Perception of the scientific method in security sciences

Размещено на http://www.allbest.ru/

Perception of the scientific method in security sciences

Andrzej Czuprynski

Akademia WSB w Dqbrowie Gorniczej, Polska

Streszczenie:Istota poznania naukowego jest opracowanie procedury post^powania badawczego, w celu osiagni^cia poprawnego wyniku, zgodnego z rzeczywistoscia badanych faktow, procesow, zjawisk lub systemow. Paradygmatem poznania naukowegow naukach o bezpieczenstwie jest metoda naukowa, ktorej stosowanie zalozen poznawczych pozwala zorganizowac i przeprowadzic badania wedlug rygorow naukowych i osiagnac zweryfikowany wynik, ktory jest podstawa do tworzenia nowej lub zaktualizowanej wiedzy.Osiagni^cie w procesie poznania wiarygodnych wynikow wynika z umiej^tnosci krytycznego umyslowo-zmyslowego postrzegania badanej rzeczywistosci, zidentyfikowanych problemow badawczych i weryfikowanych hipotez, co wymaga nie tylko krytycznego umyslu badacza, ale rowniez wlasciwego doboru procedur post^powania naukowego oraz metod badawczych do poznania okreslonego przedmiotu. Prowadzenie badan wymaga od badacza, by poslugiwal si§ paradygmatem poznania naukowego odrozniajacym ten proces od nienaukowego postrzegania rzeczywistosci. Badacz stosujac metody naukowa do rozstrzygni^cia i wyjasnienia badanego problemu, przedmiotu i weryfikowanych hipotez nadaje procesowi badawczemu przemyslany, zorganizowany i celowy charakter, w ktorym metody, technik i narz^dzi badawczych poprzez ich stosowanie pozwalaja przyjmowac wyniki badan najbardziej uzasadnione i wyjasnione. Uzyskane w procesie badan wyniki badan staja si§ podstawa do zweryfikowania dotychczasowej o nim wiedzy lub wytworzenie nowej badz zaktualizowanej, adekwatnie do rzeczywistosci, co pozwala wnioskowac, ze badacz w swoich rozwazaniach zblizyl si§ do prawdy naukowej najblizej jak na to pozwalalo jego innowacyjne i krytyczne postrzeganie rzeczywistosci.

Slowa kluczowe: metodologii badan, metoda naukowa

Анджей Чуприньский

Університет ВШБ в Домброві Гурничій, Республіка Польща

СПРИЙНЯТТЯ НАУКОВОГО МЕТОДУ В НАУКАХ БЕЗПЕКИ

Суть наукового пізнання полягає в розробці процедури дослідження з метою досягнення правильного результату, досліджуваних фактів, процесів, явищ чи систем, які узгоджуються з реальністю. Парадигмою наукового пізнання в науках про безпеку є науковий метод, в якому застосування когнітивних засад дає змогу організовувати та проводити дослідження відповідно до наукових вимог і досягати перевіреного результату, який є основою для створення нових або оновлених знань. Досягнення достовірних результатів в процесі пізнання є результатом уміння критично сприймати досліджувану дійсність, виявляти дослідницькі проблеми та перевірені гіпотези, що потребує не лише критичного розуму дослідника, а й правильного вибору науково -процесуальних процедур і методів дослідження у вивченні конкретного предмета. Проведення дослідження вимагає від дослідника використання парадигми наукового пізнання, що відрізняє цей процес від ненаукового сприйняття дійсності. Дослідник, використовуючи науковий метод для розв'язання та пояснення досліджуваної проблеми, предмета та перевірених гіпотез, надає дослідному процесу продуманого, організованого та цілеспрямованого характеру, в якому певні методи, прийоми та засоби шляхом їх використання дають можливість отримати максимально обґрунтовані та вивірені результати. Ці результати стають осно вою для перевірки наявних знань про нього або створення нових чи оновлених знань, які є адекватними до дійсності, що наводить на висновок про те, що дослідник у своїх міркуваннях наблизився до наукової істини настільки ж близько, наскільки це дозволяє його інноваційне і критичне сприйняття дійсності.

Ключові слова: методологія дослідження, науковий метод

Abstract: The essence of scientific cognition is the development of a research procedure to achieve the correct result, consistent with the reality of the facts, processes, phenomena or systems studied. The paradigm of scientific cognition in security sciences is the scientific method, whose application of cognitive assumptions allows you to organise, conduct research according to scientific rigours, and achieve a verified result, which is the basis for creating new or updated knowledge. Achieving reliable results in the process of learning results from the ability to critically perceive the researched reality, identified research problems and verified hypotheses, which requires not only the critical mind of the researcher but also the proper selection of scientific procedure procedures and research methods to learn a specific subject. Conducting research requires the researcher to use the paradigm of scientific cognition that distinguishes this process from the non-scientific perception of reality. The researcher, using the scientific method to solve and explain the researched problem, subject and verified hypotheses, gives the research process a well-thought-out, organised and purposeful character, in which research methods, techniques and tools through their use allow the most justified and explained research results to be accepted. The research results obtained in the research process become the basis for verifying the existing knowledge about it or creating a new or updated one, adequate to reality, which allows us to conclude that the researcher in his considerations came a perception of reality allowed. research methodology scientific

Keywords: research methodology, scientific method

Poznanie jest tylko naukowe i innego poznania, ktore mialoby racjonalne uzasadnienie nie ma [1], chociaz w codziennym zyciu od narodzin do smierc towarzyszy czlowiekowi poznanie, to jednak nie posiada ono znaczenia naukowego, a tylkonabiera cech potocznosci lub osobistego doswiadczenia zyciowego lub zawodowego. „Wiedz? nasz^ podzielic mozemy na potoczn^ i naukow^. Wiedzy potoczn^ nazywamy wiadomosci luzne, niedokladne i pozbawione zwykle ogolniejszego znaczenia. Od zbioru takich wiadomosci rozni si? wiedza naukowa tak doborem wiadomosci, jak tez ich sformulowa - niem i ukladem”[2].

W literaturze przedmiotu dostrzega si? sformulowania wskazuj^ce na poznanie naukowe i poznanie pozanaukowe, ale wowczas efekt poznania pozanaukowego nie posiada charakteru wiedzy, a zbioru mitycznych wyobrazen o rzeczywistosci. Poznanie naukowe rozumiane jest jako postrzeganie umyslowo- zmyslowe lub na podstawie doswiadczenia empirycznego okreslonej rzeczywistosci wedlug procedur post?powania naukowego, w wyniku czego powstaje wiedza naukowa wytworzona w oparciu o rygory poznania naukowego. Uzyskana wiedza naukowa nie oznacza wiedzy absolutnej, a tylko wiedz? racjonaln^ o rzeczywistosci, ktor^ potrafimy wyjasnic [3]. Zrozumienie wytworzonej wiedzy zalezy od poprawnosci i jasnosci wyjasnienia tresci wynikow badan naukowych. Badaczeosi^gaj^cy innowacyjne rozwi^zan wskazuje, ze nowe tresci wiedzy b?d^ zrozumiale i zaakceptowane przez swiat nauki, jezeli wyjasnienia b?d^ opracowane w odwolaniu si? do negowanych teorii.Spotyka si? rowniez s^dy przeciwne wskazuj^ce, by w tworzeniu nowej wiedzy nieprzywolywac w hipotezach i twierdzeniach wiedzynegowanej, poniewaz takie podejscia moze close to the scientific truth as his innovative and critical oslabic jej krytyk? [4], ale istnieje rowniez niebezpieczenstwo, zebez odwolania si? do negowanych twierdzen nie nast^pi pelne zrozumienie i zaakceptowanie tego co innowacyjne przez „swiat nauki”.Kazda innowacja, nowa wiedza lub tylko nowy przyczynek do wiedzy napotyka opor zanim zostanie uznana [5].Taki zachowania dostrzega si? rowniez wsrod ludzi uprawiaj^cych nauk?, st^dnadal pozostaje aktualne pytani,czy to, ze jeden czlowiek wypowie poprawne i trafne zdanie, a inni go nie rozumiej^ oznacza, ze on nie mial racji i ze jego s^d nie jest uzasadniony [6].Zatem ogolna teza wynikaj^ca zmysli wielu filozofow nauki, a glownie P. Feyerabenda wskazuje, ze uprawianie nauki wymaga w^tpienia we wszystko, co oznacza pewnego rodzaju anarchizmwobec wiedzy i poznaniaoraz wskazuje, ze nie ma problemow nienaruszalnych w nauce tzw. „swi?tosci”, ktore s^ nietykalne, poniewaz wytworzona wiedza nigdy nie jest pelna [7].

W nauce nie mozemy przyjmowac za wiedz? zbioru refleksji lub wyobrazen, ktore nie posiadaj^ potwierdzenia w rzeczywistosci. A zatem wiedza o rzeczywistosci spolecznej dotyczy tego co bylo i jest oraz posiada zwi^zki z terazniejszosci^. Wszelkie informacje nieposiadaj^ce uzasadnienia naukowego w rzeczywistosci nie powinnismy byc traktowane jako wiedza naukowa[8].

Nie kazde poznanie rzeczywistosci ma charakter naukowy. Jest nim tylko takie poznanie, ktore prowadzone jest przez odpowiednio do tego przygotowane osoby, posluguj^ce si? odpowiednimi metodami uznawanych za naukowe i przestrzegaj^ce okreslonej procedury poznawczej [9]. Za ogolne rygory poznania naukowego w tym rowniez w naukach o bezpieczenstwie uznaje si?:

- obiektywizm, ktory przejawia si? w post?powaniu zgodnie z metod^ naukowy i stosowanymi metodami badawczymi, ktore zapewniaj^ racjonalne rozwi^zanie problemow badawczych i zweryfikowanie hipotez;

- naukowe uzasadnienie twierdzen, pozwalaj^ce przyj^c je za pewne lub o wystarczaj^co wysokim stopniu uprawdoupodobnienia;

- wewn?trzn^ niesprzecznosc mi?dzy twierdzeniami i wytworzon^ na ich podstawie wiedz^;

- staly krytycyzm wobec dotychczasowej wiedzy oraz uzyskanych wyniku badan, ustawiczne ich sprawdzanie, korygowanie, rewidowanie i rozbudowywanie;

- j?zyk pozwalaj^cy scisle i jednoznacznie formulowac wyniki prac badawczych, gwarantuj^cy ich sprawdzalnosc, konfrontacj? z istniej^cymi pogl^dami i komunikacj? w danej dyscyplinie;

- tworczy charakter rezultatow prac naukowych;

- etyczn^ postaw? badacza przejawiaj^ si? w d^zeniu do prawdy naukowej, a nie uzasadnienia wlasnego pogl^du;

- inne zachowania badawcze, ktore sluz^ do wyjasnienia rzeczywistosci [10].

Nalezy podkreslic, ze wielosc stosowanych metod uwiarygodnia wynik badan, ale o obiektywnosci nie zaswiadczaj^ tylko metody, a badacz je stosuj^cy i jego poczucie odpowiedzialnosci za wynik poznania naukowego oparty na dochodzeniu do prawdy naukowej, a nie do narzucenia swojego os^du badanego przedmiotu. Wyznacznikiem rozpoznawalnosci prawdy naukowej jest stosowanie metody naukowej oraz adekwatnych do problemu, celu i przedmiotu badan,metod badawczych a w nich techniki i narz?dzi pozwalaj^cych rozstrzygn^c badany problem i zweryfikowac hipotezy badawcze oraz wykazac niesprzecznosc formulowanych twierdzen.Stosowanie metody naukowej nie oznacza„doktryny metodologicznej”, a tylko przemyslany sposob post?powania badacza zblizaj^cy go do wyjasnienia badanego problemu.

Metoda naukowa stosowana w naukach o bezpieczenstwie

Genezy metody naukowej zasadne jest poszukiwac w dzialalnosci poznawczej F. Bacona [11], Kartezjusza (Rene Descartes) [12], A. Comte [13] a takze w starozytnosci, ale wowczas tak nie bylapostrzegana jak obecnie. Istotny wklad w rozumienie i interpretacj? metody naukowej w obecnym rozumieniu dostrzega si? mi?dzy innymi w zalozeniach okreslonych przez: J.S. Milla [14], J. Dewey'a [15],W.I.B. Beveridge'a [16], B.G. Glaser'a i A.L. Strauss'a [17], R. K. Yin [18],

N.K. Denzin'a i Y.S.Lincoln [19],D. Silverman'a [20], U. Flick'a [21], Chava Frankfort-Nachmias i David Nachmias [22] oraz wielu innych.

Wsrod polskich autorow istotny wklad w postrzeganie i interpretowanie metody naukowej mi?dzy innymidostrzega si?w opracowaniach: H. Muszynkiego [23], W. Zaczynskiego [24],S. Kaminskiego [25], J. Pietera [26], J. Sztumskiego [27],B. Szulca [28], Z. Stachowiaka [29], M. Cieslarczyka [30]. D. Jemielniaka [31], B. Krauz-Mozer i P. Scigaj [32], J.Bogdanienko [33], A. Glena [34] i wielu innych.

Zalozen metody naukowej F. Bacona, Kartezjusza, A. Comte nie jest zasadne przenoszenie wprost do obecnych procesow badan, a raczej zasadne jest je postrzegac jako pewnego rodzaju zasady lub wskazowki informuj^ce o racjonalnym poznaniu naukowym, ktore pozniej nieco inaczej postrzegal i interpretowal K. Popper [35]. Zgodnie z koncepj F. Bacona wolnosc nauki spelnia si? nie tylko przez stosowanie adekwatnej do przedmiotu badan metody, lecz rowniez przez interdyscyplinarny sposob prowadzenia badan [36].Nalezy podkreslic, zew badanych tresciach monografiitylko cz?sc metodologow jednoznacznie wskazuj^, ze proces badawczy inicjuje identyfikacja problemu, jako podstawy rozpocz?cia badan naukowych.Przegl^d roznych modeli organizowania i prowadzenia badan nazywanych metody naukowa, wskazuje na wiele wspolnych ogolnych podejsc poznawczych. Nalezy podkreslic, ze metoda naukowa w naukach o bezpieczenstwie znajduje swoje zrodla w roznych dyscyplinach naukowych, ale stosowana w danej dyscyplinie powinna uwzgl?dniac specyfik? problemow poznawczychadekwatnych dla dyscypliny oraz jej przedmiotu poznania.

Uwzgl?dniaj^cogolne zalozenia analizowanych modeli poznania w roznych dyscyplinach i przyjmuj^c zalozenie, ze stosowanie metody naukowej nie oznacza standaryzacji badan naukowych, a oznacza uporz^dkowane ogolne zalozenia, gdzie na pocz^tku identyfikujemy problem naukowy a na koncu procesu badan proponujemy jego naukowo uzasadnione wyjasnienieopracowano trzyetapowymodel metody naukowej.Metoda naukowa jest paradygmatem poznania w naukach o bezpieczenstwie i jej istota wyraza si? w algorytmie przygotowania i prowadzenia badan, unormowanych post?powaniemnaukowym [37] .Metoda naukowa jest uporz^dkowanymprocesem poznania okreslonego problemu,ktora zostajezainicjowana przez badacza zidentyfikowaniemproblemu

naukowego.Uporz^dkowany proces poznania przejawia si? w przyj?ciu post?powania badawczego zdeterminowanego rozstrzygni?ciemprzyj?tego w procesie badan problemu badawczego z zastosowaniem adekwatnych do rozwazanego problemu, celu i przedmiotu badan metod, technik i narz?dzi badawczych pozwalaj^cych wnioskowac, ze wynik badan jest poprawny,adekwatny do przyj?tych zalozen badawczych i mozliwych rozstrzygni?c w aspekcie rozwoju nauki.Zorganizowany proces badan wymaga przemyslenia sposobu rozstrzygni?cia problemu i opracowania jego zalozen,

przeprowadzenia badan wedlug przyj?tych zalozen oraz zinterpretowanie uzyskanych wynikow i ich opisanie jako fragmentu wyjasnianego problemu naukowego, w ktorym jest usytuowany rozwazany problem badawczy. St^d w metodzie naukowej zasadne jest wyszczegolnienie etapow, charakteryzuj^cych si? przyczyn^ (zidentyfikowany problem) i jej nast?pstwem (sposob post?powania w celu wyjasnienia problemu). Na podstawie wnioskow z badania tresci literatury przedmiotu i porownania roznych modeli poznania naukowego w metodzie naukowej proponuje si?: etap badan wst?pnych, etap badan wlasciwych, etap badan koncowych, ktore pol^czone s^ ide^ rozstrzyganego problemu(rys. 1).

Rys 1 - Istota metody naukowej w procesie poznania

Zrodlo: A. Czuprynski, Metoda naukowa [w:] A. Czuprynski, B. Wisniewski, J. Zboina, Nauki o bezpieczenstwie. Wybrane problemy, Wydawnictwo CNBOP-PIB, Jozefow, 2017, s. 20.

W etapie badan wst?pnych na podstawie istniej^cej wiedzy o przedmiocie oraz wnioskow z rzeczywistosci badacz identyfikuje problem, jako niezgodnosci lub niepelnosci wyjasnien zawartych w teorii z rzeczywistosci^. Zidentyfikowanie sprzecznosci lub niepelnosci wyjasnienw teorii do rzeczywistosci jest wystarczaj^cym warunkiem, by okreslic to mianem problemu naukowego, poniewaz opis teoretyczny jest nieadekwatny do rzeczywistosci lub tylko tak si? wydaje badaczowi, ze jest nieadekwatny i to jest wlasnie argumentem by badac to co w przekonaniu badacza wymaga wyjasnienia. To rowniez wskazuje, ze konieczne jest zbadanie rzeczywistosci, by zweryfikowac relacje teoria - rzeczywistosc, czego badacz bez wyniku badan wlasnych lub innych badaczy nie moze zweryfikowac i zwykle przyjmuje, ze zastany zakreswiedzy jest wlasciwy. A zatem przyjmujemy zastany wiedz? za wlasciw^, dopoki nie zidentyfikujemy w niej krytycznych relacji teoria - teoria lub teoria - rzeczywistosc.Na podstawie poznanej teorii dostrzegamy sprzecznosc z rzeczywistosci^lub jej niepelny opis i poprzez proces badania rzeczywistosciweryfikujemyteori?

problemu.Badacz bada rzeczywistosc i na podstawie wnioskow proponuje zmiany w teorii problemu, a zatem dokonuje weryfikacji teorii a nie rzeczywistosci, ktora taka jest jaka jest. Nalezy podkreslic, ze zidentyfikowany zakres sprzecznosci,

niespojnosci lub nieadekwatnosci do rzeczywistosci nie oznacza uprawiania nauki rewolucyjnej, poniewaz jej wynik nie powoduje wprost zmian paradygmatow w danej dyscyplinie, ale powoduje przyrost wiedzy kumulatywnej, co rozwija dyscyplin? i wzbogaca jej zakres wiedzy.

Trwaj^cy dyskurs, by okreslic co jest a co nie jest godne prowadzenia badan naukowych rozstrzygni?to znacznie wczesniej, poniewaz wedlug K. Poppera„(...) celem nauki jest poszukiwanie dobrych wyjasnien dla wszystkiego, co wedlug nas potrzebuje wyjasnienia” [38]. A zatem, jezeli badacz identyfikuje sprzecznosc,niescislosc lub nieadekwatnoscteorii problemu zrzeczywistosci^ spoleczn^, to kazdy z tych zidentyfikowanych elementow jest godny zainteresowania poznawczego. Jezeli posiadamy w^tpliwosc jaki problem i przedmiot mozna badac z punktu nauk o bezpieczenstwie, to mozemypoprzez analogi? odwolac si? do wyjasnien z innych dyscyplin.Mozemy badac to co jest istotne z punktu spolecznego w naukach o bezpieczenstwie. Jednakze w przestrzeni poznawczej znajduje si? wiele przedmiotow, ktore z pozoru nie posiadaj^ duzego znaczenia spolecznego, ale ich poznanie poszerza wiedz? o spoleczenstwie, w tym o problemach bezpieczenstwa. A zatem malo zasadne jest juz na wst?pie odrzucanie np. problemu i przedmiotu ze wzgl?du na przypisane im niskiego znaczenie spoleczne przez innych badaczy [39].Nauka w istocie zajmuje si?

rozstrzyganiemwaznych problemow, ale

wystarczaj^cym jest by zajmowaia si? nie tylko waznymi problemami, ale przede wszystkim dostrzegaia nierozstrzygni?tew peini lub niespojne z rzeczywistosci^ wyjasnienia naukowe i dokonywaia w nich zmian adekwatnie do rzeczywistosci.„Nauka poszukuje prawdy i niczego nie faworyzuje. Nauka jest pokorna i odkrywa rzeczywistosc - czy to na lepsze, czy na gorsze. Nauka zdaje sobie spraw? zarowno z tego, co wie, jak i z tego, czego jeszcze nie wie, poniewaz opiera swoje wnioski i przekonania na mocnych dowodach, ktore s^ na biez^co weryfikowane, uaktualniane i unowoczesniane. Jednoczesnie nie czuje si? urazona nowymi faktami i ch?tnie doi^cza je do repozytoriom swojej wiedzy. Nie trzyma si? starych praktyk tylko dlatego, ze s^ elementem tradycji” [40]. Nalezy podkreslic, ze zidentyfikowany poziom niewiedzy w wiedzy zawsze b?dzie wzbudzai polemiki, poniewaz jedni uznaj% ze jest to wystarczaj^ce co jest, a inni dostrzegaj% ze to co jest w teorii nie jest adekwatne do rzeczywistosci. Polemiki nie dotycz^ kwestii, czy jest to pocz^tek nauki rewolucyjnej czy raczej jest to uprawianie normalnej nauki w celu skumulowania jej aktualnej wiedzy, a tego, ze istniej obawa, ze zostanie naruszonyautorytet lub twierdzenia, ktore dotychczas uwazano za niezmienne. St^d z jednej strony nauka, a wiasciwie ludzie uprawiaj^cy nauk? d^z^ do skumulowania jej wiedzy i to raczej nie wzbudza kontrowersji, ale jezeli pojawi si? zacz^tek mysli rewolucyjnej, to wielu jest skionnych postawic barier? przed rozpocz?ciem badan w tym kierunku i uzasadnieniuich wynikow. Oznacza to, ze „swiat nauki” nie jest wolny od ludzkich emocji,ale od swiata nauki wymaga si? by kierowai si? d^zeniem do obiektywnosci poznawczej, ktorej nie osi^gnie, jezeli kazdy proces badan b?dzie cechowai si? dowolnosci^ zasad ich prowadzenia i subiektywizmem interpretacji ich wyniku.

Po zidentyfikowaniu problemu naukowego zasadne jest jego doprecyzowanie, zwykle poprzez zaw?zenie do ksztaitu problemu badawczego. Problem naukowy to obiektywnie zidentyfikowany zakres braku

wiedzy w teorii problemu lub jej nieadekwatnosc do zmian w nauce lub rzeczywistosci spoiecznej.A zatem problem naukowy zwykle obejmuje szerszy zakres poznawczy, ktory nie jest mozliwy do zbadania przez jednego badacza i konieczne jest jego doprecyzowanie do takiego ksztaitu, ktory b?dzie rozstrzygany w procesie badan. Jezeli zakiadamy, zeproblem badawczy b?dzie rozkiadany na czynniki pierwsze mozemy nazwac go ogolnym problemem badawczym. Ogolny problem badawczy nalezy zwykle do klasy mozliwych problemow badawczych w aspekcie zidentyfikowanego problemu naukowego. Natomiast w ogolnym problemie badawczym w aspekcie celu i przedmiotu badan identyfikowane s^ problemy szczegoiowe, ktore stanowi^ doprecyzowanie tego, co jest konieczne do rozstrzygni?cia w procesie badan.Ogolny problem badawczy oraz szczegoiowe problemy badawcze nalezy redagowac w formie pytania otwartego, ktore skiada si? z partykuiy pytaj^cej i osnowy, ktor^ jest problem, ktory rozstrzygamy. W etapie badan wst?pnych, jezeli zidentyfikowany problem ogolny nie jest jednoznaczny, badacz moze podj^c dodatkowe czynnosci poznawcze, ktorych istot^ jest potwierdzenie lub zaprzeczenie potrzeby prowadzenia badan.Prowadzone badania wst?pne mog^ polegac na poszerzonym badaniu tresci literatury przedmiotu, prowadzonych wst?pnych obserwacjach rzeczywistosci spoiecznej lub przeprowadzonych wywiadach z ekspertami lub innych dziaian poznawczych, z ktorych wnioski powinny ukierunkowac badacz co do tresci problemu badawczego, celu i przedmiotu badan, a takze wst?pnej weryfikacjizaiozen badawczych. W etapie badan wst?pnych powinny byc opracowane zaiozenia prowadzenia procesu badan co do: problemow badawczych (ogolnego i szczegoiowych), celu i przedmiotu badan, tresci hipotez i sposobu ich weryfikacji. Niezwykle waznym jest, by badacz w tym etapie uzmysiowii sobie jakie b?dziestosowaia metody do rozstrzygni?cia badanego problem oraz zweryfikowania hipotez i co uzasadnia ich przyj?cie (rys. 2).

Rys 2 - Uwarunkowania doboru metod, technik i narz?dzi badawczych w procesie badan. Zrodio: opracowanie wiasne.

Owyborze metod badawczych powinno decydowac przeswiadczenie badacza zmierzaj^ce do naukowego wyjasnienia badanego przedmiotu i weryfikowanych hipotez, ktore w procesie badan wlasciwych moze ulec cz?sciowej zmianie i badacz z cz?sci metod zrezygnuje na rzecz innych, ktorych zastosowanie gwarantuje naukowe wyjasnienie rozwazanych problemow. Niekiedy spotykamy si? z w^tpliwosci^, czy stosowany zestaw metod, technik i narz?dzi badawczych byl wystarczaj^cy do naukowego wyjasnienia istoty problemu i jest to zawsze w duzym stopniu w^tpliwosc nierozstrzygni?ta. Jezeli badacz stosowanymi metodami dotarl do istoty wyjasnianych problemow, to wydaje si?, ze stosowanie kolejnych metod, ktore nie wnosz^ zmian do wyniku badan jest tylko potwierdzeniem wyniku i ich stosowanie jest malo zasadne. Natomiast wydaje si?, ze zasadne jest zastosowanie takich metod, ktore pozwol^ pokazac w innym swietle akceptowane dotychczasowe wyniki a refleksja nad nimi pozwala dolozyc wartosc dodatni^ do badanego przedmiotu. Rozwazenie uwarunkowan doboru metod pozwala badaczowi jednoznacznie wnioskowac o calosci projektowanego procesu badan.

W etap badan wst?pnych badacz powinien uzmyslowic sobie koniecznosc prowadzenia badan i opracowac zalozenia badawcze, ktore b?d^ sluzyly do rozstrzygni?cia problemow i zweryfikowania hipotez. Nalezy podkreslic, ze jest to bardzo wazny etap w procesie poznania, poniewaz ukierunkowuje zorganizowanie i prowadzenie badan, by nie rozpraszac wysilkow poznawczych na kierunki, ktore nie posiadaj^ wi?kszy zwi^zkow z badanym przedmiotem.

W etapie badan wlasciwych prowadzone s^ badania wedlug przyj?tychzalozen, ktorych istoty jest rzetelne zebranie materialu badawczego w formie faktow i opinii o nich, by na tej podstawie dokonac rozstrzygni?cia problemu badawczego, osi^gn^c cel poznawczy oraz zweryfikowac hipotezy. Nalezy podkreslic, ze w etapie tym badacz w trosce o dotarcie do istoty rozwazanych problemow moze i powinien dokonywac modyfikacji w stosowanych metodach badawczych, poniewaz z kontekstu uzyskiwanych wynikow mog^ powstawac wnioski do zmodyfikowania procesu badan. Zmianom tym powinno towarzyszyc d^zenie do wyjasnienie istoty problemu, a nie skierowanie wyjasnien na selektywne i subiektywne ich postrzeganie. W etapie tym nast?puje rowniez analiza i interpretacja uzyskanych danych w procesie badan wedlug przyj?tej strategii (jakosciowej, ilosciowej, empirycznej, mieszanej) i w naukach o bezpieczenstwie w wielu przypadkach jest to strategia mieszana. Nie oznacza to, ze jest to zalecana strategia poznawcza, poniewaz dobor strategii wynika ze specyfiki problemow, celow i przedmiotu badan. Jezeli badacz przyjmuje zalozenia poznawcze wedlug strategii ilosciowej lub empirycznej, to uzyskane wyniki ilosciowe lub wedlug sparametryzowanych kategorii miar rowniez wymagaj^ wyjasnienia, poniewaz samo przedstawienie faktow w formie liczb jest niewystarczaj^ce bez ich interpretacji. Nie ulega w^tpliwosci, ze uzyskane wyniki sparametryzowane w liczbach lub jednostkach miar nie wymagaj^ szerokich komentarzy oraz nie wzbudzaj^ wi?kszych w^tpliwosci i cz?sto badacz trudne problemy spoleczne, ktore w istocie wymagaj^ rozwazan umyslowych wspieraj^ liczbami, ale nie zawsze liczy odzwierciedlaj^ rzeczywistosc, a tylko opini? innych o rzeczywistosci. St^d interpretacja wynikow sparametryzowanych w liczbach wymaga rowniez wyjasnia.

Najtrudniej jest przedstawic wyniki badan uzyskane i opracowane tylko wedlug strategii jakosciowych, poniewaz wymaga to sporz^dzenia wielu wyjasnien i konstrukcji rozumowania, ktore przekonaj^ czytelnika o zasadnosci wywodu i jego poprawnosci. Prowadzenie badan, w ktorych dominuj^c^ jest strategia jakosciowa nie zaklada marginalizacjistosowania metod powszechnie uwazanych za empiryczne lub ilosciowe oraz stosowania technik statystycznych [41]. Stosowana strategia nie przes^dza apriorycznie o wiarygodnosci wyniku, poniewaz stosowane w niej metody a w nich techniki i narz?dzia powinny byc adekwatne do rozwazanych problemow i badanego przedmiotu. A zatem to charakter problemow, celow i przedmiotu badan determinj dobor metod, technik i narz?dzi badawczych.

Niekiedy w literaturze przedmiotu dostrzega si? opinie roznych badaczy obnizaj^ce wartosc stosowanych strategii jakosciowych na rzecz strategii ilosciowych lub empirycznych, co wydaje si? niezasadne, poniewaz to nie strategia i stosowana w niej metoda jest wartosci^ autoteliczn^, a wynik uzyskany poprzez jej zastosowanie. „Zadna metoda badawcza, bez wzgl?du na to, czy ma charakter ilosciowy, czy jakosciowy, sama w sobie nie jest lepsza od innej” [42].

Pomiar jakosciowy polega na opisie danego zjawiska wedlug jego cech i relacji zachodz^cych pomi?dzy nimi. Wyodr?bnienie porownywalnych cz?sci skladowych danego zjawiska, ich funkcji i relacji. W pomiarze jakosciowym badacz skupia si? na wyodr?bnieniu szczegolnych cech przedmiotu i ich roznorodnosci. Takie podejscie pozwala dostrzec w rzeczach niemierzalnych to, co stanowi ich istot?.

Pomiar ilosciowy polega na przyporz^dkowaniu badanym zjawiskom i ich cechom liczb apodstaw^ ich klasyfikacji s^ wartosci liczbowe. Pomiar ilosciowy pozwala na podstawie uzyskanych faktow dokonywac generalizacji pomiarow zwykle w uj?ciu statystycznych relacji pomi?dzy zmiennymi. Uzyskane fakty o badanym przedmiocie w formie liczb pozwalaj^ dokonywac pewnych generalizacji, a jezeli zaleznosci s^ uzasadnione statystycznie, wowczas nabiera to wi?kszej wiarygodnosci naukowej. W naukach o bezpieczenstwie dostrzega si? pewnego rodzaju manipulacj? faktami poprzez pomiar ilosciowy i wskazane zaleznosci statystyczne, poniewaz w w^tpliwych przypadkach pomiar raczej dotyczy opinii o faktach a zatem na podstawie opinii o faktach nie mozemy wnioskowac o fakcie, a tylko o przeswiadczeniu innych o nim. Nie oznacza to negacji badan ilosciowych, ale ich zakres powinien dotyczyc scisle tego co rozstrzygamy i weryfikujemy.

Pomiar empiryczny polega na wprowadzaniu zmian w obserwowany przedmiot i dokonywanie oszacowania zmian jego cech lub relacji w uj?ciu opisowym lub sklasyfikowanych liczb lub wedlug okreslonego mi?dzynarodowego ukladu jednostek miar. Nalezy podkreslic, ze postrzegania zmyslowego nie mozemy nazywac badaniem empirycznym, poniewaz zmysly nie przeprowadzaj^ doswiadczenia, a tylko zaswiadczaj^ o jego fakcie zasinienia. Postrzeganie zmyslowe sluzy do zarejestrowania faktow w umysle, ktoryms ze zmyslow a nie przeprowadzeniadoswiadczenia.

Wedlug I. Kanta poznanie zaczyna si? wraz z doswiadczeniem, jednakze postrzeganie przedmiotu zmyslami nie jest traktowane jako empiria, poniewaz z doswiadczeniem mamy do czynienia wtedy, gdy do postrzeganego przedmiotu zmyslami wprowadzamy zmiany i je obserwujemy. Jednoczesnie wskazuje, ze wiedza nie wynika calkowicie i tylko z doswiadczenia, co wskazuje na zmyslowo-umyslowy proces poznania, poniewaz nie mozna rozdzielic w tym procesie poznania zmyslowego od umyslowego, ale mozna przeprowadzic proces poznania tylko umyslowy [43]. W teorii poznania wielu filozofow uznaje, ze wlasciwym wyznacznikiem poznania empirycznego s^ tylko zmysly [44], co wydaje si? uproszczeniem, poniewaz same zmysly s^ pewnego rodzaju receptorami, ktore odbieraj^ postrzegan^ informacj? (bodzce z otoczenia) i poprzez przekazanie jej tresci do umyslu nast?puje interpretacja postrzeganego faktu lub reakcja innego zmyslu, by podj^c okreslone dzialanie. Czy takie postrzeganie mozemy nazywac empirycznym jest polemiczne?

Jezeli obserwujemy jakies zdarzenie w naturalnych warunkach to raczej prowadzimy tylko obserwacj?, ale jezeli w znanych warunkach wywolujemy to zdarzenie i obserwujemy jego przyczyny i skutki to jest to doswiadczenie, w ktorym zmysly spelniaj^ rol? rejestratora zmian. A zatem sama obserwacja tak jak wskakuje A. Comte nie jest empiric a postrzeganiem zmyslowym. W doswiadczeniu istotne jest wywolanie obserwowanego zdarzenia i zidentyfikowanie jego skutkow. Obserwjc okreslony przedmiot w okreslonym czasie nie prowadzimy doswiadczenia, a obserwujemy rzeczywistosc i j^ opisujemy, jezeli wczesniej nie byla opisana. Doswiadczenie polega na wprowadzaniu zmian i obserwowanie co ta zmiana spowoduje. W naukach o bezpieczenstwie obserwujemy rzeczywistosc bezpieczenstwa, mozemy obserwowac zjawiska, procesy, systemy bezpieczenstwa, ale jest to postrzeganie rzeczywistosci w naturalnych spolecznych warunkach.

Istot^ doswiadczenia jest jego powtarzalnosc, co mozna osi^gn^c w naukach rozumianych ogolnie jako przyrodnicze i techniczne, ale nie jest mozliwe powtorzenie doswiadczenia w uwarunkowanych spolecznych, poniewaz nast?puje zmiana srodowiska i czynnika zmiany. A zatem stosuj^c podobny czynnik w podobnym srodowisku mozemy uzyskac inny wynik co wskazuje, ze powtarzalnosc nie jest mozliwa. „Przeprowadzaj^c doswiadczenie naukowe izolujemy pewne zdarzenia, aby nast?pnie obserwowac je przy uzyciu odpowiedniej techn iki i aparatury, wzgl?dnie wolnych od bl?dow i daj^cych powtarzalne wyniki, zgodne z ogoln^ wiedza” [45]. W istocie to mozemy przeprowadzic, ale nie w naukach spolecznych, poniewaz nie jest mozliwe spelnienie tych warunkow.

Niektorzy badacze wskazuje, ze poprzez stosowanie metod jakosciowych mozemy dostrzec gl?bi? badanego przedmiotu, poniewaz skupiamy si? na jego specyfice, ktor^ nie zawsze wylonimy w liczbach [46]. Dobor metod badawczych powinien byc taki, by zapewnil badaczowi uzyskanie faktow na temat badanej rzeczywistosci niezaleznie od jego osobistego przeswiadczenia o niej.„ Nie istniej^ ani dobre, ani zle metody. S4 jedynie metody wlasciwe (...)”[47]tzn. odpowiednie do rozstrzyganego problemu, osi^ganych celow oraz badanego przedmiotu. Trafnosc zastosowania w procesie badan metod, technik i narz?dzi badawczych odzwierciedla rzetelnosc uzyskanych wynikow po ich zastosowaniu. A zatem o tym, czy badacz dobral wlasciwe, czy niewlasciwe metody badawcze mozemy wnioskowac na podstawie tego, czy uzyskal czy nie uzyskal danych do rozstrzygni?cia problemu na zakladanym poziomie poznawczym.

Proces badan wlasciwych posiada swoj pocz^tek i koniec, ale zawsze wyst?puje w^tpliwosc, kiedy badacz moze uznac badania wlasciwe za zakonczone. „Kiedy badacz jest przekonany, ze jego rama poj?ciowa uklada si? w systematyczn^ teori?, ze jest ona wiernym w granicach rozs^dku przedstawieniem badanych spraw, ze jest sformulowana w ksztalcie umozliwiaj^cym posluzenie si? ni^ przez innych do badania podobnego obszaru oraz ze moze z zaufaniem opublikowac swoje rezultaty, wtedy zbliza si? do konca badan” [48]. Owo przeswiadczenie o zakonczeniu badan z jednej strony posiada charakter obiektywny wynikaj^cy z rozstrzygni?tegoproblemu, osi^gni?tego celu i poziomu zweryfikowanych hipotez, ale z drugiej strony wynika z subiektywnego przeswiadczenia badacza, ze mozna zakonczyc badania. Subiektywne przeswiadczenie o zakonczeniu badan wynika z tego, ze badacz:

- jest przeswiadczony o wlasnej znajomosci istoty rzeczy i nie widzi powodow, by w danej chwili w to w^tpic do czego doszedl w procesie badan;

- jest przekonany, ze dolozyl wszelkich staran, by proces badan przeprowadzic rzetelnie i poznal to, co zamierzal poznac;

- nie dostrzega mozliwosci dalszego poszukiwania faktow, poniewaz nie pojawiaj^ si? nowe fakty lub pojawiaj^ce si? fakty nie maj^ zwi^zku z rozwazanym problemem i okreslonym celem poznania;

- na okreslonym poziomie poznania uznal, ze moze zakonczyc poszukiwanie faktow do opisania okreslonych kategorii, jednakze nie zamyka to jego drogi dalszego poznania i poszerzenie faktow w kolejnych badaniach [49].

Przeswiadczenie badacza o zakonczeniu badan posiada zawsze charakter subiektywny, poniewaz to badacz okresla zakres poznania i zawiera to w przyj?tej procedurze badawczej, a takze kazdy proces poznania posiada swoj formalny pocz^tek i koniec zdefiniowany przez badacza.

W etapie badan koncowych nast?puje finalizacja calosciowego procesu badan, w ktorym badacz opracowuje twierdzenia, ktore stanowi^ osnow?zmian w teorii problemu. W etapie tym nast?puje calosciowe opracowanie wynikow badan, ktore stanowi^ zal^zek nowej teorii lub modyfikuj^ dotychczasow^ w aspekcie uzyskanych wynikow. Waznym aspektem w opracowanych wynikach badan jest dostrzezenie tych pobocznych aspektow, ktore nie byly w glownym nurcie rozwazan ze wzgl?du na problemy, cele i przedmiot badan, ale wymagaj^ ich rozwazenia w innym procesie poznania. Kazdy nowy fakt, uzyskany wynik powoduj^, ze dostrzegamy koniecznosc badania dostrzezonych kolejnych obszarow niewiedzy w dotychczasowej wiedzy. A zatem zakonczony proces badan i opublikowane wyniki pozwalaj^ dostrzegac to co dotychczas bylo zakryte lub niedostrzezone. Oznacza to, ze pod powierzchni^ nowych faktow lub tylko ich interpretaj dostrzegamy to co byloby niedostrzegalne, gdyby nie nast^pilo ich wyjasnienie. Rozstrzygni?cie badanego problemy daje podstaw? do zidentyfikowania kolejnego problemu lub nast?pnych, ktorych bysmy nie rozpoznali, gdyby nie nast^pilo wyjasnienie poprzednich.

Etap badan koncowych wskazuje, ze nie wyst?puje wiedza absolutna i ze istot^ nauki jest wyjasnianie niewyjasnionych problemow adekwatnie do ich rzeczywistosci.Metoda naukowa jest swoistym algorytmem przygotowania i prowadzenia badan, unormowana podejsciem naukowym w okreslonych obszarach wiedzy. Metoda naukowa w swej ogolnosci jest jedna, co oznacza, ze w procesie poznania kierujemy si? zalozeniami naukowego wyjasnienia problemu, jednakze jej wn?trze determinowane jest ogolnym problemem badawczym, celem i przedmiotem badan i d^zeniem badacza do naukowego uzasadnienia rozwazanych problemow.„Przez cale stulecia wiedza miala oznaczac wiedz? dowiedzion^- dowiedzion^ b^dz to moc^ naszego intelektu,b^dz przez swiadectwa zmyslowe” [50]. Okazuje si?, ze uzasadniona naukowo wiedzaprzyjmowana jako prawda naukowa w danym okresie historycznym, w kolejnych okresach rozwoju cywilizacyjnego czlowieka ulegala zmianie, co nie oznacza, ze wczesniej przyjmowano falszywe wyjasnienia, a tylko to, ze wowczas mozliwe bylo poznanie tylko do takiego poziomu uzasadnienia, ale w kolejnych latach, ze wzgl?du na rozwoj nauki normalnej wiedza osi^gn?la mas? krytyczna, w ktorej z wi?ksz^ostrosci^ dostrzegano w niej niescislosci i to bylo podstaw^ do zmian rewolucyjnych lub powi?kszania jej wiedzy kumulatywnej [51].

Jednym z elementow etapu badan koncowych jest opracowanie tekstu naukowego. H.S. Becker sugeruje, ze tekst naukowy, a wlasciwie jego kompozycja powinna byc napisana w stronie czynnej

[52] , w stosunku do tego zalozenia spotyka si? przeciwne opinie, ktore wskazuje, ze zalecane jest stosowanie strony biernej, ale powinno byc jednoznacznie zrozumiale, ktore mysli s^ autora tekstu, ktore wynikaj^ z badan lub interpretacji stanowiska innych badaczy. Za stosowaniem strony czynnej przemawia stwierdzenie, ze strona bierna maskuj? sprawc? mysli lub zdarzenia [53], jednakze wydaje si?, iz przedstawienie faktow i ich interpretacja w aspekcie procesu badan wymaga stosowania strony biernej, bo to wskazuje na pewnego rodzaju sugerowany obiektywizm badacza. Pisane tekstu naukowego w stronie czynnej powoduje, ze jednoznacznie utozsamiamy si? z jego tresciami, a nie przypisujemy ich „magicznemu” badaczowi. Wydaje si?, ze w kompozycji tekstu naukowego powinnismy zachowac pewnego rodzaju umiar w stosowaniu strony czynnej i biernej. A zatem nie powinnismy naduzywac zadnej ze stron, zachowuj^c rozs^dny umiar. Tekst naukowy powinien spelniac kryterium jasnosci i dokladnosci, chodzi o to, by zagadnienia trudne wyjasniC j?zykiem naukowym w sposob prosty i zrozumialy. J?zyk naukowy nie musi byc pelen niezrozumialych i wyszukanych wyrazow, poniewaz skala niezrozumienia tekstu i zawartych tam wyrazow nie zaswiadcza o jego naukowosci.

„Uczeni musza zorganizowac w tekscie swoj material i przeprowadzic wystarczaj^co jasny wywod, by czytelnicy mogli go przesledzic i zaakceptowac plyn^ce z niego wnioski” [54]. Zastanawiaj^c si? nad tym jak powinien byc napisany tekst naukowy nabieramy przeswiadczenia, ze nie mozna przyjmowac sztucznej postawy autora-naukowca, tekst powinien byc opracowany poprawnie pod wzgl?dem metodycznym i spelniac wymagania poprawnosci j?zykowej i poj?ciowej w danej dyscyplinie naukowej. Stosowanie strony biemej lub czynnej powinno raczej wynikac z kontekstu opisywanych zagadnien i sposobu dochodzenia do uzyskanych wnioskow, a nie stylu pisarskiego. Podobnie ze stosowanie metod technik i narz?dzi badawczych, ktos moze stwierdzic, ze nalezalo zastosowac jeszcze inne metody [55], ale podstawowe pytanie brzmi, czy stosowanie dodatkowych metod zmieni postrzeganie przedmiotu badan.

Zakonczenie

Uogolniaj^c, w procesie badan mozemy przyjmowac rozny uklad procesu badan, ale zasadne jest by wynikal on ze zidentyfikowanego problemu naukowego a procedura badawcza byla oparta na logicznym wyst?powaniu nast?pstw z poprzednikow. Mozemy postawic tez?, ze kazde post?powanie badawcze jest poprawne, ktore doprowadzi badacza do rozstrzygni?cia oraz wyjasnienia okreslonego problemu i pozwoli zweryfikowac przyj?te hipotezy w aspekcie celu i etycznosci poznawczej.

Pierwotnie filozofowie nauki nie okreslali wprost poj?c: problem naukowy, problem badawczy a raczej skupiali si? na okresleniu przedmiotu badan, co obecnie jest szerzej rozumiane w aspekcie ontologicznym, epistemologicznym i aksjologicznym danej dyscypliny. Rowniez poj?cie metod naukowa raczej wynikalo z opisu jej stosowania niz definiowania, poniewaz poj?cie metoda bylo interpretowane w uj?ciu metody naukowej i metody badawczej, a ich rozroznienie wynikalo z kontekstu zdania.Obecnie w literaturze dotycz^cej metodologii badan naukowych dosc dowolnie i zamiennie dostrzega si? stosowanie poj?cia: problem naukowy, problem badawczy, pytanie badawczelub pytanie problemowe, czego z punktu metodologii badan i semantyki nie powinnismy traktowac zamiennie, poniewaz kazde z tych poj?c oznacza cos innego.

Badacz po zidentyfikowaniu problemu naukowego i wyodr?bnieniu problemu badawczego powinien przyjmowac takie zalozenia badawcze, ktore pozwol^ w mysl idei K. Poppera osi^gn^ wynik najbardziej uprawdoupodobniony do rzeczywistosci lub po dokonac wyboru tej teorii po jej weryfikacji i falsyfikacji, ktora spelnia wymogi najwi?kszego uzasadnienia wyjasnianych problemow. W procesie badan nie chodzi o stosowanie tylko jednych zalozen teoriopoznawczych, poniewaz niebadamy procedury badawczej, a problem i przedmiot, ktory wymaga wyjasnienia i do tego wyjasnienia zasadne jest zastosowanie takich zalozen, ktore pozwol^ wyjasnic to co nie jest wyjasnione na wysokim poziomie uprawdoupodobnienia.

Niniejszy artykul zostal opracowany w ramach projektu badawczego „PROSPERES” (umowa grantowa 101034230 - PROSPERES - ISFP-2020-AG-PROTECT)

Bibliografia:

1. K. Szaniawski, O nauce, rozumowaniu i wartosciach, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1994, s. 7.