Сучаснае становішча дзіцячага фальклору і яго перспектывы развіцця

Размещено на http://www.allbest.ru/

Сучаснае становішча дзіцячага фальклору і яго перспектывы развіцця

Уводзіны

фальклор школьнік нацыянальны культура

Змены, якія адбыліся ў Рэспубліцы Беларусь за апошнія дзесяцігоддзі, абумовілі пераасэнсаванне сутнасці маральнага выхавання, яго месца і ролі ў грамадскім жыцці. Усё болей ў грамадстве адчуваецца «дэфіцыт маральнасці», адным з праяў якога выступае згуба духоўных каштоўнасцяў народа, у прыватнасці адчужэнне маладога пакалення ад народнай культуры, яго каштоўнасцяў.

У дзяржаўнай нацыянальнай праграме «Традыцыйная культура і дзеці на 2006-2010 гг.», адным з асноўных прынцыпаў названа нацыянальная скіраванасць адукацыі, якая праяўляецца ў арганічным спалучэнні нацыянальнай гісторыі і традыцый, захаванні і ўзбагачэнні культуры народа. Рэалізацыя гэтага прынцыпу звязана з сцвярджэннем прыярытэтаў духоўнасці, маралі, патрыятызму.

Як вядома, дзеці малодшага школьнага ўзросту адрозніваюцца падвышанай успрымальнасцю да сацыяльных уздзеянняў. Дзіця, прыйдучы ў гэты мір, убірае ў сябе ўсё чалавечае: спосабы зносін, паводзін, адносіны, выкарыстаючы для гэтага ўласныя назіранні, эмпірычныя высновы і высновы, перайманне дарослым. Рухаючыся шляхам спроб і памылак, ён авалодвае нормамі жыцця ў чалавечым грамадстве. Гэта робіць малодшы школьны ўзрост найболей спрыяльным для маральнага выхавання.

Кожны народ з пакалення ў пакаленне перадае свой грамадскі і сацыяльны досвед, духоўнае багацце як спадчына старэйшага пакалення малодшаму. Народ заўсёды выступае ў ролі выхавальніка маладога пакалення, а выхаванне пры гэтым набывае народны характар. Толькі народнае выхаванне з'яўляецца жывым органам у гістарычным працэсе народнага развіцця, такое выхаванне набывае незвычайна ўплывовую сілу на фармаванне нацыянальнага характару, нацыянальнай псіхалогіі чалавека, на яго маральнае станаўленне.

Пытаннямі выхавання дзяцей на народных абрадах і святах займаліся і займаюцца шматлікія навукоўцы і педагогі (У.Ф. Афанасьеў, Г.З. Вінаградаў, Г.Н. Ваўкоў, М.Г. Стэльмаховіч, К.Д. Ушынскі). У непарыўнай сувязі з маральным выхаваннем, з традыцыямі знаходзяцца народныя абрады і святы. Прылучэнне дзяцей да ўдзелу ў святах і абрадах роднага народа дае ім магчымасць на практыцы спазнаць яго культурна-гістарычны досвед. Абрадамі (або рытуаламі) завуць такія формы паводзін, якія склаліся гістарычна, для якіх характэрныя: стэрэатыпнасць, паўтаранасць без змен і сімвалічнасць.

У наш час прылучэнне дзяцей да народнай творчасці, мастацтву, непасрэдны ўдзел у нацыянальных святах выхоўваюць у іх маральныя пачуцці, развіваюць мастацкі светапогляд, напаўняюць эмацыйную сферу дзіцяці радасцю, паднімаюць настрой, фармуюць эстэтычны густ. Усё гэта абумовіла выбар тэмы курсавой працы: «Шляхі прылучэння малодшых школьнікаў да народнай культуры сродкамі дзіцячага фальклору».

Мэта працы: распрацаваць, экспарыментальна праверыць комплекс фальклорных праграм па далучэнню малодшых школьнікаў да нацыянальнай культуры.

Аб'ект даследавання: паводле тэмы даследавання - дзеці малодшага школьнага ўзросту, удзельнікі фальклорнага калектыву «Малінаўка» Нарачанскага СДК.

Прадмет даследавання: Дзіцячы фальклор як сродак выхавання дзяцей малодшага школьнага узросту.

У адпаведнасці з мэтай, аб'ектам і прадметам былі вызначаныя наступныя задачы даследавання:

1. азнаёміцца з літаратурай і досведам працы па тэме даследавання

2. даць характарыстыку аб'екта даследавання і яго стаўленне да народнай культуры.

3. вывучыць выхаваўчыя магчымасці беларускага фальклору.

4. расчыніць ролю кіраўніка калектыва па ўкараненні дзіцячага фальклору малодшым школьнікам.

5. распрацаваць сістэму заняткаў, фальклорных праграм і ўжыць на практыцы.

6. зрабіць высновы і даць рэкамендацыі па ўкараненні дзіцячага фальклору.

Метады даследавання:

1. анкетаванне.

2. гутарка.

3. назіранне.

Гіпотэза: калі кіраўнік калектыва ў вучэбна-выхаваўчым працэсе выкарыстоўвае сродкі народнай педагогікі (па белорускаму фальклору), то гэта спрыяе ўсебаковаму развіццю дзяцей малодшага школьнага узросту, узбагачае іх унутраны мір і дае веды ў свеце народнага мастацтва.

1. Характарыстыка фальклора і яго жанраў

Яшчэ задоўга да таго, калі мастацкае слова было зафіксавана ў помніках пісьменнасці, народ выяўляў свае настроі і думы ў песнях, казках, легендах і паданнях, якія былі першымі праявамі яго мастацкай творчасці. Песні, казкі, паданні на працягу многіх гадоў і стагоддзяў свайго бытавання перадаваліся, станавіліся выдатнымі творамі мастацтва. Ў іх адлюстроўваліся ўсе найважнейшыя асаблівасці народнага жыцця з самых далёкіх часоў: барацьба чалавека з прыроднай стыхіяй, яго мары, меркаванні, любоў да радзімы і нянавісць да ворагаў, глыбокі антымізм.

Многія фальклорныя творы ствараліся і бытавалі пры пэўных акалічнасцях - у час свят, працы. Яны суправаджалі працоўную дзейнасць чалавека (працоўныя песні), дапамагалі ў выхаванні дзяцей (песні-калыханкі, дзіцячыя песні, загадкі, казкі), перадавалі новым пакаленням жыццёвы вопыт і мудрасць (легенды, паданні, прымаўкі, прыказкі і інш.). Пашыраючыся і ў пазнейшы час, фальклорныя творы ўплывалі нават на развіцце пісьмовай літаратуры. Вусная паэзія народа заўсёды жывіла паэзію і літаратараў, і пісьменнікаў, была невычэрпнай крыніцай ідэй, вобразаў, спосабаў мастацкага адлюстравання жыцця беларускага народа.

Вусная народная творчасць - важнейшая частка духоўнай культуры народа - надзвычай добра захавалася не толькі ў памяці беларусаў, але і ў актыўным бытаванні, адыграла вялікую ролю ў нацыянальнай самасвядомасці, ў развіцці літаратуры і мастацтва; яна плённа ўплывае і сёння на працэсы нацыянальнага адраджэння. Тэрмін фальклор, які ўзнік у сярэдзіне XIX ст., у перакладзе азначае народная мудрасць.

Фальклор у яго вузкім, філалагічным значэнні - адзін з відаў народнага мастацтва, які адлюстроўвае рэчаіснасць у вобразах, створаных пры дапамозе паэтычных слоў. Фальклорны працэс заўсёды адбываецца ў межах традыцыі, абапіраецца на папярэдні вопыт, выкарыстоўвае мастацкія каштоўнасці, якія належаць усяму народу. Фальклор узнік раней, чым пісьменнасць і, натуральна, бытаваў толькі ў вуснай перадачы. Або і са з'яўленнем пісьменнасці доўгі час перадача з вуснаў у вусны таксама была адзіным шляхам распаўсюджвання фальклору. Але народ знаёміўся не толькі з песняй, казкай, прыказкай, прымаўкай, легендай, але і з узорамі лепшай пісьмовай літаратуры. Калектыўнасць, вуснае бытаванне, варыянтнасць - рысы, уласцівыя толькі фальклору і якімі ён прынцыпова адрозніваецца ад мастацкай літаратуры. Фальклорныя творы адрозніваюцца ад твораў пісьмовай літаратуры і некаторымі асаблівасцямі мастацкай формы. Гэта ў першую чаргу традыцыйная паэтыка, выпрацаваная народам на працягу стагоддзяў. Традыцыйная народная сімволіка, разнастайныя формы, пастаянныя эпітэты, метафары, параўнанні і іншыя віды тропаў, асаблівасці кампазіцыі надаюць вуснай паэзіі спецыяльны каларыт. Гэтыя мастацкія сродкі характэрны і для старадаўніх класічных форм народнай творчасці, і для многіх твораў, што ўзнікаюць у наш час, хаця, бясспрэчна, паэтыка сучаснага фальклору набывае і новыя рысы. Фальклор нясе ідэі справядлівасці і сацыяльнай роўнасці, перадае адносіны народа да важнейшых падзей, выказвае цікавасці працоўных. Творы адлюстроўвалі і ўслаўлялі барацьбу супраць прыгнёту, супраць іншаземных захопнікаў. У творчасці кожнага народа ёсць свае непаўторныя рысы, якія ўтвараюць народную спецыфіку фальклора. Разам з тым многія творы, складзеныя рознымі народамі, падобныя. Прычынамі такога падабенства з'яўляюцца агульнасць законаў развіцця чалавечага мыслення, свядомасці людзей і мастацкай творчасці, асабліва ў падобных умовах жыцця.

Дзіцячы фальклор - адносна самастойная галіна, якая ўвасабляе сабой сукупнасць жанраў народнай паэзіі, што аб'яднаны прызначнасцю для розных узроставых катэгорый (дзеці, падлеткі) і выконваюць важную ролю ў далучэнні кожнага новага пакалення да багацця культурнай традыцыі. Разам з тым менавіта дзіцячы фальклор дае магчымасці рэканструкцый асобных фрагментаў архаічных міфаў.

У навуковай літаратуры існуюць рўзныя сістэмы класіфікацыі дзіцячага фальклору. Адносна межаў дзіцячага фальклору існуе некалькі меркаванняў. Адныя вучоныя (Г.С.Вінагарадаў) абмяжоўваюць яго толькі тэкстамі, створанымі самімі дзецьмі, іншыя (В.І. Капіца) уключаюць у дзіцячы фальклор калыханкі, забаўлянкі і ўсе тыя творы, якія выконваюўўа дарослымі для дзяцей.

Паводле спосабу адлюстравання рэчаіснасці, асаблівасцей арганізацыі тексту ў межах дзіцячага фальклору вылучаюцца песенныя, вершаваныя, празаічныя жанры. Як аб празаічных можа гаварыць некаторыя віды казак. У залежнасці ад выкарыстання ступені гульнявога моманту або ўключаннасці ў гульню, якая з'яўляецца асноўным сэнсам дзіцячай (на думку некаторых даследчыкаў - наогул людской) дзейнасці, творы дзіцячага фальклору падзяляюць на фальклор гульнявы і негульнявы. Гульнявы ўключае не толькі творы, звязаныя з сюжэтна - арганізацыйнымі маторнымі дзеяннямі, але і так званыя слўныя гульні. Усе гэтыя спосабы падзелу дзіцячага фальклору ўмоўныя.

Класіфікацыя зроблена па жанрах, з улікам іх адпаведнасці пэўнаму ўзросту дзяцей.

Калыханка - песня дарослых, найперш маці, адрасаваная дзіцяці з мэтай закалыхаць і супакоіць яго. Таму так шмат у калыханках памяншальна - пяшчотных слоў, галоўны герй калыханак - кот, куры, галубы. Калыханка не толькі закалыхвала, заспакойвала дзіця, але і ўводзіла яго ў казачны жыццёвы свет у казачным праламленні, вучыла народнай мудрасці, спрыяла росту і развіццю дзіцяці. Праз калыханку дзіця засвойвала першапачатковы слоўнікавы запас, без якога немагчыма было пазнанне навакольнага свету, развіццё мыслення. У калыханках сустракаліся адны і тыя паэтазаваныя персанажы, прадметы, з'явы прыроды.

Забаўлянка - кароткі верш або песенька, якія выконваліся для забавы дзіцяці, або суправаджалі фізічныя практыкаванні (пагладжванне, развядзенне ручак, гульні з пальчыкамі, гушканне на каленях) і сваеасаблівы масаж. У забаўлянках замацаваны выпрацаваныя шматгадовай практыкай народа веды па фізічнаму выхаванню маленькіх дзяцей. Акрамя таго, у забаўлянках даваўся пазнавальны матэрыял, закладаваліся асновы маральнасці і норм паводзін у будучым жыцці, адбывалася знаёмства збагаццем роднай мовы, што сведчыць пра глыбіню народных ведаў па псіхалогіі дзіцячага ўзросту. Калыханкі і забаўлянкі маюць даволі выразную ўзроставую замацаванасць: выковаюцца дзіцяці ў раннім маленстве.

Заклічкі - звароты-выкрыкі дзяцей да розных сіл прыроды: сонца, дажджу, ветру, хмар, да прадстаўнікоў жывёльнага або расліннага свету з просьбамі або пытаннямі. Для заклічак характэрнарэчытаціўнасць, яны прыстасаваны для калектыўнана выканання.

Прыгаворкі - звароты дзяцей да жывёл. Для іх характэрны элементы гукапераймання, просьбы штосьці зрабіць ці паказать: «Слімак, слімак, пакажы рожкі». Сюды ж адносяцца прыгаворы на удачу пры адпраўленні па ягады, грыбы, прыгаворы пры купанні, выліванні вады з вуха, пры кіданні выпаўшага зубка за печку і інш. Умоўна тут жа тэксты пры дзіцячых варожбах, пераважна сучасных. Заклічкі і прыгаворкі выконваюцца ў маленстве і дзяцінстве.

Дражнілкі - вершаваныя кароткія гумарыстычныя ці сатырычныя творы, якія выконваюцца дзецьмі з мэтай высмеяць, прынізіць «праціўніка». Акрамя таго, дражнілкі - важнейшы элемент дзіцячага права, сваеасаблівы рэгулятар паводзін. Калі крызісная сітуацыя пераўтвараецца ў інтэлектуальную спрэчку, кожны з партнёраў мусіць высказаць найсмяшнейшую або найкрыднейшую дражнілку, не парушаючы пры гэтым этычныя межы дазволенага. Высмейваючы іншага, дзеці як бы сцвярджаюць уласную годнасць, перавагу над тым, каго крытыкуюць. У дражнілках часта асуджаюцца непрымальныя для дзяцей якасці: снарнасць, лянота, неахайнасць, задзірыстасць. Ім супрацьпастаўляюцца дадатныя якасці, адпаведныя народнай маралі. Менавіта дражнілкі - прыклад уласна дзіцячай субкультуры, жанр, які актыўна бытуе сярод сучасных дзяцей і падлеткаў.

Маўчанка - гэта вершаваная ўмова маўчаць. Часцей за ўсё змест яе ныстолькі камічны, а фінал нечаканы, што дзеці доўга не вытрымліваюць і смяюцца.

Лічілкі - гэта невялікія вершаваныя, часта гумарыстычнага характару творы, з дапамогай якіх вызначаецца чарговасць у дзіцячай гульні, выбіраюцца яе вядучыя або дзеючыя асобы. Лічылкі вызначаюцца строгім рытмам, які абумоўлены характарам выканання і арганізуе верш незалежна ад яго сэнсавай напоўненасці яркай і даступнай дзецям вобразнасцю, прастатой мовы і сінтаксічнай будовы. У гульні лічылка мае характар правілаў, абавязковае выкананне якіх прадухіляе свавольства альбо злоўжыванне становішчам, сілай. Скандзіраванае вымаўленне лічылкі суправаджаецца рухамі - указаннем на кожнага ўдзельніка, - якія паўтараюцца раўнамерна, строга рытмічна. Лічылкі падзяляюцца на сюжэтныя і бессюжэтныя. У залежнасці ад лексічнага складу бываюць з пералікам, з мудрагельствам і без іх.

Скарагаворкі - выслоўі, якія сладаюцца з цяжкіх для вымаўлення слоў. Служылі сродкам навучання дзяцей здольнасці хутка і выразна гаварыць, напрыклад «Руды Рыгор гроб грыбы граблямі».

Гульні - уласна дзіцячыя народныя гульні - з'ява неаднародная па сваім змесце, структуры, у пэўнай ступені функцыянальнай прызначанасці, формах выканання. Яны ўяўляюць сабой важны сродак сацыялізацыі кожнага новага пакалення, а захаванасць у іх трансарміраваным выглядзе перажыткаў мінулага мае вялікую навуковую каштоўнасць. Вобразная сістэма гульняў, прастата або ускладнёнасць структуры, прамы ці сімвалічны сэнс, разнастайнасць гульнявых элементаў (слова, музыка, міміка, харэаграфія) далучаюць дзяцей да разнастайных форм мастацтва.

Сярод вялікага масіву гульняў вылучаюцца гульні як мастацка - драматычнае дзеянне і гульні, як сродак выхавання. Сярод першай групы - карашодныя гульні, дзе слова спалучаецца з мелодыяй і танцам, ролевыя гульні, важнае месца ў структуры якіх належыць прыгаворам, песням, дыялогам. Для перыяду маленства гульні насілі пераважна імітацыйны характар: у лялькі, у бацькі і маці («А мы проса сеялі»), дзе дзеці капіравалі заняткі дарослых. У гэтым узросце дзеці гулялі разам, і гульня займала асноўнае месца ў іх жыцці. Адасабленне хлопчыкаў ад дзяўчынак у гульнях пачыналася ў перыяд дзяцінства.

Сярод сучасных дзяцей папулярныя сваеасаблівыя моўныя гульні, заснаваныя на жартоўных дыялогах, пабудаваных так, каб злавіць чалавека на слове, напрыклад: «Скажы «падушка» - Падушка - У цябе ў трусах лягушка».

Дзіцячыя песні - розныя па паходжанні і змесце творы. Асобныя з іх уваходўілі ў рэпертуар дарослых і з'яўляліся алегорыямі на сямейна-бытавую тэматыку. Дзяцейжа захапляла цікавая, як у каўках, фабула з незвычайнымі вобразамі і перепетыямі, сакавіты, дасціпны гумар, жыццярадасны дынамічны рытм. Сюжэты большасці з іх звязаны з жывёльным светам. Харктэрнай рысай многіх дзіцячых песень з'яўляюцца незвычайнасць адлюстраваных у іў дзеянняў, відавочная неадпаведнасць уяўленням аб навакольным свеце. Гэта так званыя песні - небыліцы.

Дзіцячы каляндарны фальклор - важнае месца надаецца абрадавай паэзіі ў рэпертуары дзяцей, бо менавіта праз святы, абрады найбольш паспяхова дасягаецца ўключэнне дзяцей у традыцыю, усведамленне імі свайго месца ў пэўным соцыуме і Космасе наўогул. Удзельнічаць у каляндарных абрадах пачыналі ў падлеткавым узросце. Падлеткі адасоблена выконвалі выжныя для ўсёй вясковай супольнасці абрады: асобнае калядаванне, хлопчыкі - засявальшчыкі вясной і інш. Падлеткавая кампанія - «завяршальны курс» перадачы этнічнай культуры ад пакалення да пакалення, праходзілі і праходзяць яго ўсё, хто уступае ў жыццё.

Сучасны школьны фальклор - гэта шматжанравая творчасць школьнікоў, як вясковых, так і гарадскіх. Бытуе пераважна на рускай мове. Можна называць такую тэндэнцыю ў сучасным дзіцячым фальклоры, як пераход асобных жанраў ў мастацкую літаратуру (як тыя ж садысцкія вершыкі). Аднак такая «легалізацыя» фальклору ў масавай культуры садзейнічае вымыванню яго з вуснай практыкі (чым болдьш такія тэксты чытаюць, тым меньш іх расказваюць). Назіраецца і папаўнене тэкствага складу традыцыйных жанраў за кошт «мадэрнізацыі» старых тэкстаў.

Пераробкі - класічных вершаў і тэксты - пераробкі заснаваны на прыёме інверсіі (Шёл высокий гражданин маленького роста). Аб'ектамі парадыйнай інтэрпрытацыі становяцца вядомыя творы для дзяцей, тэксты руск4ай і савецкай паэзіі, што ўваходзяць у школьную праграму, але асабліва папулярныя пераробкі вядомых песень. Апошнія гады фальклорныя пераробкі - пародыі сталі актыўна выкарыстоўвацца масавай культурай.

Прыказкі і прымаўкі.

У афарыстычнай творчасці беларускага народа прыказкі і прымаўкі карыстаюцца найбольшай папулярнасцю. Яны ярка адлюстроўвалі багаты працоўны і жыццёвы вопыт народа, яго мудрасць, псіхалогію і светапогляд, маральна этнічныя і эстэтычныя ідэалы.

Прыказкі і прымаўкі ўзніклі яшчэ ў дакласавым грамадстве. У некаторых з іх адбіліся язычніцкія ўяўленні пра сусвет, прыроду, чалавека, расліны, жывёл. Кожная эпоха пакідае пасля сябе велізарныя пласты прыказак і прымавак: у іх адлюстроўвалася жыццё ў часы прыгону, ва ўмовах жорсткай капіталістычнай эксплуатацыі, раскрываюцца карэнныя змены ў жыцці і побыце народа ў сучаснасці. Ў прыказках і прымаўках эпохі феадалізму выразна адбілася тэма прыгоннага жыцця, паказана стаўленне народа да паноў і іх падданых.

Прыказкі вучаць любіць свой край, Радзіму, яе герояў і ненавідзець ворагаў. Трапна выказвае народ свае думкі пра шчасце, лёс і долю, дабро і зло.

Увогуле, прыказкі і прымаўкі - гэта своеасаблівая энцыклапедыя жыцця народа ў розныя гістарычныя эпохі.

Загадкі.

Загадка - кароткае паэтычна-вобразнае апісанне прадмета або з'явы, якое даецца, як правіла, у форме пытання і адгадваецца па другарадных адзнаках, па прыкметах падабенства.

Лічыцца, што галоўная функцыя загадкі - развіваць ў чалавека мастацка-вобразнае мысленне, паэтычны погляд на рычаіснасць. У мінулым загадка служыла сродкам выпрабавання разумовых здольнасцей, іншасказальная, загадкавая форма з поспехам выкарыстоўвалася ў ваенных і пасольскіх справах. Загадкі, песні-загадкі надзвачай шырока ўжываліся ў вясельных абрадах, напрыклад, з мэтай «праверкі» разумовай сталасці жаніха.

Доўгімі зімовымі вечарамі моладзь і старэйшыя людзі, сабраўшыся ў якой-небудзь хаце, арганізоўвалі займальныя спаборніцтвы загадачнікаў. Яна пашырала кругагляд чалавека, развівала яго фантазію, кемлівасць, назіральнасць, трэніравала памяць, прывучала да развагі, аналізу.

Цяпер гэты старажытны жанр страціў сваю сур'ёзную актыўна-грамадскую функцыю і стаў сродкам забавы і пацехі - творчасцю дзяцей і для дзяцей.

Каштоўнасць традыцыйнай загадкі ў тым, што яна ў высокапаэтычнай форме адлюстравала гаспадарчую і працоўную дзейнасць чалавека, яго жыццёвы вопыт, быт, працу, фауну, флору, будову сусвету і да нашых дзён мае вялікае эстэтычна-мастацкае значэнне для выхавання дзяцей.

Казкі.

Сярод апавядальных жанраў беларускай вуснапаэтычнай творчасці шырынёй ахопу жыццёвых з'яў, глыбінёй абагульнення, яркасцю створаных вобразаў вылучаюцца казкі. Тэрмін «казка» аб'ядноўвае розныя па форме і зместу апавядальныя творы: пра жывёл і птушак, пра фантастычных пачвар і непераможных асілкаў, пра кемлівага сялянскага сына Несцерку і ненажэрных крывасмокаў-паноў, пра хітруна-злодзея і служкаў культу, пра мудрую дзяўчыну і языкатую жонку і інш. Сярод розных, але ў асноўным блізкіх паміж сабой азначэнняў казкі, якія прыводзяцца ў навуковай літаратуры, найбольш прыдатным можна лічыць наступнае: казка - гэта мастацкае вуснае апавяданне сацыяльна-бытавога, фантастычнага або авантурна-навелістычнага зместу, якое адлюстроўвае рэчаіснасць пры дапамозе мастацкай выдумкі і заключае ў сабе дыдактычна-павучальны сэнс.

Казкі ўзніклі ў глыбокай старажытнасці і заўсёды былі непарыўна звязаны з шматгранным жыццём народа, яго барацьбой з сіламі прыроды, а ў класавым грамадстве - за роўнасць, сацыяльную справядлівасць. Казкі як творы сапраўднага мастацтва задавальнялі эстэтычныя запа-трабаванні народа і ў той жа час былі важным сродкам пазнання навакольнага свету і абагульнення працоўнага вопыту многіх пакаленняў, а таксама сродкам выхавання.

Класіфікацыя казак даволі ўмоўная. Звычайна іх падзяляюць на казкі аб жывёлах, чарадзейныя, або міфічныя, і сацыяльна-бытавыя. Кожная з груп беларускіх казак вылучаецца асаблівасцямі зместу, сістэмай вобразаў, характэрнымі прыёмамі мастацкага адлюстравання рэчаіснасці. Усім ім уласціва высокае паэтычнае майстэрства. Беларускія казкі маюць шмат агульнага з казкамі іншых народаў, асабліва славян, але ў той жа час узбагачаюць казачны эпас славянскіх народаў новымі сюжэтамі, ідэямі, вобразамі.

Ў наш час казачная традыцыя паступова затухае, але многія казкі трывала захоўваюцца ў народным рэпертуары і па-ранейшаму выконваюць значную ролю ў выхаванні падрастаючага пакалення. У апошнія гады ў розных раёнах Беларусі было запісана шмат гэтых твораў, у асноўным казкі пра жывёл і чарадзейныя, якія карыстаюцца асаблівай увагай дзіцячай аўдыторыі. Былі выяўлены і таленавітыя казачнікі, рыпертуар якіх вылучаецца багаццем і разнастайнасцю, а майстэрства выканання прыцягвае шырокую аўдыторыю. Ад 20 да 30 твораў расказалі К. Мельнікава, Ф. Вяргун, С. Ляўчэня. Як і ў мінулым, сярод сучасных казачнікаў можна вылучыць два тыпы: імправізатараў, якія ў межах традыцыі свабодна абыходзяцца з матэрыялам, і традыцыяналістаў, што строга прытрымліваюцца вядомай сюжэтнай схемы і нават вядомага ім тэксту.

Анекдоты, жарты, гумарэскі.

Празаічныя жанры малой формы - анекдоты, жарты і гумарэскі - узніклі амаль адначасова з сацыяльна-бытавымі казкамі, развіваліся ў цеснай сувязі з імі, актыўна бытуюць і ў наш час.

Пад анекдотам да палавіны 19 ст. разумелі кароткае камічнае апавяданне пра смешны выпадак з жыцця вядомага гістарычнага дзеяча. Пазней анекдотамі сталі называць невялікае вуснае аднаэпізоднае апавяданне пра незвычайную, смешную падзею, сітуацыю, рысу характару чалавека ці ўчынак з неспадзявана камічнай развязкай. Блізкім да анекдота з'яўляецца жарт, у аснове якога таксама апавяданне пра смешнае здарэнне, дасціпная насмешка. У параўнанні з анекдотам, які выстаўляе на смех і сацыяльна-палітычныя з'явы, жарт звычайна незласліва высмейвае бытавыя здарэнні, паасобныя малаістотныя, але смешныя рысы і якасці людзей, іх дзіўныя ўчынкі. Як і для анекдота, для жарта характэрна аднаэпізоднасць, нечаканасць выніку. Найбольш папулярная форма жарта дыялагічная. Праз кароткі дасціпны дыялог выяўляецца асноўны ідэйны сэнс твора, накіраванасць насмешкі. Добразычлівым характарам смеху вызначаецца і гумарэска, або досціп - таксама невялікі апавядальны твор, у якім трапна высмейваюцца прыватныя з'явы, паводзіны людзей. Для гумарэскі не абавязковыя нечаканы камічны вынік, аднаэпізоднасць. Жанравыя межы паміж анекдотам, жартам, гумарэскай невыразныя і нярэдка творы гэтых жанраў у зборніках змешваюцца.

2. Псіхолага-педагагічныя асаблівасці малодшага школьнага узросту

Пачатковы перыяд школьнага жыцця займае ўзроставы дыяпазон ад 6-7 да 10-11 гадоў (1-4 класы). У малодшым школьным узросту дзеці размяшчаюць значнымі рэзервамі развіцця. Іх выяўленне і эфектыўнае выкарыстанне - адна з галоўных задач узроставай і педагагічнай псіхалогіі (32). З паступленнем дзіцяці ў школу пад уплывам навучання пачынаецца перабудова ўсіх яго свядомых працэсаў, набыццё імі якасцяў, уласцівых дарослым людзям, паколькі дзеці ўключаюцца ў новыя для іх выгляды дзейнасці і сістэму міжасобасных адносін. Агульнымі характарыстыкамі ўсіх пазнавальных працэсаў дзіцяці становяцца іх адвольнасць, прадуктыўнасць і ўстойлівасць.

Для таго, каб умела выкарыстаць наяўныя ў дзіцяці рэзервы, неабходна як мага хутчэй адаптаваць дзяцей да працы ў школе і хаты, навучыць іх вучыцца, быць уважлівым, уседлівым. Да паступлення ў школу ў дзіцяці павінен быць досыць развіты самакантроль, працоўныя ўменні і навыкі, уменне мець зносіны з людзьмі, ролевыя паводзіны.

У малодшым школьным узросту замацоўваюцца і развіваюцца далей тыя асноўныя чалавечыя характарыстыкі пазнавальных працэсаў (увага, успрыманне, памяць, уяўленне, мысленне і прамова), неабходнасць якіх звязаная з паступленнем у школу. З «натуральных» (па Л.З. Выготскому) гэтыя працэсы да канца малодшага школьнага веку павінны стаць «культурнымі», гэта значыць ператварыцца ў вышэйшыя псіхічныя функцыі, адвольныя і апасродкаваныя.

У пачатковы перыяд вучэбнай працы з дзецьмі варта, першым чынам, абапірацца на тыя бакі пазнавальных працэсаў, якія ў іх найболей развітыя, не забываючы, вядома, аб неабходнасці раўналежнага ўдасканалення астатніх.

Увага дзяцей да моманту паступлення ў школу павінна стаць адвольным, які валодае патрэбным аб'ёмам, устойлівасцю, размеркаваннем. Паколькі цяжкасці, з якімі на практыцы сутыкаюцца дзеці ў пачатку навучання ў школе, звязаныя менавіта з недастатковасцю развіцця ўвагі, аб яго ўдасканаленні неабходна клапаціцца ў першую чаргу, рыхтуючы дашкольніка да навучання. Увага ў малодшым школьным веку становіцца адвольным, але яшчэ даволі доўга, асабліва ў пачатковых класах, моцным і канкуруючым з адвольным застаецца міжвольная ўвага ў дзяцей. Аб'ём і ўстойлівасць, канцэнтрацыя адвольнай увагі да трэцяга класа школы ў дзяцей амаль такія жа, як і ў дарослага чалавека. Малодшыя школьнікі могуць пераходзіць з аднаго выгляду дзейнасці да іншага без адмысловых цяжкасцяў і ўнутраных высілкаў.

У дзіцяці можа дамінаваць адзін з тыпаў успрымання навакольнай рэчаіснасці: практычны, вобразны або лагічны.

Развітасць успрымання выяўляецца ў яго выбіральнасці, асэнсаванасці і высокім узроўні сфармаванасці перцэптыўных дзеянняў. Памяць у дзяцей малодшага школьнага веку з'яўляецца досыць дабрэй. Памяць паступова становіцца адвольнай. З 6 до14 гадоў у іх актыўна развіваецца механічная памяць на незвязаныя лагічныя адзінкі інфармацыі. Чым старэй становіцца малодшы школьнік, тым больш у яго пераваг запамінання асэнсаванага матэрыялу над бессэнсоўным.

Яшчэ большае значэнне, чым памяць, для навучальнасці дзяцей мае мысленне. Пры паступленні ў школу яно павінна быць развіта і прадстаўлена ва ўсіх трох асноўных формах: навочна-дзейснай, навочна-вобразнай і славесна-лагічнай. Аднак на практыцы мы нярэдка сутыкаемся з сітуацыяй, калі, валодаючы здольнасцю добра вырашаць задачы ў наглядна-дзейсным плане, дзіця з вялікай працай спраўляецца з імі, калі гэтыя задачы прадстаўленыя ў вобразнай тым больш славесна-лагічнай форме. Бывае і наадварот: дзіця ніштавата можа весткі развагі, валодаць багатым уяўленнем, вобразнай памяццю, але не ў стане паспяхова вырашаць практычныя задачы з-за недастатковай развітасці рухальных уменняў і навыкаў.

За першыя тры-чатыры года вучэння ў школе прагрэс у разумовым развіцці дзяцей бывае даволі прыкметным. Ад дамінавання навочна-дзейснай і элементарнай выявы мыслення, ад ўзроўня развіцця і беднага логікай разважання школьнік паднімаецца да славесна-лагічнага мыслення на ўзроўні пэўных паняццяў. Пачатак гэтага веку звязана, калі карыстацца тэрміналогіяй Ж. Піаже і Л.З. Выготскага, з дамінаваннем дааперацыанальнага мысленні, а канец - з перавага аперацыанальнага мысленні ў паняццях. У гэтым жа веку досыць добра расчыняюцца агульныя і адмысловыя здольнасці дзяцей, якія дазваляюць судзіць аб іх адоранасці.

Малодшы школьны век утрымоўвае ў сабе значны патэнцыял разумовага развіцця дзяцей. Комплекснае развіццё дзіцячага інтэлекту ў малодшым школьным веку ідзе ў некалькіх розных кірунках:

1. Засваенне і актыўнае выкарыстанне прамовы як сродкі мыслення.

2. Злучэнне і ўплыў сябра на сябра ўсіх выглядаў мыслення: навочна-дзейснага, навочна-вобразнага і славесна-лагічнага.

3. Вылучэнне, адасабленне і адносна незалежнае развіццё ў інтэлектуальным працэсе двух фаз:

a) падрыхтоўчай фазы (рашэнне задачы: ажыццяўляецца аналіз яе ўмоў і выпрацоўваецца план).

b) выканаўчай фазы - гэтым план рэалізуецца практычна.

У першакласнікаў і другакласнікаў дамінуе навочна-дзейснае і навочна-вобразнае мысленне, у то час як вучні трэціх і чацвёртых класаў у большай ступені абапіраюцца на славесна-лагічнае і вобразнае мысленне, прычым аднолькава паспяхова вырашаюць задачы ва ўсіх трох планах: практычным, вобразным і славесна-лагічным (вербальным).

Паглыбленая і прадуктыўная разумовая праца патрабуе ад дзяцей уседлівасці, стрымліванні эмоцый і рэгуляцыі натуральнай рухальнай актыўнасці, засяроджванні і падтрыманні ўвагі. Шматлікія з дзяцей хутка стамляюцца, Адмысловую цяжкасць для дзяцей 6-7 летняга веку, пачаткоўцаў навучацца ў школе, уяўляе самарэгуляцыя паводзін. Ім бракуе сілы волі для таго, каб стала ўтрымліваць сябе ў вызначаным стане, кіраваць сабой.

Да сямігадовага веку ў дзяцей можна выявіць толькі рэпрадуктыўныя выявы-паданні аб вядомых аб'ектах ім падзеях, не ўспрыманых у дадзены момант часу, прычым гэтыя выявы ў асноўным статычныя. Прадуктыўныя выявы-паданні выніку новай камбінацыі некаторых элементаў з'яўляюцца ў дзяцей падчас адмысловых творчых заданняў.

Асноўныя выгляды дзейнасці, якімі большай часткай заняты дзіця дадзенага веку ў школе і хаты: вучэнне, зносіны, гульня і праца. Кожны з чатырох выглядаў дзейнасці, характэрных для дзіцяці малодшага школьнага веку: вучэнне, зносіны, гульня і праца - выконвае спецыфічныя функцыі ў яго развіцці.

Вучэнне спрыяе набыццю ведаў, уменняў і навыкаў, развіццю крэатыўнасці (пры адмыслова арганізаваным навучанні, улучальным сістэму творчых заданняў).

Немалаважнае значэнне для поспехаў у вучэнні маюць камунікатыўныя рысы характару дзіцяці, у прыватнасці, яго таварыскасць, контактность, спагадлівасць і згаворлівасць, а таксама валявыя рысы асобы: настойлівасць, мэтанакіраванасць, зацятасць і іншыя.

Асабліва важную пазітыўную ролю ў інтэлектуальным развіцці малодшых школьнікаў гуляе працу, які ўяўляе для іх параўнальна новы выгляд дзейнасці. Праца ўдасканальвае практычны інтэлект, неабходны для самых розных выглядаў будучай прафесійнай творчай дзейнасці. Ён павінен быць досыць разнастайным і цікавым для дзяцей. Любое заданне па школе або па хаце пажадана рабіць цікавым і досыць творчым для дзіцяці, падаўшы яму магчымасць разважання і прыняцці самастойных рашэнняў. Заахвочвацца ў працы павінен ініцыятыўны і творчы падыход дзіцяці да справы, а не толькі выкананая ім праца і яе пэўны вынік.

Музычна-мастацкая дзейнасць працякае ў форме вучэбнай дзейнасці тады, калі школьнікі прайграваюць сам працэс нараджэння музыкі, самастойна ажыццяўляюць творчы адбор выразных сродкаў, інтанацыі, якія, па іх меркаванню, лепш і паўней расчыняюць мастацкае ўтрыманне твора, творчая задума аўтара (і выканаўца). Пры гэтым навучэнцы пранікаюць у твор, спазнаючы саму прыроду музычнай творчасці, музычнага ведання, расчыняюць у цэласным самагодным мастацтве з'ява рэчаіснасці, яго сутнасныя ўнутраныя сувязі і адносіны, дзякуючы чаму музыка прад школьнікамі паўстае як адлюстраванне, мастацкі твор, дыялектыкі жыцця.

Пашырэнне сферы і ўтрыманні зносін з навакольнымі людзьмі, асабліва дарослымі, якія для малодшых школьнікаў выступаюць у ролі настаўнікаў, служаць узорамі для пераймання і асноўнай крыніцай разнастайных ведаў. Калектыўныя формы працы, стымулюючыя зносіны, нідзе не з'яўляюцца настолькі карыснымі для агульнага развіцця і абавязковымі для дзяцей, як у малодшым школьным веку. Зносіны паляпшае абмен інфармацыяй, удасканальвае камунікатыўную структуру інтэлекту, вучыць правільна ўспрымаць, разумець і ацэньваць дзяцей.

Гульня ўдасканальвае прадметную дзейнасць, логіку і прыёмы мыслення, фармуе і развівае ўменні і навыкі дзелавога ўзаемадзеяння з людзьмі. Іншымі ў гэтым веку становяцца і дзіцячыя гульні, яны набываюць больш дасканалыя формы, ператвараюцца ў якія развіваюць. Змяняецца, узбагачаючыся за рахунак ізноў набыванага досведу, іх утрыманне. Індывідуальныя прадметныя гульні набываюць канструктыўны характар, у іх шырока выкарыстоўваюцца новыя веды, асабліва з вобласці натуральных навук, а таксама тыя веды, якія набытыя дзецьмі на занятках працай у школе. Интэлектуалізіруюцца групавыя, калектыўныя гульні. У гэтым веку важна, каб малодшы школьнік быў забяспечаны дастатковай колькасцю якія развіваюць гульняў у школе і хаты і меў час для заняткаў імі. Гульня ў гэтым веку працягвае займаць другое месца пасля вучэбнай дзейнасці (як вядучай) і істотна ўплываць на развіццё дзяцей.

Вялікая цікавасць для малодшых школьнікаў уяўляюць гульні, якія прымушаюць думаць, што прадстаўляюць чалавеку магчымасць праверыць і развіць свае здольнасці, улучальныя яго ў спаборніцтвы з іншымі людзьмі. Удзел дзяцей у такіх гульнях спрыяе іх самасцвярджэнню, развівае настойлівасць, імкненне да поспеху і іншыя карысныя матывацыйныя якасці, якія дзецям могуць спатрэбіцца ў іх будучага дарослага жыцця. У такіх гульнях удасканальваецца мысленне, уключаючы дзеянні па планаванні, прагназаванню, узважванню шанцаў на поспех, выбару альтэрнатыў і таму падобнае.

Кажучы аб матывацыйнай гатовасці дзяцей да вучэння, варта таксама мець у выглядзе запатрабаванне ў дасягненні поспехаў, якія адпавядаюць самаацэнку і ўзровень дамаганняў. Запатрабаванне дасягнення поспехаў у дзіцяці безумоўна павінна дамінаваць над бояззю няўдачы. У вучэнні, зносінах і практычнай дзейнасці, звязанай з выпрабаваннямі здольнасцяў, у сітуацыях, якія прадугледжваюць спаборніцтва з іншымі людзьмі, дзеці павінны выяўляць як мага менш трывожнасці. Важна, каб іх самаацэнка была адэкватнай, а ўзровень дамаганняў быў якія адпавядаюць рэальным магчымасцям, наяўным у дзіцяці.

У малодшым школьным веку ў асноўным афармляецца характар дзіцяці, складаюцца яго асноўныя рысы, якія ў наступным уплываюць на практычную дзейнасць дзіцяці і на яго зносіны з людзьмі.

Здольнасці дзяцей не абавязкова павінны быць сфармаванымі да пачатку навучання ў школе, асабліва тыя з іх, якія падчас навучанняў працягваюць яшчэ актыўна развівацца. Істотней іншае: каб яшчэ ў дашкольны перыяд дзяцінства ў дзіцяці ўтварыліся неабходныя задаткі да развіцця патрэбных здольнасцяў.

Амаль усе дзеці, шмат і разнастайна гуляючы ў дашкольным веку, валодаюць добра развітым і багатым уяўленнем. Асноўныя пытанні, якія ў гэтай сферы ўсё жа могуць паўстаць перад дзіцем і настаўнікам у пачатку навучання, дакранаюцца сувязі ўяўлення і ўвагі, здольнасці рэгуляваць вобразныя паданні праз адвольную ўвагу, а таксама засваенні абстрактных паняццяў, якія ўявіць і прадставіць дзіцяці, як і даросламу чалавеку досыць цяжка. Адным з паказчыкаў творчага развіцця дзіцяці, з'яўляецца ўзровень мастацка-вобразнага мыслення, узровень крэатыўнасці. (10; 5)

3. Накірункі дзейнасці кіраўніка калектыва ў далучэнні дзяцей малодшага школьнага ўзросту да нацыянальнай культуры

Кожны кіраўнік гуртка абавязаны ўсвядоміць, якое ўкладанне ў асобаснае станаўленне ўдзельніка калектыва ён зможа занесці. Неабходна наблізіцца да творчасці, напоўніць ім зносіны з нагоды музыкі. кіраўнік кружка з'яўляецца сцэнарыстам, рэжысёрам і акцёрам-выканаўцам, а не «лётчыкам-выпрабавальнікам» у праблемнай або дэструктыўнай сітуацыі. Праца кіраўніка спецыфічная ў выглядзе індывідуальнасці яе рэалізацыі і імправізацыйнасці. Такі кваліфікаваны адмысловец бачыць унутраныя рэзервы і новыя магчымасці дзіцяці, якія ён павінен актуалізаваць на практыцы.

Задача кіраўніка гуртка складаецца ў стварэнні мікраклімату і ўмоў для натуральнага «гадоўлі» і паспяванні ўнікальнай якая расце асобы дзіцяці, яе самаактуалізацыі. Адмысловую важнасць набывае дасягненне камунікатыўнай кангруэнтнасці, гармоніі, узгодненасці, адпаведнасці перажыванняў і ўзаемадзеянняў.

Кіраўнік павінен шляхта, што працэс прылучэння адбываецца па прынцыпе дыялектычнай спіралі, узыходжанне па якой спрыяе змене пры роўнаўзроневым вяртанні да зыходных пазіцый, бо мінулае і будучыня размяшчаецца таксама спіральна, праймаючы і абумаўляючы чарговы віток развіцця.

Але паўтаранасць у развіцці не азначае тоеснасць тых або іншых момантаў. На кожным новым «вітку» з'яўляюцца новыя якасці, але разам з тым прайграваюцца і старыя. Крэатыўнае развіццё ўяўляе сабой сістэму незваротных якасных змен асобы. (6, з. 112)

Падчас узаемадзеянняў кіраўнік гуртка і ўдзельніка гуртка прасочваецца заканамерная сувязь паміж творчымі зносінамі пры ўскосным кіраванні падчас сотворческой дзейнасці і творчым стаўленнем асобы да яе скіраванасці і эфектыўнасці праходжання, а таксама паміж выхаваўчым, сотворческим узаемадзеяннем творчай актыўнасцю асобы і яе стаўленнем да гэтых працэсаў.

Узаемасувязь усіх кампанентаў творчага працэсу пры аптымальных умовах арганізацыі і кіраванні заканамерна забяспечвае прадуктыўна-стваральны вынік навучання і самавыхаванні, што спрыяе самавыяўленню творчага патэнцыялу і самаактуалізацыі творчай індывідуальнасці асобы.

Кіраўніку важна мець паняцце аб дэанталогіі. Дэанталогія - гэта навука аб абавязку, маралі, абавязкі і прафесійнай этыцы. У акмеалогіі дэанталогіюможна тлумачыць як сукупнасць прынцыпаў мэтазгодных конгруэнтнага і канструктыўных паводзін адмыслоўца, а менавіта:

- быць духоўна багатай асобай;

- быць творчай індывідуальнасцю;

- валодаць прафесійнай кампетэнтнасцю, асабістым аўтарытэтам і іміджам;

- валодаць усім арсеналам традыцыйнай і інавацыйнай псіхолага-педагагічнай і адмысловай тэхналогіяй;

- быць творчым адмыслоўцам, эмпатыйным і абаяльным у зносінах з партнёрам (вучнем);

- быць здольным да глыбокага аналізу і самааналізу, рэфлексіі і ідэнтыфікацыі падчас самаактуалізацый;

- быць адчыненым да новага, ініцыятыўным і праніклівым;

- выконваць этычныя нормы ўзаемаадносін пры рэалізацыі канфідэнцыйнага прынцыпу, ствараючы атмасферу даверу;

- усведамляць глыбокі сэнс прафесійнай жыццядзейнасці.

Нараўне з дадатнымі прынцыпамі мэтазгодных паводзін кіраўнік павінен у дасканаласці валодаць не толькі ведамі і ўменнямі сваёй прафесіі, але і псіхалагічнымі ведамі, і педагагічным майстэрствам. (6; з. 14)

Сучасны досвед вядзення ўроку пераканаўча паказвае, што кіраўнік гуртка можа быць праўдзівым творцам толькі тады, калі штохвіліны звязвае непарыўнай ніткай згулянае, праспяванае або выказанае ім са сваім унутраным мірам, са сваім стаўленнем да які гучыць, са сваім жыццёвым досведам.

Калі кіраўнік, прадумваючы ўрок, не берэт у якасці «матэрыялу» самога сябе, свае пачуцці, думкі, досвед, то як яму здабыць грань паміж вонкавым - лядоўням, раўнадушным, і ўнутраным - глыбока перажытым, прачулым?

Творчы ўрок становіцца антытэзай іншага ўроку, у якім пануе рамяство, хай нават самае ўмелае. У сувязі з гэтым і ўзнікае праблема «вонкавага» і «унутранага» у мастацтве вядзення ўроку музыкі. Адна справа, калі ўрок - толькі прыўнясенне нейкіх новых слыхавых даданняў да музычных уражанняў школьнікаў. Іншая справа, калі гэта - асаблівая, непаўторная сустрэча з мастацтвам.

Усякая мастацка-педагагічная задача, ідэя занятку павінна быць арганічная для настаўніка, глыбока ім перажытая і, самае галоўнае, атаяснёная са сваім «я». Гэты працэс складзены, але толькі яго наяўнасць ператварае ўрок у сапраўдную праўду мастацтва. Нездарма К. Станіслаўскі, рэзка отделявший праўду мастацтва ад фальшы, пісаў: «Няма нічога пакутлівей абавязкі ў што бы то ні стала ўвасабляць чужое, смутнае, па-за табой прабывалае». Натуральна, у мастацкай творчасці каштоўна толькі тое, што падказана працэсам сапраўднага перажывання, і толькі тады можа паўстаць мастацтва. Гэта ў поўнай меры варта аднесці да педагагічнага працэсу на ўроку. Праўдзівае апусканне ў мастацкую выяву, яго зразуменне цесна звязана з працэсам перажывання, з уменнем прапусціць праз сябе, з адчуваннем інтанацый музычнага твора як сваіх уласных.

Для ўроку мастацтва псіхалагічная, тэхнічная, інтэлектуальная, прафесійная падрыхтоўка недастатковыя. Неабходна падрыхтавацца да ўроку яшчэ і эмацыйна. Асабліва важна ў эмацыйным боку прафесійнага майстэрства настаўніка музыкі ўменне знайсці дакладны тон уроку. Тэрмін «задаць тон» гутарцы, выкананню здаўна існуе ў мастацтве. Гэтае паняцце звязваецца з эмацыйным цэнтрам творчага працэсу. Знайсці дакладны тон, які прысутнічаў бы і быў бы своеасаблівым на кожным занятку, - адна з найскладаных задач падрыхтоўкі настаўніка ў цяперашні час. ()

Суадносіны вонкавага і ўнутранага ў мастацтве вядзення ўроку можа паспяхова вырашацца праз фармаванне ў настаўніка акцёрскага майстэрства.

У вучнях важна ўзбудзіць адчуванне ідэі, але для гэтага неабходныя сродкі, якія ўздзейнічаюць не гэтулькі на розум, колькі на пачуцці. Акцёрскае майстэрства ў гэтым стаўленні валодае найбагатымі магчымасцямі.

Неабходна глыбей асэнсаваць метад К. Станіслаўскага і ўжываць яго ў фармаванні педагагічнага майстэрства настаўніка музыкі. Карысным можа быць адзін з вядомых у тэатральнай педагогіцы прыёмаў, атрымалы назоў «прыём атаясненні», гэта значыць зліццё свайго «Я» з выявай, думкай, якую неабходна расчыніць. Гэты прыём мяркуе не толькі вялікую папярэднюю працу, але і натуральнае арганічнае «пражыванне» кіраўніком мастацкай выявы гэтага твора. Толькі тады магчыма праўдзівыя зносіны паміж дзецьмі і кіраўніком.

Дзеяць, па азначэнні К. Станіслаўскага, азначае «горача, імкліва, інтэнсіўна, прадуктыўна, мэтазгодна і апраўдана ісці да звышзадачы» - зразуменню і расчыненню мастацкай выявы твора.

З педагагічнага пункта гледжання ў падрыхтоўцы кіраўніка для нас важная тая частка спадчыны К. Станіслаўскага, якая цесна звязаная з мастацтвам перажывання. Перажыванні як арганічнага адзінства інтэлектуальнага і эмацыйнага ў чалавеку. Для кіраўніка кружка надзвычай важна навучыцца свядома кіраваць падсвядомай творчай актыўнасцю сваёй псіхікі, бо шматлікія працэсы ў мастацтве і ў мастацкім развіцці дзіцяці звязаныя з падсвядомасцю, з інтуітыўным, але адэкватным зразуменнем выдатнага, па-за ім раскладання на асобныя элементы.

Кіраўнік кружка павінен умець быць выразным ва ўсіх сваіх праявах, умець знаходзіць адэкватную вонкавую форму выраза перажываных ім пачуццяў, эмоцый. Таму педагогу неабходна навучыцца не баяцца вызначаць словамі, выразнымі рухамі, мімікай тое, што цяжкаўлоўна ў творы мастацтва - яго прыгажосць, найтонкія карункі яго выяў. Напрыклад, прамова кіраўніка кружка павінна быць натхнёнай і архівыразнай. Пры гэтым трэба стала памятаць аб тым, што абыйсціся адным пачуццём нельга, неабходна інтэлектуальна, тэхнічна вывучыць мастацкі матэрыял. «Калі няма матэрыялу, пачуццю не ў што выказацца.» (З. Волконский) Эмацыйны пачатак павінна арганічна злучыцца ў майстэрстве кіраўніка кружка з аналітычнымі здольнасцямі. Бо «у аснове ўсякага творчага працэсу закладзена захапленне, што, вядома, не выняткоўвае велізарнай працы розуму. Але няўжо нельга думаць не халодна, а горача?» (К. Станіслаўскі)

Жадаецца прывесці некалькі думак з кнігі З. Волконского «Выразны чалавек», якія, на наш погляд, могуць звярнуць увагу педагогаў да гэтай найважнай праблемы - выразнасці кіраўніка кружка:

«У акцёрскім мастацтве, як ва ўсякім іншым, не даволі ўнутранага падахвочвання, а трэба ўменне гэтаму падахвочванню падпарадкоўвацца, не даволі адчуваць, а трэба ўмець увасобіць, не даволі выпрабаваць, трэба ўмець выпрабаванае паказаць».

Шматстайная палітра ўзаемаадносін паўстае на ўроку: паміж творчасцю, кіраўніком і вучнямі; паміж кіраўніком і вучнямі; паміж дзецьмі ў калектыўных формах дзейнасці. Але ўся гэтая шматстатнасць ёміста і вобразна выяўленае ў словах Астафьева аб тым, што «складаецца і існуе ў адзінстве і суадносінах творчасці, выканальніцтва праз успрыманне».

Важна, каб у творчым выкананні (спеве, гульні на прыладах, дырыжырванні, пластычным і маўленчым интанірванні, разважанні і г.д.) дзіця «выплюхваў» свой стан, суб'ектыўна «пражываў» свой настрой у музыцы, а не выконваў тэхнічнае заданне настаўніка. Мудрасць творчасці складаецца ў тым, што не трэба «прыспешваць» пачуццё думкай, трэба даверыцца несвядомай вобласці душы дзіцяці. Паступова назапашваючы і супастаўляючы свае ўражанні, музычна-слыхавыя паданні, ён раптам расквітае ў сваіх творчых праявах, як раптам расчыняецца кветка. (23, з. 16)

Кіраўнік на ўроку мастацтва - пасярэднік, правадыр рабят у мір эстэтычных перажыванняў. Для яго важныя некаторыя метадычныя прынцыпы.

Першым найважным метадычным прынцыпам з'яўляецца сродак эмацыйнага і рацыянальнага пачаткаў у працы школьніка на ўроку пры агульнай падвышанай эмацыйнасці змястоўнасці занятку.

Другім вызначальным прынцыпам служыць сюжэтна-тэматычная пабудова ўсёй сістэмы ўрокаў. Менавіта тэматычны прынцып дазваляе аб'яднаць розныя выгляды мастацтва ў адзінае цэлае.

Трэцім прынцыпам мы вылучаем гульнявы метад навучання як фактар зацікаўленага, нязмушанага становішча на ўроку творчага тыпу ў малодшых класах.

Чацвёрты прынцып звязаны з эмацыйнай драматургіяй, якая стварае лагічную і эмацыйную цэласнасць уроку.

Занятак будуецца як суцэльны, скончаны твор сумеснай (настаўнік - вучні) дзейнасці. Адмысловае значэнне гульнявая дзейнасць набывае ў мастацкім навучанні і выхаванні малодшых школьнікаў, а для ўрокаў творчага тыпу (музыкі) гульнявая сітуацыя становіцца адным з найважных метадычных прынцыпаў правядзення заняткаў. (20)

Такім чынам, працэс актывізацыі творчасці на ўроку мастацтва залежыць ад усталёўкі настаўніка на тварэнне ва ўсіх выглядах дзейнасці. Комплекснае засваенне мастацтва спрыяе як больш поўнаму выяўленню творчых сіл чалавека, развіццю яго фантазіі, уяўленні, артыстызму, эмоцый, інтэлекту, гэта значыць развіццю ўніверсальных чалавечых здольнасцяў, важных для любых сфер дзейнасці, развіццю крэатыўнасці. (47)

Далучэнне дзяцей да нацыянальнай культуры - гэта мэтанакіраваны працэс прылучэння дзяцей да маральных каштоўнасцяў чалавецтва і пэўнага грамадства.

Для далучэння важна, каб яно праходзіла ўсвядомлена. Таму патрэбныя веды, на аснове якіх у дзіцяці будуць складацца паданні аб сутнасці прадмета, аб яго неабходнасці. У дзіцяці павінна з'явіцца жаданне гэта значыць важна, каб паўсталі матывы для набыцця якія адпавядаюць маральнай якасці.

Адным з важных сродкаў далучэння да нацыянальнай культуры з'яўляюцца абрады і святы. Абрадамі (або рытуаламі) завуць такія формы паводзін, якія склаліся гістарычна, для якіх характэрныя: стэрэатыпнасць, паўтаранасць без змен; сімвалічнасць (кожная абрадавая песня нешта сімвалізуе). У народнай педагогіцы народныя святы і абрады лічацца сродкамі выраза настрою, перакананняў, светапогляды індывіда. Яны не толькі сімвалічна адлюстроўваюць і паглыбляюць пачуцці чалавека, але і ў значнай ступені акультурваюць яго. Значэнне народных свят і абрадаў складаецца ў тым, што яны даюць магчымасць выявіць свае пачуцці і думкі, абуджаюць эмацыйныя пачуцці і перажыванні, стымулююць аптымістычны настрой.

Заключэнне

У сённяшняй сацыяльнай сітуацыі ў нашай краіне, калі палітыка дзяржавы накіраваная на адраджэнне духоўных каштоўнасцяў прапаганда народнай творчасці набывае мацнейшае значэнне.

Няўжо вывастранае стагоддзямі, якое захавалася ў сотнях пакаленняў народная творчасць не з'яўляецца адной з вышэйшых духоўных каштоўнасцяў беларускага народа?

Сёння ўзрастае каштоўнасць і значнасць дзейнасці педагогаў па прапагандзе народнай творчасці. Дзейнасці ў імя адраджэння ў дзіцяці пачуцця сваёй роднай зямлі, сувязі са сваім народам, адчуванне шчасця быцця і творчасці.

Сваю дзейнасць па развіцці творчых здольнасцяў пасродкам фальклору лічу эфектыўнай, бо яна адказвае наступным патрабаванням:

1. Мэтанакіраванасць дзейнасці.

2. Улік узроставых асаблівасцяў навучэнцаў.

3. Разнастайнасць формаў і метадаў.

4. Творчы характар дзейнасці.

Нажаль, пры ўсіх пазітыўных выніках, існуе праблема набору і захаванні ўстойлівага кантынгенту дзяцей больш старэйшага школьнага узросту.

Ужо да 7-га класа падае цікавасць да заняткаў, гэта тлумачыцца ўзроставымі асаблівасцямі дзяцей. На падлетка вялікі ўплыў аказвае масавая моладзевая культура. Заняткі па фальклоры не з'яўляюцца паказчыкам павагі і прызнанні ў асяроддзі аднакласнікаў. Неабходна паднімаць прэстыж дзяцей, якія займаюцца фальклорам.

Літаратура

1. Большая Советская энциклопедия [Текст]: в 30 т. / под ред. А.Н. Прохорова. - 3-е изд. - М.: Сов. Энцикл., 1975. - Т.20. - С. 493.

2. Брокгауз, Ф.А. Энциклопедический словарь [Текст] / Ф.А. Брокгауз, И.А. Ефрон. - Спб., 1898. - Т.24-А. - С. 940-942.

3. Брудный, В.И. Обряды вчера и сегодня [Текст] / В.И. Брудный. - М., 1968. - 200 с.

4. Генкин, Д.М. Массовые праздники [Текст] / Д.М. Генкин. - М., 1975. - С. 57-58.

5. Гуд, Н.И. Основные элементы сценария массового мероприятия [Текст] / Н.И. Гуд // Научно-методическое обеспечение деятельности внешкольных учреждений. - Минск, 1998. - С. 35-37.

6. Гуд, П.А. Тэхналогія стварэння свята [Тэкст]: вучэб. дапам. / П.А. Гуд. - Мінск, 2004. - C. 223.

7. Гурскі, А.І. Святкаванне каляд на Беларусі [Тэкст] / А.І. Гурскі. - Мінск, 1998. - 166 с.

8. Зборнік сцэнарыяў народных каляндарных святаў [Тэкст] / Цэнтр адраджэння і развіцця беларускай культуры ўпраўлення культуры мінгарвыканкама. - Мінск, 1994.

9. Земляробчы каляндар [Тэкст]: абрады і звычаі. - Мінск, 1990. - С. 1-110.

10. Конан, У. Этапы адраджэння [Тэкст] / У. Конан // Мастацтва Беларусі. - 1989. - С. 2-7.

11. Конович, А.А. Театрализованные праздники и обряды в СССР [Текст] / А.А. Конович. - М., 1978. - 206 с.

12. Конович, А.А. Театрализованные праздники и обряды в СССР [Текст] / А.А. Конович. - М., 1990. - С. 152-202.

13. Крук, Я. Следам за сонцам [Тэкст]: бел. нар. каляндар / Я. Крук. - Мінск, 1998. - 210 с.

14. Кухаронак, Т.І. Маскі ў каляндарнай абраднасці беларусаў [Тэкст] / Т.І. Кухаронак. - Мінск: Ураджай, 2001. - 237 с.

15. Лазарева, Л.Н. Календарно-обрядовые праздники Урала [Текст] / Н.Н. Лазарева // Учебное пособие по курсу «Этнография и фольклор». - 2000. - С. 26-35.

16. Мазаев, А.И. Праздник как социально-художественное явление [Текст] / А.И. Мазаев. - М., 1978. - С. 3-50.

17. Мелешко, А.А. Современные гражданские обряды и традиции [Текст] / А.А. Мелешко. - Минск: Полымя, 1985. - С. 6-25.

18. Мизов, Н. Массовый праздник как общественное явление [Текст] / Н. Мизов. - София, 1966. - С. 55-56.

19. Народныя каляндарна-земляробчыя святы і абрады [Тэкст]. - Мінск, 1993.