бойль. Разам яны і ўтваралі тое, што атрымала назву вопытна-эксперыментальнага матэматызаванага прыродазнаўства, аснову якога складала механіка. Гэта і было адной з прычын, якія спрыялі развіццю механіцызма і пераносу яго з прыродазнаўства ў светапогляд, метадалогію і філасофію. Эксперымент і аналіз, класіфікацыя і абагульненне - вось асноўныя прыёмы навуковага даследавання. Мяняецца ідэал навуковага пазнання. Калі папярэдняя эпоха аддае перавагу аналогіі як сродку выяўлення “прыхаваных якасцей”, то Новы час прызнае толькі аналіз і параўнанне. Калі дзейнасць пазнання XVI ст. скіравана на збліжэнне рэчаў шляхам выяўлення іх “патаемных сіл”, то мысленне XVII ст.прызначана адрозніваць прадметы, адкрываць тоеснасць іх і ўказваць пераходы да ўсіх ступеняў аддалення ад гэтае тоеснасці.

Эмпірызм

Роля, якая ў новым прыродазнаўстве адводзілася аналізу, была гэткай значнай, што прыводзіла да абсалютызацыі яго, а гэта, у сваю чаргу, спрыяла развіццю механістычнай аднабокасці той карціны свету, якая стваралася гэтым прыродазнаўствам. Расчляненне свету на складовыя часткі, выяўленне тоеснасці і адрозненняў паміж імі на падставе параўнання і вымярэння патрабавалі звароту да канкрэтных прадметаў, апірышча на вопыт, даверу пачуццям. Так фарміруецца эмпірычная традыцыя ў новаеўрапейскай філасофіі. Эмпірызм (грэч. empeiria - вопыт) адзінай крыніцай пазнання лічыць пачуццёвы вопыт, а веды разглядае як пачуццёвыя вобразы прадметаў гэтага вопыту. “У розуме няма нічога такога, чаго б раней не было ў пачуццях” - вось формула эмпірызма. Роля розуму тут чыста службовая: параўнанне, абагульненне і абазначэнне таго, што дадзена ў вопыце. Эмпірызм абапіраецца на сенсуалізм (лац. sensus - пачуцце, адчуванне), які абсалютызуе ролю пачуццяў у пазнанні, лічыць іх адзінай і дастатковай крыніцай ведаў. Метадалагічнай асновай эмпірызма з'яўляецца індукцыя. Гэты метад, як і асновы эмпірызма, быў распрацаваны англійскім філосафам Фрэнсісам Бэканам. Ён лічыў, што для паспяховага пазнання прыроды найперш неабходна ачысціць розум ад гэтак званых ідалаў, гэта значыць прымхаў і памылак, народжаных нашай суб'ектыўнасцю і даверам да аўтарытэтаў. Свабодны розум адмаўляе любыя аўтарытэты і прызнае толькі аўтарытэт факта. Пазнанне - гэта паступовы пераход ад аднаго факта да другога, адсячэнне выпадковага, выяўленне ўстойлівага і фармулёўка агульнай высновы. Веды, атрыманыя такім метадам, заўжды носяць канкрэтны характар, існуюць у форме пачуццёвых вобразаў і могуць быць адноўлены і пацверджаны ў новым месцы і пры новых абставінах. Ідэя эмпірызма, сфармуляваная Ф.Бэканам, сістэматычна развівалася на матэрыялістычнай аснове Томасам Гобсам і Джонам Локам, а суб'ектыўна-ідэалістычная інтэрпрэтацыя яе была дадзена Давідам Юмам і Джоржам Берклі.

Рацыяналізм

Перавага колькасных метадаў навуковага даследавання, імкненне да максімальнай дакладнасці ў высновах патрабавалі і адпаведнай тэрміналогіі: дакладнай, адназначнай, эфектыўнай. Такім патрабаванням адпавядала матэматыка. Гэта спрыяла інтэнсіўнаму развіццю яе і ставіла праблему матэматызацыі навукі. Культура і навука XVII ст. ва ўсё большай ступені набывае сімвалічны характар. Пачуццёвыя вобразы, метафары, параўнанні выцясняюцца са сферы навуковага аналіза і замяняюцца матэматычнымі знакамі. Калі антычны космас поўны жывасці і фарбаў, то свет новай навукі - гэта свет геаметрыі. Ён страціў сваё натуральнае багацце і набыў форму геаметрычнай канструкцыі. Яе апісанне патрабавала новых сродкаў, рацыяналізаваных па самой сваёй сутнасці. Гэта і было адной з прычын нарастання ролі рацыяналізма ў філасофскім мысленні XVII ст. І чым больш пераадольваліся памылкі мінулых эпох, тым больш моцнай становіцца рацыяналістычная тэндэнцыя. Гэтаму спрыялі і іншыя акалічнасці. Па-першае, эмпірызм забяспечваў пазнанне асобных прадметаў і тых уласцівасцей іх, якія ляжалі на паверхні і маглі быць зафіксаваны з дапамогай органаў пачуццяў, але ён не меў сродкаў выяўлення прычын і агульных заканамернасцей. Па-другое, з пазіцый эмпірызма нельга было растлумачыць наяўнасць у навуковай тэорыі агульных паняццяў і механізм іх узнікнення, а менавіта гэтыя паняцці валодалі найбольшай эўрыстычнай каштоўнасцю. Па-трэцяе, выклікала сумнеў тая службовая роля, якую эмпірызм прыпісваў розуму. Нарэшце, узмацненню рацыяналістычнах тэндэнцый спрыяла і тое разуменне ісціны, якое склалася ў новаеўрапейскай філасофіі. Ісцінныя веды не толькі могуць але і павінны быць абсалютнымі, поўнымі, вечнымі і нязменнымі. Ісціна заўжды валодае ўсеагульным і неабходным характарам, з'яўляецца канчатковай і ніякаму ўдакладненню не падлягае. Ёй уласціва паўната і яна не мае патрэбы ў дапаўненнях: спасцігнуўшы ісціну, мы валодаем усімі магчымымі ведамі. Ісціна непадуладна часу, яна адлюстроўвае не толькі тое, што ёсць, але і тое, што павінна быць і што абавязкова будзе. Такую ісціну нельга вывесці з вопыта, адзінай яе крыніцай можа быць толькі розум. Гэта азначае, што рацыяналізм (лац. ratio - розум) аддаваў перавагу розуму як больш надзейнаму і эфектыўнаму сродку пазнання і гэтым прынцыпова адрозніваўся ад эмпірызма, які абапіраўся на пачуцці. Пачынальнікам рацыяналістычнай традыцыі ў новаеўрапейскай філасофіі быў французскі філосаф Рэне Дэкарт. Пачаткам усякага пазнання ён лічыў метадычны сумнеў. Нельга некрытычна давяраць усяму таму, што паўстае перад нашым розумам. Кожную з'яву, кожнае паняцце мы павінны падвергнуць сумненню, з дапамогай аналіза пад строгім кантролем розуму дасягнуць іх відавочнасці і толькі тады ўключаць у сферу пазнання. Навуковы пошук павінен разгортвацца ад агульных паняццяў да вывядзення ўсіх магчымых простых і таму відавочных уяўленняў. Як бачым, Дэкарт у тэорыі пазнання аддаваў перавагу дэдуктыўнаму метаду. Унёсак Дэкарта ў развіццё еўрапейскай культуры і філасофіі цяжка перабольшыць. Ён не толькі філосаф, аўтар “новых правіл і прынцыпаў філасофіі”. Дэкарт стваральнік аналітычнай геаметрыі, важкі яго ўнёсак ў развіццё вышэйшай матэматыкі, оптыкі.

Прадаўжальнікамі рацыяналістычнай традыцыі ў новаеўрапейскай філасофіі былі Бенедыкт Спіноза і Готфрыд Лейбніц. Разам яны ажыццявілі сістэматычную крытыку пазнавальных здольнасцей чалавека, правялі генетычнае даследаванне крыніц пазнання і логіка-метадалагічны аналіз яго прэтэнзій на ўніверсальнасць, апісалі фактычныя спосабы функцыянавання чалавечых пазнавальных здольнасцей і адначасова вялі пошук абсалютных, па-за часам і па-за чалавекам, норм ісціннасці.

Сістэматворчасць

Вынікам рацыяналістычных намаганняў новаеўрапейскай філасофіі сталася вывядзенне свету за межы розуму і супрацьпастаўленне яму. Галоўнай задачай розуму становіцца пабудова метафізічнай карціны свету на падставе “першых прынцыпаў мыслення”. Дзеля рашэння гэтай задачы неабходна было рэканструяваць структуру пазнаючага мыслення, выявіць яго асноватворчыя прынцыпы і растлумачыць характар узаемаадносін паміж імі, г.зн. стварыць сістэму “чыстага розуму”, у якой цалкам выразна і лагічна несупярэчліва паўстаюць усе структурныя элементы яго. Гэтае імкненне да сістэматворчасці з'яўляецца адной з істотнейшых рыс новаеўрапейскага мыслення. Такія сістэмы не толькі аднаўлялі архітэктоніку розуму, з гэтай архітэктонікі яны выводзілі і структуру Сусвету.

Якія ж найбольш істотныя рысы філасофіі XVII стагоддзя?

1) Найістотнейшай рысай новаеўрапейскай філасофіі з'яўляецца яе навукацэнтрызм. Веды і тая сфера дзейнасці, у якой гэтыя веды ствараюцца, паўстаюць мэтай чалавечага жыцця, асновай рацыянальнага панавання над светам, падставай і ўмовай свабоды чалавека, мерай яго магчымасцей. Пры гэтым мяняецца само разуменне навукі і ствараецца новы ідэал навуковасці. Мэта навукі - не марная мудрагелістасць, а забеспячэнне ўмоў для практычнага поспеху. Яна набывае статус грамадскага інстытута, прызначанага для рашэння сацыяльна значных праблем;

2) пад уплывам практыкі індустрыяльнага будаўніцтва і ў сувязі з развіццём прыродазнаўства ў філасофіі XVII ст. распаўсюджваецца механіцызм, які выцясняе з навукі схаластыку, але адначасова выключае якасную разнастайнасць прыроды. Калі механіка - універсальная навука, то ўсе астатнія навукі толькі яе працяг. Таму можна і нават неабходна ўсе з'явы жыцця і свядомасці звесці да механічных працэсаў. Механіцызм набывае характар светаўяўленчай пазіцыі. Зведзеныя ж да механічных працэсаў усе з'явы могуць быць апісаны з дапамогай сродкаў механікі. Злучэнне, звязванне, групіраванне, вымярэнне, класіфікацыя - разнастайныя віды камбінаторыкі - разглядаюцца як універсальныя спосабы пазнання. Механіцызм сцвярджаецца і ў якасці пануючага метадалагічнага падыхода;

3) змена светаўяўленчых і метадалагічных установак у культуры Новага часу была вынікам навуковай рэвалюцыі, для якой уласціва адмаўленне ідэі канечнага, іерархічна ўладкаванага свету і замена яе ідэяй бясконцага Сусвету, цэласнасць якога забяспечваецца ідэнтычнасцю яго элементаў і аднастайнасцю дзеючых законаў. Задача пазнання гэтага Сусвету разглядалася як задача пабудовы ідэальнай мадэлі свету на падставе “першых прынцыпаў розуму” і ў дакладнай адпаведнасці лагічным законам;

4) пасля Галілея прырода ўсё больш і больш падвяргаецца ідэалізацыі. Яна ператвараецца ў матэматычна сканструяванае быццё, якое і выступае прадметам філасофскага даследавання. Гэта, па стунасці, свет геаметрыі, а матматыка выступае як надзейны сродак яго пазнання, як узор навукі і навуковасці. Чалавечая праблематыка выцясняецца са сферы філасофіі. Гэта забяспечвала неабходны характар ведаў, але выключала магчымасць аналіза дзейнай прыроды суб'екта. Прынцып cogito стаўся той метадалагічнай устаноўкай, якая забяспечвала пазнанне ўсеагульнага. Розум станавіўся адзіным і паўнаўладным суверэнам. Толькі ён на падставе сумнення мог здабываць ісцінныя веды. Розум паўставаў як вярхоўны суддзя ўсіх перадумоў. Сам жа ён не падлягаў ніякаму суду. Нават існаванне выводзілі з розуму. Але чым паўнейшай станавілася аўтаномія розуму, тым выразней праяўлялася яго супрацьлегласць быццю. Ідэал неабумоўленых ведаў вымагаў аналіза свету наогул, па-за яго суаднесенасцю з чалавекам і яго суб'ектыўнасцю;

5) страта чалавечага ў свеце, супрацьпастаўленасць розуму і быцця, сумненне ў правамоцнасці і аб'ектыўна-змястоўнай значнасці метафізічных канструкцый - вось тэарэтычная аснова, на якой вырастае Асвета, што адкрыла свет культуры як свет спецыфічна чалавечай жыццядзейнасці.

Ідэалы асветніцкай філасофіі

Асвета як эпоха і як інтэлектуальны рух, у які былі ўцягнуты ўсе краіны цывілізаванай Еўропы, з'ява такая складаная і шматзначная, што яе характарыстыку можна пачынаць з самых розных пазіцый. Але ў гэтай разнастайнасці поглядаў, множнасці напрамкаў праяўляецца пэўная агульнасць намаганняў, тоеснасць арыентацый, якія прыдавалі асветніцкай культуры адзінства і цэласнасць. Калі гэтае адзінства звязаць з характэрным для Асветы імкненнем ачалавечыць свет шляхам яго рацыяналізацыі, то гэтым будзе выражана агульная, але не самая галоўная рыса яе. Бо найбольш глыбокім і праграмовым намаганнем Асветы з'яўляецца пошук чалавека ў шматзначнай сферы яко жыцядзейнасці. І гэтае намаганне пераважае над першым імкненнем. Асветніцкая філасофія - гэта не толькі праект ачалавечвання свету, але адначасова і імкненне да рэалізацыі гэтага праекта. Разам з тым філасофская думка Асветы - гэта што раз больш выразнае усведамленне чалавекам сваёй дзейна-канструктыўнай прыроды, гэта нараджэнне самапазнання ўласнай творчай актыўнасці чалавека. Асветніцкае разуменне чалавека не абмяжоўваецца ўяўленнем аб істоце, якая рацыяналізуе свет паводле ўласных законаў, каштоўнасцей і інтарэсаў. Асветніцкі чалавек - гэта той, хто ў філасофіі знаходзіць сябе як творцу гэтай рацыянальнасці. Філасофія Асветы - гэта сфера, у якой чалавек адкрывае сябе самога як актыўную творчую істоту.

Уважліва ўглядаючыся ў гістарычную рэальнасць, атрыманую ім у спадчыну, чалавек заўважае, што яе арганізацыя жудасная. Шматвяковае мінулае прывяло людзей толькі да няшчасця. Акрамя пакутаў у ім нічога няма. Чаму? Што падлягае разбурэнню ў гэтым свеце? Царква, ідэя сувязі чалавека з Богам, рэлігійная канцэпцыя жыцця? І адначасова - пазітыўнае намаганне: адшукаць, у згодзе з прыродай, страчанае шчасце, усталяваць новае права, якое не мае нічога агульнага з правам боскім, новую мараль, незалежную ад тэалогіі, новую палітыку, якая ператварае падданых у грамадзян. Што ёсць ісціна? Што ёсць жыццё? Ці магчыма справядлівасць? Гэтыя вечныя праблемы становяцца праграмовымі для ранняга асветніцтва. Спробы адказаць на гэтыя пытанні прывялі да высновы, што ўсё папярэдняе жыццё было заснавана на прымхах і памылках. Таму з самага пачатку асветніцкая філасофія праграмова крытычная.

Крытыка

Гэтая крытыка скіравана найперш супраць рэлігійнага светапогляду. Менавіта светапогляду, а не якой-небудзь рэлігійнай дактрыны альбо догмы. Гэтым асветніцкая філасофія адрозніваецца ад вялікіх сістэм XVII стагоддзя. Папярэднікі Асветы таксама крытыкавалі рэлігію, але толькі ў асобных яе догматах, з сацыяльна-маральных ды іншых установак. Асветніцкая ж крытыка скіравана супраць усякіх ведаў, заснаваных на аўтарытэце веры, супраць рэлігійна-сімвалічнага перажывання свету.

Адна з плыняў гэтай крытыкі інспіравана новым прыродазнаўствам. Яно крытычнае і атэістычнае ўжо таму, што ў навуковым досведзе знаходзіць факты, якія супярэчаць рэлігіі і біблейскаму аўтарытэту. Але яшчэ больш выразней крытычны характар прыродазнаўства праяўляецца ў тым, што яно ісціну абвяшчае аўтаномнай каштоўнасцю і, абапіраючыся на вопыт як адзіную аснову пазнання, не звяртае ўвагі на веру, традыцыю і аўтарытэт як крыніцы ведаў.

Другім напрамкам з'яўляецца гістарычная крытыка, скіраваная галоўным чынам супраць Бібліі. Святыя біблейскія тэксты, якія да гэтага былі аб'ектам перажывання ў веры, цяпер ператвараюцца ў факты, ісціннасць і грамадская карысць якіх можа і павінна быць устаноўлена крытычным розумам. Калі ж розум не знаходзіць падстаў для апраўдання гэтых фактаў, то яны павінны быць адкінутыя як прымхі і памылкі. Адначасова гістарычная крытыка скіравана на абвяржэнне іерархічнай сістэмы каштоўнасцей традыцыйнага светапогляду, у якім любыя дзеянні чалавека падпарадкоўваюцца першапачатковым эсхаталагічным мэтам. Найбольш паслядоўна гэтая крытыка прадстаўлена ў атэістычнай канцэпцыі французскіх асветнікаў Франсуа Вальтэра, Жан-Жака Русо, Дэні Дзідро, Эцьена Кандыльяка, Жульена Ламетры, Клода Гельвецыя, Поля Гальбаха. У межах асветніцкай ідэалогіі атэізм суіснаваў з дэізмам, што прызнаваў Бога толькі як творцу свету, які пасля гэтага не ўмешваецца ў існаванне свету. Апошні існуе і развіваецца паводле сваіх уласных законаў і прынцыпаў. Можна сказаць, што дэізм рацыяналізуе Бога і адначасова гуманізуе яго, “прызямляе” Бога, здымае з яго покрыва таямнічасці і звышпрыроднасці.

Яшчэ адным аб'ектам асветніцкай крытыкі з'яўляеца права. Тут, як і ў крытыцы прыроды і гісторыі, абвяргаецца боскае паходжанне права і магчымасць апраўдання яго на падставе гістарычнай традыцыі. З мноства звычаяў і традыцый, якія мы атрымліваем у спадчыну ад гісторыі, заканадаўца павінен адбіраць толькі тыя, што паддаюцца рацыянальнаму абгрунтаванню што да іх паходжання. Гэта значыць, што асветніцкая крытыка вядзе барацьбу не толькі супраць “святых”, але і супраць “герояў”. Гэтая крытыка ў рэшце рэшт набывае не гэтак антыклерыкальны, колькі антыманархічны, антыфеадальны характар. З пункту гледжання асветнікаў сапраўднымі каштоўнасцямі з'яўляюцца не ваенная слава, не шляхетна-манархічнае паходжанне, а разумнасць грамадства і росквіт яго культуры.

Крытычны дух асветніцтва праяўляецца і ў яго адносінах да філасофіі XVII ст. Сутнасна гэтыя адносіны таксама крытычныя, але сама крытыка не адназначная. З аднаго боку, рацыяналізм філасофіі папярэдняга стагоддзя цесна звязаны з асветніцкімі ідэямі: эвалюцыя картэзіянства вяла да асветніцкага светапогляду. Мастком, што злучаў гэтыя дзве эпохі, быў Фантэнель, у творчасці якога картэзіянскія традыцыі перарастаюць у асветніцкія. Спрыяў станаўленню асветніцкай культуры і спіназізм. Але калі не зважаць на канкрэтныя асобы і творы, то можна сказаць, што створаная рацыяналізмам XVII ст. канцэпцыя індывіда, які з дапамогай аўтаномнага і суверэннага розуму вызваляецца ад аўтарытэта і веры, была надзвычай блізкая асветнікай філасофіі. Ідэя чалавека, які ў рацыянальным пазнанні здабывае ісцінныя веды і з іх дапамогай стварае ўласнае бачанне свету і разуменне свайго месца ў ім, - гэтая ідэя вельмі імпанавала асветнікам. Але агульнасць інтэлектуальных высілкаў дзвюх эпох не ўсведамлялася асветнікамі. У іх свядомасці дамінавала ўяўленне аб раздзельнасці і супрацьпастаўленасці гэтых намаганняў. Найбольш выразна гэта праявілася ў крытычным непрыняцці і нават адмаўленні асветнікамі сістэматворчасці XVII ст., дзе цэласны вобраз свету канструяваўся на аснове “першасных прынцыпаў розуму” і набываў форму геаметрычнай канструкцыі, пазбаўленай жыцця і фарбаў. “Дух сістэм” з іх геаметрычным метадам быў чужы для Асветы, таму што ён спрошчваў свет, ігнараваў багацце мадыфікацый чалавечага розуму ў сукупнасці і цэласнасці ўмоў, што акружалі чалавека. Субстанцыя, душа, бесканечнасць - аснова філасофскіх пошукаў папярэдняга стагоддзя, падаюцца асветнікам абстрактнымі і ўбогімі. Асвета імкнецца адшукаць канкрэтнага чалавека ў канкрэтнасці яго існавання і паказаць бясконцасць яго зямных патрэбнасцей.

Шчасце

Якой жа мусіць быць філасофія, калі яна прэтэндуе на прызнанне ў грамадстве? Якія ісціны яна павінна адкрыць чалавеку? У чым яе прызначэнне? Як узгоднена і дружна асветнікі падвяргалі бязлітаснай крытыцы існуючыя парадкі і атрыманыя ў спадчыну прымхі, гэтак жа дружна яны сцвярджалі, што чалавеку патрэбна толькі тая філасофія, якая здольна ўказаць шлях да шчасця. І з усіх ісцін, якія здольна адкрыць філасофія і навука, значэнне маюць толькі тыя, што спрыяюць нашаму набліжэнню да шчасця. Чалавек, як свабодная істота, нараджаецца з непарушнымі натуральнымі правамі, і толькі адзін абавязак дадзены яму: быць шчаслівым. Летуценнікі мінулых эпох не прывялі людзей да шчасця. Дарогай рэлігійных фанатыкаў таксама нельга дасягнуць яго. Навошта нам рай, мы хочам зямнога шчасця.

Розум

Але дзе ж дарога да шчасця? Хто павядзе нас па гэтай дарозе да запаветнай мэты? Толькі розум дапаможа нам у гэтым. Прынятае ў папярэднія эпохі абагаўленне розуму, адносіны да яго як дара божага, якім надзяляецца кожны чалавек, асветнікі адвяргаюць як злую спадчыну мінулага. Папярэдняя крытыка рацыяналістычнага ідэала XVII ст. паказала, што спробы канструявання свету на падставе і паводле “першасных прынцыпаў розуму” марныя. Гэтая крытыка таксама выявіла абмежаванасць розуму, няздольнасць яго да пазнання субстанцыі, канструявання абстрактных сістэм. Як жа асветнікі ўяўляюць сабе розум?

Перадусім яны адмаўляюць прыроджаны характар яго. Розум фарміруецца адначасова з нашай душой і ўдасканальваецца разам з ёю. Розум - гэта тая ўнутраная дзейнасць, якая стварае абстрактныя ідэі на аснове пачуццяў. Яго мэта - не дэдукцыя змястоўна пустых паняццяў, а пераадоленне памылак і адкрыццё ісціны. Розум мінулых стагоддзяў - гэта храм без фундамента. Пазбаўлены сваёй асновы, ён страчвае арыентацыю, імкнецца да безумоўнага і самога сябе абвяшчае бузумоўным. Асветнікі не прызнаюць такога розуму. Яны абмяжоўваюць яго вопытам рэальнага жыцця і гэтым надаюць яму сілы і значнасці. Такому розуму не патрэбен ніякі аўтарытэт, гэты настаўнік памылак, яму без патрэбы традыцыя. Ён сам сабе суддзя, і толькі яму аднаму дадзена права выносіць прысуд усяму існаму. Ён пераадольвае памылкі, вызваляе нас ад ілюзій, упэўнена вядзе нас да шчасця. Гэта промень святла ў той цемры, што апанавала зямлёй. Гэтае святло - сінонім розуму - і адлюстроўвае сутнасць эпохі: Асвета.

Зробім высновы:

1) асветніцкая арыентацыя на розум, з аднаго боку, сцвярджала прыярытэт розуму ў рашэнні ўсіх праблем, фарміравала ўпэўненасць у тым, што з дапамогай розуму і навукі можна забяспечыць шчаслівае жыццё чалавека і грамадства, а з другога - непазбежна вяла да поўнай абсалютызацыі розуму, што асабліва відавочна ў Хрысціяна Вольфа і яго нямецкіх паслядоўнікаў. Тут мараль становіцца справай розуму, вера - яго аперацыяй, і нават Бог - вытворным ад розуму. Анталагічныя асновы свету аказваюцца залежнымі ад лагічных асноў мыслення;

2) крытычная арыентацыя і вальнадумства надавалі асветніцкай філасофіі рэвалюцыйную скіраванасць і непрымірымасць да аўтарытарызма. Асветнікі не прызнавалі ніякіх знешніх аўтарытэтаў ні ў адной са сфер рэчаіснасці. Уяўленні аб прыродзе, разуменне грамадскага ладу, рэлігійны светапогляд, прэтэнзіі дзяржавы - усё павінна было паўстаць перад судом розуму і альбо атрымаць апраўданне ад яго, альбо зыйсці з гістарычнай арэны, саступіць месца таму, што апраўдана розумам;

3) бясспрэчным і найбольш значным дасягненнем асветніцкай філасофіі было адкрыццё культуры як сферы спецыфічна чалавечай жыццядзейнасці. Гэтая культура становіцца не толькі аб'ектам даследаванння, але і той сферай, якая пачынае вызначаць формы і спосабы пазнання і разумення дзейнай прыроды чалавека.

Нямецкая класічная філасофія

Нямецкая класічная філасофія - гэта магутная інтэлектуальная плынь у гісторыі нямецкай культуры сярэдзіны XVIII-першай паловы ХІХ ст.ст., звязаная з імёнамі Імануіла Канта, Йогана Фіхтэ, Фрыдрыха Шэлінга, Георга Гегеля. Яна была існспіравана тымі сацыякультурнымі працэсамі, якія адбываліся як у Германіі, так і ў Еўропе гэтага перыяда. Эканамічна адсталая, тэрытарыяльна раздробленая, палітычна рэакцыйная Германія патрабавала радыкальных перамен, здзейсніць якія ў гэтых умовах было немагчыма. Усё жывое і таленавітае прыцяснялася, рэакцыя палітычнага рэжыма выключала магчымасць практычнага рэфармавання грамадства. У гэтых умовах актыўнасць немцаў пераносіцца ў духоўную сферу. Тое, чага немцы не маглі здзейсніць практычна-палітычна, яны ажыццяўлялі ў літаратуры, якая перажывала перыяд росквіту. Пераадоленне адсталасці, палітычнае і нацыянальнае аб'яднанне краіны, дэмакратызацыя палітычнага жыцця - вось галоўныя намаганні найбольш свядомай часткі нямецкага грамадства.

Магутным стымулам развіцця нямецкай філасофіі была французская буржуазная рэвалюцыя 1789-1794 гг. Яна інспіравала разважанні аб перспектывах сацыяльнага развіцця, тэарэтычнае абгрунтаванне ідэалаў новага грамадства, пошук новай рацыянальнасці. А адсутнасць палітычных свабод і ўсеўладная цэнзура вялі да таго, што гэтыя разважанні прынялі форму абстрактных і часта знарок складаных тэкстаў.

Вялікі ўплыў на тэматыку нямецкай класічнай філасофіі аказала і новае прыродазнаўства. Спроба асэнсаваць гэтую новую з'яву, выявіць механізмы функцыянавання гэтай навукі, вызначыць яе метадалагічную базу ў той ці іншай ступені праяўляюцца ў творах усіх аўтараў азначанага перыяда.

Непасрэдным ідэйным папярэднікам нямецкай класічнай філасофіі было асветніцтва. Дастаткова сказаць, што Кант высока цаніў творчасць Русо, а з нямецкімі асветнікамі быў звязаны асабістымі сувязямі. Вольф, Крузіус, Ламберт, Тэтэнс, Мендэльсон, Гердэр, Лесінг, Гётэ былі гістарычнымі сучаснікамі пачынальніка нямецкай класічнай філасофіі і тэарэтычнымі папярэднікамі яго. Асветніцкія ідэі былі ўспрыняты ў Германіі XVIII ст. і развіваліся тут у вострай барацьбе з прымхамі, фанатызмам, палітычнай і рэлігійнай нецярпімасцю. Менавіта тут найбольш выразна праявіліся галоўныя маральныя ўстаноўкі Асветы: цярпімасць, дабрачыннасць, гуманнасць. Нямецкія асветнікі следам за сваімі еўрапейскімі аднадумцамі бачылі свой навуковы і грамадзянскі абавязак у тым, каб адкрыць людзям праўду аб іх уласнай прыродзе, вывесці на шлях ісціны, здабыць свабоду ў найлепшым грамадскім ладзе.