Гiсторыя крымінальнага права на Беларусі

1. Паняцце, прыметы і склад злачынства

У старажытных беларускіх княствах асноўнай крыніцай крымінальнага права быў звычай. У першых пісаных помніках права, якія дайшлі да нас, мы знаходзім невялікую колькасць крымінальна-прававых норм. У асноўным гэта найбольш значныя звычаі, з якімі заканадаўца быў згодзен ці значэнне якіх хацеў падкрэсліць, а таксама новыя нормы, што адлюстроўвалі пэўныя змяненні ў крымінальна-прававых адносінах на канкрэтным гістарычным этапе развіцця. Паступова правілы паводзін людзей, выпрацаваныя ў канкрэтных адзінкавых адноанах, пры паўтарэнні набывалі агульнаабавязковы характар, замацоўваліся судовай практыкай, упісваліся ў дзяржаўныя законы.

Першыя заканадаўчыя акты Вялікага княства Літоўскага (абласныя, агульназемскія граматы і інш.) сведчаць аб дастаткова высокай для свайго часу ступені развіцця крымінальнага закона. Аднак у гэты перыяд судовыя органы дзяржавы ў сваёй дзейнасці кіраваліся ў асноўным звычаёвым правам, а працэсуальныя дзеянні ўдзельнікаў судаводства не замацоўваліся ў ігісьмовай форме. Пры гэтым у розных землях ВкЛ (асабліва ў такіх былых княствах-дзяржавах, як Полацкае, Турава-Пінскае, Берасцейскае і інш.) працягваў дзейнічаць уласны крымінальны закон. Паступова ў сувязі з цэнтралізацыяй дзяржавы ўніфікуюцца і развіваюцца крымінальна-прававыя нормы. Першы кадыфікаваны крымінальны закон Вялікага княства Літоўскага -- Судзебнік Казіміра 1468 г. замацаваў асноўныя адзіныя для ўсёй дзяржавы віды пакаранняў за злачынствы супраць феадальнай уласнасці, унёс новы погляд на сутнасць і мэты пакарання, залажыў прававую аснову ідэі індывідуалізацыі пакарання.

На працягу XVI ст. падверглася істотным змяненням большасць інстытутаў крымінальнага права, складваецца асаблівая мова для азначэння юрыдычных паняодяў. Аб гэтым сведчаць адзіныя агульнадзяржаўныя зводы законаў - Статуты 1529, 1566 і 1588 гг. У цэлым заканадаўца карыстаецца звычайнай гутарковай мовай, аднак шмат якія словы набываюць юрыдычны характар і пачынаюць ужывацца як спецыяльныя прававыя тэрміны. Часцей за ўсё заканадаўца не прыводзіць іх канкрэтнага азначэння, і сэнс іх магчыма пазнаць толыа шляхам аналізу палажэнняў і норм крыніц права і іх супастаўлення з іншымі прававымі нормамі. Пры даследаванні крымінальнага закона ВкЛ выяўляецца, што тэрміны гэтыя ўжо ўстаяліся, хаця часта ўжываюцца ў розных значэннях. Шэраг крымінальных паняццяў (неабходная абарона, рэцыдыў, крайняя неабходнасць, саўдзел і інш.) наогул не маюць юрыдычнага абазначэння і выражаюцца пры дапамозе апісання. Слабое развіццё закаяадаўчай тэхніга прыводзіла да шматслоўя, частага паўтарэння адных і тых жа палажэнняў, казуістычнасір, непаўнаты крымінальнага закона. У законе часам адсутнічаюць не толькі зразумелыя фармулёўкі, але і дакладная класіфікацыя злачынных дзеянняў, у сувязі з чым заканадаўца агульныя азначэнні суправаджае рознымі агаворкамі, абмежаваннямі, выключэннямі.

У большасці выпадкаў апісанне злачыннага дзеяння з'яўляецца казуістычным, гдн. заканадаўца ўстаўляе ў яго залішнія падрабязнасці, індывідуальныя рысы. Заканадаўца спрабуе прадугледзець усе магчымыя варыянты ўчынення злачынства, і таму часта некалькі выпадкаў аднаго і тато ж злачыннага дзеяння адрозніваюцца толькі розным становішчам злачынца ці пацярпеўшага. Усё гэта прыводзіць да шматслоўя і складанасці ўспрымання крымінальнага закона. Аб'яднанне ж у адным артыкуле палажэнняў крымінальнага, працэсуальнага, а часам і іншых галін права ўскладняе ўсведамленне сэнсу крымінальна-прававой нормы.

Большая частка крымінальна-прававых норм складаеода з дыспазіцыі і санкцыі ў дастаткова выразным іх выкладанні, хаця ва ўсіх трох Статутах маюцца нормы, якія складаюцца з адной дыспазіуыі (Статут 1529, р. II, арт. 9; Статут 1566, р. III, арт. 7 і інш.). У сваёй большасці дыспазіцьгі пачынаюуца словамі: “естлм бы хто», «пакм 6ы хто», «хто бы», пасля чаго ідзе назва ці апісанне прымет злачыннага дзеяння. Часам заканадаўца дае апісанне не толыа сганоўчага, але і адмоўнага боку, г. зн. гаворыць не толыа а6 тьш, што злачынец здзяйсняе, але і згадвае аб тым, што ён мог 6ы зрабіць, але не зрабіў. Акрамя таго, дыспазііряя часта ўтрымлівае розныя агаворкі, адступленні ад аіульнага правіла. Крымінальна-прававыя саякцыі часцей за ўсё пачынаюцца словамі: «таковых», «тогды», «тот» і інш., утрымліваюць апісанне адпаведнага пакарання. Аднак простых і дакладных норм, якія складаюцца толькі з канкрэтных дыспазіцыі і санкцыі, параўнальна няшмат. Як правіла, канструкцьг крымінальнага закона складаныя і грувасткія і могуць уключауь у сябе пераходныя палажэнні, якія гавораць аб тым, што злачынства ёсць парушэнне прававой нормы, што пакаранне ўжываецца ў выпадку даказанасці злачыннага дзеяння ў судовым парадку, або ж гаворыцца пра працэсуальныя асабліваор расследавання дадзенага злачынспва і інш. Акрамя таго, адзін артыкул можа ўтрымліваць у сабе некалькі складаў злачынства, аб'яднаных адным суб'ектам ці аб'ектам злачыннага дзеяння. (Малмновсхмй М. А. Учевме о пресгупленмм по Литовскому Статуту. Киев, 1894. С 171.1317)

У цэлым жа крымінальны закон феадальнай Беларусі характарызаваўся параўнальна высокай для свайго часу развітасцю, шырынёй ахопу рэгулюемых праваадносін, імкненнем да ўключэння ўсяго таго новага і прагрэсіўнага, што было выпрацавана чалавецтвам. Статуты заканадаўча замацавалі такія прававыя прынцыпы, як законнасць, індывідуалізацыя пакарання, роўнасць усіх перад законам, справядлівасць пакарання і інш. Пры распрацоуцы новых крымінальна-прававых норм улічваліся дасягненні сусветнай юрыдычнай навукі, ідэі такіх прагрэсіўных беларускіх мысліуеляў, як ф. Скарына, А. Волан, Л. Сапега і інш. Так, пры абгрунтаванні ў XVI ст. ідэй справядлівасці і суразмернасці пакарання А. Волан падкрэсліваў: «Калі будзе пакаранне большае, чым віна, то гэта можна назваць зверствам, а калі меншае, чым віна -- самавольствам, і ні адна з гэтых назваў не адпавядае справядлівасці». Самы паслядоўны і дасканалы закон феадальнай Беларусі - Статут 1588 г., прасякнуты ідэяй гуманізму. У дачыненні да крымінальнага закона гэта выяўлялася ва ўстанаўленні адносна невялікіх тэрмінаў турэмнага зняволення, неўжыванні смяротнай кары да цяжарных жанчын і непаўналетніх, устанаўленні крымінальнай адказнасці іцляхціца (аж да смяротнай кары) за забойства простага чалавека, замацавашгі прынцыпу прэзумпцыі невінаватасцi і інш. Важна і тое, што апублікаванне ў XVI ст. друкаванага Статута 1588 г. садзейнічала даступнасір крымінальнага закона і, як следства, фарміраванню грамадскай правасвядомасці ў прагрэсіўным напрамку.

Працэс эвалюцыі крымінальнага закона феадальнай Беларусі знайшоў адлюсграванне перш за ўсё ў поглядах на сутнасць і змест злачыннага дзеяння на розных этапах развіодя ВкЛ. Крымінальны закон у розныя тэрміны існавання дзяржавы парознаму азначаў, якія дзеянні з'яўляюода злачыннымі і караюцца. У законе можна прасачыць барацьбу старадаўняга погляду на злачынства з пазіцыі прыватнай асобы і больш позняга -- з пункту гледжання грамадскіх інтарэсаў. На першым этапе змесг злачыннага дзеяння азначаўся чыста знешняй прьшетай -- нанясеннем шкоды ггрыватнай асобе, пазней у ім пачынаюць бачыць больш скрытую прымету - умяшанне ў сферу прыватных правоў, а на больш познім этапе развіодя дзяржавы заканадаўца асэнсоўвае больш абстрактную прыроду злачынства -- пасяганне на грамадскі правапарадак. Новыя погляды на злачыннае дзеянне як на парушэнне грамадсіах інтарэсаў знайшлі выяўленне ў тым, што заканадаўца ў асабліва цяжкіх выпадках.насгойліва патрабуе непазбежнасці ужывання пакарання.

У крымінальным законе ВкЛ сустракаюода розныя назвы злачынных дзеянняў: «выступ», «выступок», «кривда», «учинок», «злочинство», «шкода», «гвалт», «вина», «збыток». Усе гэтыя тэрміны падкрэсліваюць розныя бакі злачыннага дзеяння, у змест якога заканадаўца часта адначасова ўключае і «кривду» для пацярпеўшага, і «шкоду земскую», парушэнне закона і парушэнне «покоя посполитого», а акрамя гэтага -- віну і грэх «противный пану Богу»,

Упершыню Судзебнік Казіміра 1468 г, на першы план высунуў супрацьпраўнасць дзеяння: злачынеу здзейсніў «проступку», «над правом сягнул», гдн. парушыў прававую норму. Некалькі алступаючы ад гэтага, Статут 1529 г. разглядае злачыннае дзеянне перш за ўсё як «кривду», а злачынца -- як «шкодника». Статут 1588 г. зноў першачарговае значэнне надае супрацыіраўнасці злачынства, яго грамадскай небяспецы, звяртаючы ўвагу на ганебнасць злачынных дзеянняў і іх грахоўнасць. Заканадауца неаднаразова паўтарае, што злачынства з'яўляецца агульнашкодным і агульнанебяспечньш, а таму злачынец павінен быць злоўлены і пакараны за свае «злые вчннкм» і «свовольства», што стане карай за ўчьюенне злачынства для яго самога і застрашваннем -- для іншых.

Са зместу статутных норм вьпгікае, што злачынства -- гэта не толькі «кривда» для пацярпеўшага, але і «шкода» дзяржаўная. Аднак, парушыўшы закон, злачынец, да таго як панесці пакаранне, павінен паўстаць перад судом, 6о пакаранне з'яўляеуца інстьггутам дзяржаўнылл. Ужываючы ў дачьгаенні да злачыннага дзеяння тэрміны «проступка», «выступ», заканадаўца мае на ўвазе перш-наперш парушэнне «уставы» гасудара, гдн. нрававой нормы. Тэрліін «кривда», які ўжываўся ў большай ступені ў старажытны час, азначаў перш за ўсё пасяганні на блага і інтарэсы прыватных асоб. Сугнасць крыўды ў шэрагу выпадкаў вычэрпваецца маёмаснай шкодай, якая ў ёй утрымліваеода, і наступствы яе абмяжоўваюцца ўзнагароджаннем пацярпеўшага за страты. Нават у першым Статуце ВкЛ старадаўні погляд на злачынства як на шкоду, прычыненую прыватнай асобе, адлюстраваўся ў адносінах да малаважных правапарушэнняў. У дачынешгі да больш цяжкіх злачынных дзеянняў да паняцця шкоды, страты далучаеода элемент умяшання ў сферу суб'ектыўных прыватных правоў. У сувязі з гэтым «укривжоный» кроме ўзнагароджання за шкоду павінен атрымаць задавальненне ў выглядзе пакрыцця сграты ў двайным памеры («шкода совмто», “трабеж з навязкой») або ў выглядзе спецыяльных графаў («вина», “гвалт»). Пасяганні на блага і інтарэсы ўсяго грамадства называліся «шкода посполитая». Так, нанясенне пабояў у час судовага пасяджэння з'яўлялася “кривдой» для пацярпеўшага і «шкодой» грамадскай -- знявагай судовага месца.

Закон называе часга «гвалтом» як само злачынства, у першую чаргу рознага роду самаўпраўныя дзеянні адносна чужой маемасір, такі адну з характэрных яго рыс, якая адпавядае сучаснаму паняодю «насилие». Тэрміны «гвалтовне», «гвалтовным обычаем», якія ўжывае заканадаўца, не тлумачаода і падаюцца як агульнавядомыя. Са зместу ж артыкулаў можна заключыць, што яны азначаюць ужыванне фізічнага або псіхічнага прымусу да пацярпеўшага.

Паняцце «віна» са старажытнасці ўжывалася на Беларусі, аднак мела розныя значэнні. Часам яно адпавядала сучаснаму паняццю віны ці злачынства, часам замяняла слова «адказнасць», часга абазначала від пакарання -- штраф, грашовая кампенсацыя і інш. У статутным заканадаўстве, падкрэсліваючы грамадскі характар злачыннага дзеяння, заканадауца ўжывае тэрміны: «господарская вина», «вина разбойная», «вина злодейская», «вина крвавая». Для раскрыцця пэўных, характэрных рыс злачынства ў якасці замяняючага яго слова выкарыстоўваюцца тэрміны «учинок», «злочинство». Прычым заканадаўца адмяжоўвае ад простага «учинка» «горячий учинок», г. зн. злачынства, пасля здзяйснення якога не мінула 24 гадзіны. Часам у законе выкарыстоўваецца слова «злодейство» ў сэнсе злая (дрэнная) справа. Выкарыстоўваўся гэты тэрмін больш для азначэння пасягалыгіцтва на маёмасныя правы, у першую чаргу адносна да крадзяжоў, заканадаўца дадзеную катэгорыю злачынных дзеянняў згрупаваў у адным раздзеле Статутаў, назваўшы яго: «О злодействе всякого стану» (р. XIII).

Даволі рэдкі ў крымінальным законе тэрмін «збыток» азначаў хуліганскія дзеянні (бясчынства, буянства). Напрыклад, Статуг 1588 г. гаворыць: «албо бы якмй збыток, гвалт, бой, раны, забийство вчынено> (р. XIV, арт. 4). Часам слова «злачынства» замяняеода словамі «своволенство», «неслушеньство», чым падкрэсліваюцца характэрныя рысы асобных відаў злачынстваў, такіх, напрыклад, як злачынствы супраць парадку кіравання, супраць правасуддзя і інш.

Пры характарыстыцы сасгаву некаторых злачынстваў заканадаўца адначасова дае ім маральную ацэнку і называе іх ганебнымі, грэшнымі, амаральнымі. Напрыклад, ён адзначае, што злачынец здзейсніў сваё дзеянне, «пробачившм боязим бозское и встыду людского». Нягледзячы на тое, што такія паняцці сустракаюцца ва ўсіх трох Статутах, аднак «между понятмем первого м третьего Статута разншр весьма замегная; то, о чем первый говормт вскользь, и чему еіце не придает особенного значенмя, последний, напротив, выдвигает на первый план, признает наиболее суіцественным и важным; наоборот, в третьем Статуте отступает на второй план то, что считалось в XVI столетим самым важным и чему придавалось особенное значенми»

Усведамленне агульнага значэння злачыннага дзеяння прасочваеода на кожнай старонцы Статута.

С улікам выкладзенага неабходна сказаць, што феадальны крымінальны закон не ўтрымлівае дакладнага азначэння паняцця злачынства, аднак, зыходзячы з аналізу адпаведных крымінальна-прававых норм, можна зрабіць заключэнне, што заканадаўца XVI ст. прызнае злачынствам супрацьзаконнае, віноўнае дзеянне, якое ўключае ў сябе элемент грамадскай небяспекі і робіць замах на феадальны грамадскі лад, правапарадак, уласнасць, аообу, правы і інтарэсы прыватных асоб.

Сучасны крымінальны закон лічыць падставай для крымінальнай адказнасці за ўчыненае злачынства наяўнасць у дзеяннях асобы, якая яго здзейсніла, складу злачынства. Заканадаўца феадальнай Беларусі не ведае такога паняцця, аднак добра адрознівае ўсе яго асноўныя бакі і дастаткова ясна і дакладна апісвае істотныя і тыповыя прыметы, яюя характарызуюць пэўнае шкоднае і супрацьпраўнае дзеянне як злачынства. Характарызуючы злачыннае дзеянне ў феадальны час, мы будзем зыходзіць з тэорыі сучаснага крымінальнага права, якое называе чатыры элементы, гзн. групы аб'ектыўных і суб'ектыўных прымет складу злачьтства: аб'ект, аб'ектыўны і суб'ектыўны бакі і суб'ект злачынства.

Заканадаўца феадальнай Беларусі прызнае аб'ектам злачьшства не грамадскія адносіны ў той ці іншай сферы дзейнасці чалавека, як гэта ўласціва сучаснаму крымінальнаму праву, а канкрэтныя даброты і інтарэсы асоб, аднак і пры гэтым размяжоўвае даброты і інтарэсы прывілеяванага саслоўя (шляхты) і даброты і інтарэсы простых людзей. У канцы XVI ст. відавочны прагрэс крымінальнага закона. Статут 1588 г, унёсшы істотны ўклад у тэорыю крымінальнага права, прызнае таксама аб'екта злачыннага замаху адносіны па падтрыманні грамадскага парадку («покою посполитого») і грамадскай маральнасір (р. XI, арт. 60). У Статуце рэгламентуюцца і выпадкі, калі пасяганне на даброты і інтарэсы асоб не лічыцца злачынным. У прыватнасці, не прызнаецца злачынствам забойсгва вываланца (асобы, прысуджанай да выгнання за межы дзяржавы), які не меў ахоўнай граматы. Не падлягае крымінальнаму пакаранню замах на жыодё збеглага дзяржаўнага здрадніка. (р. I, арт. 7), на жыццё незаконнанароджанага (р. XIV, арт. 32).

Статут рэгламентуе і двухаб'ектныя злачынныя дзеянні. Так, пры замаху на жыодё асобы, якая мела ахоўную грамату гасудара («глейт наш господарский»), аб'ектам злачынства з'яўляеода не толькі жыццё чалавека, але і парушэнне «уставы» гасудара, яго волі (р. I, арт. 13).

Знешні бок злачыннага дзеяння, г.зн. сукупнасць прымет, якія характарызуюць злачынства ў яго знешнім праяўленні, складае яго аб'ектыўны бок. Сучаснае крымінальнае права ў гэта паняцце ўключае грамадска небяспечнае дзеянне (дзеянне або бяздзейнасць), прычынную сувязь паміж дзеяннем і наступіўшымі грамадска- небяспечнымі вынікамі, а таксама месца, спосаб, час і абставіны здзяйснення злачынства, з ліку якіх абавязковай прыметай для ўсіх складаў злачынстваў з'яўляеода грамадска небяспечнае дзеянне. Усе гэтыя паняоді ў той ці іншай ступені былі вядомы заканадаўwу ВкЛ. Найбольшую ж распрацаванасць яны атрымалі ў Статуце 1588 г.

Крымінальна-прававыя нормы Статута гавораць аб тым, што злачынствы могуць быць здзейснены як у форме актыўных дзеянняў чалавека, так і ў форме ўстрымання ад пэўных дзеянняў, якія былі пажаданы заканадаўцу (злачынная бяздзейнасць). Забарона актыўных злачынных дзеянняў фармулюеода канкрэтнымі, адлюстроўваючымі характар і сутнасць дзеяння дзеясловамі: «хто бы забил або ранил», «хто бы потрутнл», «хто 6ы грабеж учинил» і г. д. Злачыннае дзеянне не абмежавана здзяйсненнем пэўных рухаў цела. У яго ўключаны, як паказвае заканадаўца, выкарысганне тых ці іншых сродкаў учынення злачынства. Прыкладам з'яўляюцца статутныя нормы аб прычыненні цялесных пашкоджанняў шляхам нацкоўвання сабакі або выкарыстання для здзяйснення злачынства псіхічна хворай асобы (р. XII, арт. 13; р. XI, арт. 35).

А, крымінальна-пакаральнай бяздзейнасці ідзе гаворка, калі заканадаўца прама ўказвае ў законе на абавязковасць учынення тых ці іншых дзеянняў. Напрыклад, закон прадпісвае выканаць пастанову суда і з'явіода па «позвам» у суд (р. IV, арт. 30), даносіць а, дзяржаўнай здрадзе (р. I, арт. 3), не ўхіляцца ад нясення вайсковай службы (р. II, арт. 1) і інш.

Пры даследаванні аб'ектыўнага боку злачынства I. А. Маліноўскі размяжоўвае ў феадальным законе тры стадыі злачыннай дзейнасці: выяўленне злачыннай волі, замах і ўчыненне злачыннага дзеяння. Для наяўнасці складу некаторых дзяржаўных злачынстваў дастаткова выяўлення злачыннай волі ў форме пагрозы («похвалка», «отповедь»). Замах па Статуту 1588 г. характарызуецца двума прыметамі: па-першае, пачаткам рэалізацыі злачыннай волі і, па-другое, недасягненнем злачыннага выніку. Напрыклад, злачынца выняў зброю на двары князя, хаця нікога «не забил, не зранил» (р. I, арт. 9). Закон разглядае замах толькі адносна дзяржаўных злачынстваў і супраць асобы, і паколькі замах не прычыняе аб'ектыўнай шкоды, не прадугледжвае ўзнагароджвання асобы, на якую здзейснены замах. Вінаваты ж у замаху падлягае асабістаму пакаранню.

Заканадаўца прама не ўказвае, але разумее так званыя ўсечаныя склады злачынства, пры якіх крымінальна-каральнае дзеянне лічыцца скончаным з моманту ўчынення дзеянняў, яісія фактычна з'яўляюцца падрыхтоўкаю да злачынства або замахам (дзяржаўная здрада, разбой, нашэнне зброі пры двары князя, «угроза от неоседлого»),

Крымінальны закон гаворыць пра скончанае злачынства тады, калі злачынны наілер ужо выкананы: «украл», «забил», «зранил» і інш. Дасягаенне або недасяшенне намечанай злачынцалл мэты амаль не ўплывае на момант сканчэння злачынства і яго кваліфікацыю. Напрыклад, наход з мэтай забойства лічыцца акончаным злачынствам і ў тым выпадку, калі ён быў завершаны прычыненнем ран або прычыненнем маёмаснай шкоды (р. XI, арт.1).

Фактычна заканадаўца ў пэўнай ступені адрознівае матэрыяльныя і фардлальныя склады злачынстваў. У прыватнасці, у апісанне прымет аб'ектыўнага боку злачынства ён уключае і прычынную сувязь паміж дзеяннем і наступіўшымі вынікамі (матэрыяльны склад злачынства). Так, у выпадку смерці пацярпеўшага ад нанесеных яму ран вінаваты караўся як за забойства; «А ести бы от тых ран умер, тогды тот, который ранил, с права за доводом горлом маеть быти каран...». Аднак, калі смерць пацярпеўшага наступала пасля 24 дзён, то заканадаўца ўжо не бачыў у такім выпадку прычыннай сувязі паміж дзеяннем і надыйшоўшымі вынікамі (р. XI, арт. 53). Заканадаўца канкрэтна не гаворыць а6 такім паняцці, яі фармальны састаў злачынства, але разам з тым у шэрагу выпадкаў не ўключае ў аб'ектыўны бок злачынства наступсгвы злачыннага дзеяння, па-першае, з-за немаічымасці вызначэння іх характару (напрыклад, дзяржаўныя злачынствы, а таксама злачынсгвы супраць рэлігіі, царквы, маралі), па-другое, у выпадку высокай ступені грамадскай небяспекі злачынства, якая ўзнікае з моманту злачыннага замаху (разбой, наезд).

Злачыннае дзеянне можа складвацца не з аднаго, а з некалькіх актаў паводзін, якія знаходзяцца ў такіх адносінах, што кожны акт паасобку ўтварае асаблівае злачынства, але для існавання дадзенага складу злачынства неабходна аб'яднанне гэтых актаў. Самы старажытны крымінальны закон Беларусі (Судзебнік 1468 г.) ведае такія злачынныя дзеянні, як разбой, наезд, наход, якія складаюцца з замаху на асобу і замаху на маёмасныя нравы.

Статутныя нормы размяжоўваюць сукупнасць злачынных дзеянняў. У шэрагу артыкулаў адчуваюцца прыметы ідэальнай сукупнасці, калі суб'екг адным акгам учыняе некалькі правапарушэнняў. Напрыклад, забойства асобы, якая забяспечана гасударавым «глейтом», лічыцца злачынным замахам на жыодё пацярпеўшага і адначасова -- парушэннем волі гаспадара, а прычыненне ран «стрельбою» пры гаспадаравым двары ёсць замах на цялесную недатыкальнасць асобы і парушэнне забароны («уставы») а6 нашэнні зброі пры двары (Статут 1 Статуг1588.Р.І,арт.9.

У крымінальным законе XVI ст. гаворыцца аб працягльрс злачынствах, за здзяйсненне якіх заканадаўца ўстанаўлівае вельмі цікавы парадак прызначэння пакарання. Напрыклад, калі суддзя або іншыя судовыя службовыя асобы («врядники») адносна зняволеных у турме «якую фольгу у везенью чмнмлш» (у прыватнасці, дазвалллі «коммны у вежм будоватм»), то за гэта яны караліся столькі разоў, колькі 6 іх у гэтым абвінавачвалі.

Пры апісанні спосабу ўчынення злачыннага дзеяння эаканадаўца ў большасці выпадкаў уключае яю ў састаў злачынства, ужьіваючы пры гэтым наступныя словы: «изменнически», «умысльне», тайна, спадіршка і інш. Часам такія ж дзеянні вылучаюода ў асобны саотаў злачынства. Напрыклад, забойства ў стане неабходнай абароны.

Немалаважнае значэнне заканадаўца надае месцу здзяйснення злачынства. У многіх артыкулах агаворваецца; «при дворе нашом господарском», «в месте нашом судовом», «в дворех наших господарских», «в доме своем», «на торгу», «на проезжой дорозе» і г. д, прычым часта ад гэтага залежыць ступень цяжкасір злачыннага дзелння і пакаранне за яго. Так, грабеж у царкве, «на торгу» ці «на проезжой дорозе» цягнуў пакаранне штрафам у памеры шасці рублёў грошай, а грабеж «в поле» -- у памеры трох рублёў (р. XIII, арт. 4). Больш жорсткая санкцыя была прадугледжана за здзяйсненне злачынства ў месцах масавага збірання людзей, г. зн. у грамадскіх месцах і інш. Аналізуючы такія крымінальна-прававыя нормы, мажліва палічыць, што з пункту гледжання заканадаўцы таго часу некаторыя дзеднні, здзейсненыя ў іншым, не названым у крымінальным законе месцы, не лічыліся злачыннымі.

У шэрагу норм заканадаўца звяртае ўвагу на час здзяйснення злачынства («в зваде вечерней», прм «посполитом рушеньии і інш.). Ваенны час з'яўляеода кваліфікуючай прыметай для большгісці воінскіх злачынсгваў. Часам у аб'ектыўны бок злачынства ўключаюцца і абставіны яго ўчынення (напр., супраціўленне прадстаўніку ўлады пры выкананні ім службовых абавязкаў або супраціўленне ваейачальнікам). Неабходна таксама падкрэслііь, што такія аб'ектыўныя прыметы злачынства, як час, месца, спосаб і абставіны, а таксама прычынная сувязь паміж злачынным дзеяннем і наступіўшымі вынікамі, якія не ўказаны ў дыспазіцыі артыкула і таму не з'яўляюцца прыметамі канкрэтнага складу злачынства, маглі ўлічваода ў правапрымяняльнай дзейнасці, г. зн. пры прызначэнні пакарання.

Тэорыя крымінальнага права прызнае зліестам унутранага, суб'ектыўнага боку злачынства віну, матыў і мэту злачыннага дзеяння. Адносіны свядомасці і волі суб'екга злачынства да ўчыняемага ім злачынства і яго вынікаў былі асабліва распрацаваны ў статутным заканадаўстве. Заканадаўца XVI ст. выкарыстоўвае тэрміны «умысльне», «неумысльне» як агульнавядомыя і дасгаткова выразна размяжоўвае ў наўмысных злачынствах два элементы: усведамленне суб'ектам злачыннасці ўчыняемага ім дзеяння і жаданне здзяйснення яго, ці жаданне надыходу шкодных вынікаў. Так, напрыклад, мужчына-дваяжэнец учыняе наўмыснае злачынства, а жанчына прызнаецца вінаватай у здзяйсненні злачынства толькі ў тым выпадку, калі ёй было вядома а6 перціым шлюбе (Статут 1588. Р. VI, арт. 22). Для характарыстыкі наўмыснасці злачынства заканадаўца выкарыстоўвае словы: «ведаючы», «умыслыіе» і інш, або падкрэслівае, інто злачынства ўчынялася неаднаразова, па папярэдняй змове і г. д. усведамленне проціпраўнасці дзеяння і жаданне яго ўчынення I. А. Маліноўскі называе «хотением деяния», якое яі элемент намеру мае на ўвазе пабуджэнне да злачыннай дзейнасці, наяўнасць матыву, пастаноўку мэты, выбар спосабу здзяйснення злачынства і складванне плана будучых дзеянняў. Сведчанне жадання асобы здзейсніць злачынства мы 6ачым у шэрагу дыспазіцый, дзе апісваеода характар дзеянняў злачынца; тайна, скрытна, спадцішка і інш. Адназначн.і хараісгарызуюіда як наўмысныя дзяржаўныя злачынствы. Часам намер падкрэслены словамі “гвалт», «гвалтовне», так як насілле мяркуе наўмыснасць учынення дзеяння або заканадаўца ўказвае на іншыя абставіны, якія сведчаць аб намеры ўчыніць злачынства.

Адносна таго, ці павінен суб'ект злачынства асэнсоўваць супрацьпраўнасць учыненага ім дзеяння, заканадаўца непаслядоўны. У вьшадку парушэння агульнавядомых норм Няведанне («неведомость») забароненасці дзеянняў не мае значэння. Аднак няведанне новых крымінальна-прававых норм павінна было б мець значэнне пры высвятленні віны правапарушальніка, але заканадаўца часта абыякавы да гэтага, часам толькі агаворвае, што пра новы закон належыць «оповедати, або се не ведомостью не вымовляли». Нават у новым артыкуле Статута 1588 г. аб забароне дуэлей заканадаўца на здзіўленне абыякавы да ведання асобы, якая выклікала на дуэль, аб яе «выступу з сее уставы» (р. XI, арт.14).

Заканадаўца XVI ст. пры кадыфікацыі права рабіў высновы па ўласных, вядомых яму крытэрыях і прынцыпах. Так, у першыя тры раздзелы Статута 1588 г. ён уключаў разам з асноўнымі канстытуцыйнымі нормамі некаторыя крымінальна-прававыя нормы, напэўна, ён кіраваўся іх асаблівай значнасцю. Адначасова з класіфікацыяй злачынстваў па аб'екту замаху, Статут падзяляе іх на <іречм крвавые, зде о горло мдеты» і «речм меныпме, не крвавые, где о горле не мдеть», г.зн. дае класіфікацыю па сгупені цяжкасці (небяспечнасці). Вычарпальнага пераліку, як і тлумачэння гэтых тэрмінаў у законе няма, але за словамі «речи крвавые», «речи меньшие» амаль заўседы ідзе тлумачэнне: словы «за што горлом карають» або «где о горле не идеть». У адным з артыкулаў знаходзіцца прыкладны пералік «речей крвавых»: забойства, разбой, згвалтаванне, падпал, наезд, звязаны з забойствам, пасля чаго заканадаўца гаворыць: «и иншые речи крвавые, то есть за шго горлом карають» (р. XIV, арт. 35). Пераліку «речей меньшмх» у Статуце няма, але ў шэрагу артыкулаў растлумачваецца: «за што горлом не карають», «розлиткеи крви не карають», «где о горле не идеть» (р. IV, арт. 9, 30 і інш.) Усё гэта дае падставы лічыць такія паняцці адпавядаючымі сучасным паняццям: цяжкія, менш цяжкія крымінальныя злачынствы.

У крымінальным законе феадальнай Беларусі (даследчык А. Маліноўскі) ў залежнасці ад аб'екта замаху вылучае наступныя віды злачынстваў:

-- злачынствы супраць веры;

-- злачынствы супраць маралі;

-- злачынствы супраць сямейнага права;

-- палітычныя злачынствы;

-- ваенныя злачынствы;

-- злачынствы па судовай службе і супраць судовай улады;

-- паліцэйскія злачынствы;

-- злачынствы супраць гонару;

-- замах на асобу:

а) злачынствы супраць жыодя,

6) злачынствы супраць здароўя,

в) злачынствы супраць свабоды;

~ замах на асобу і маёмасць:

а) наход ці наезд,

6) разбой;

~ замах на маёмасць:

а) грабеж,

6) крадзеж, прысвойванне маёмасці,

в) незаконнае карыстанне і пашкоджанне чужой маёмасці,

г) замах на нерухомую маёмасць,

д) парушэнне пастаноў, якія рэгулююць узаемныя адносіны паміж «паном» і слугамі1.

Сучасны гісторык-правазнаўца прафесар I. А. Юхо дае класіфікацыю злачынстваў па тых жа падставах:

1) дзяржаўныя;

2) супраць парадку кіравання і правасуддзя;

3) воінскія;

4) супраць рэлігіі і царквы;

5) супраць маралі;

6) супраць жыодя, здароўя і гонару людзей;

7) замах на маёмасць;

8) злачынствы слуг і феадальна-залежных людзей супраць феадалаў

Акрамя таго, па спосабу ўзбуджэння спраў у судзе I. А. Юхо падзяляе злачынствы на тры віды:

1) злачынствы, справы па якіх узбуджаліся прадстаўнікамі дзяржаўнай улады незалежна ад наяўнасці пацярпеўшага ці яго згоды;

2) злачынствы па справах прыватнага абвінавачвання;

3) злачынствы па справах змешанага абвінавачвання, па якіх абвінавауцамі выступалі як прадстаўнікі дзяржаўнай улады,так і асобныя грамадзяне.

Пры сапастаўленні прыведзеных класіфікацый па крымінадьнаму закону феадальнай Беларусі можна зрабіць вывад, што I. А. Маліноўасі абгрунтавана дае больш падрабязную класіфікацыю злачынных дзеянняў, вылучаючы, напрыклад, у асобны від паліцэйскія злачынствы, а таксама злачынсгвы супраць сямейнага права і супраць дларалі. Аднак трэба адзначыць, што ён не зусім пераканаўча аргументуе вылучэнне апошніх двух відаў злачынстваў у асобныя катэгорыі, а тым больш нельга згадзіцца з пастаўленнем іх на адно з першых месц у сістэме відаў злачынстваў. Сам заканадаўца XVI ст. на першы план ставіць дзяржаўныя злачынствы (I. А. Маліноўсісі называе іх палітычнымі) і таму. змяшчае іх у першых раздзелах Статутаў.

Далей пры характарыстыцы відаў і складаў злачынстваў мы будзем прытрымліваода ў асноўным класіфікацыі I. А. Юхо, праведзенай ім на падставе аб'екту злачыннага замаху, аднак будзем улічваць пры гэтым і іншыя абставіны, у першую чаргу -- паслядоўнасць размяшчэння крымінальна-прававых норм у Статуце 1588 г.

2. Злачынствы дзяржаўныя і супраць парадку кіравання

Маёмасныя злачымствы

Крымінальныя нормы, накіраваныя на ахову ўласнасці, змяшчаюцца ў самых старажытных помніках права феадальнай Беларусі, у прыватнасці ў тарговых дагаворах беларускіх княстваў з іншымі дзяржавамі, а таксама ў першых заканадаўчых актах ВкЛ. Пэўнае сістэмнае рэгламентаванне ахова ад замахаў на маёмасць атрымала ў Судзебніку 1468 г., дзе гаворыцца аб крадзяжы рознай маёмасці, утойванні знойдзенай маёмасці, наездах і інш. У Статуце 1529 г. з'явіліся цэлыя раздзелы, прысвечаныя маёмасным злачынствам: «О злодействе», «О грабежи и о навязки». Акрамя таго, састаў самых цяжкіх маёмасных злачынстваў, спалучаных з насіллем над асобай, тлумачыўся і ў іншых раздзелах. Наступныя Статуты дапаўнялі і развівалі тэарэтычныя палажэнні, якія датычыліся замахаў на ўласнасць, уводзілі новы склад злачынстваў.

У залежнасці ад непасрэднага аб'екта замаху закон адрозніваў замах на рухомую маёмасць (хатнія рэчы, жывёлу, грошы, каштоўнасці і інш.) і замах на нерухомасць (маёнткі, землі і інш.).

Да злачынных замахаў на рухомую маёмасць закон адносіць: наход і наезд, разбой, грабеж, крадзеж, прысвойванне ці пашкоджанне чужой маёмасці і незаконнае карыстанне ёю.

Наход або наезд ~ пешы ці конны напад на шляхецкія дамы, маёнткі, царкву і інш, спалучаныя з пашкоджаннем ці захопам маёмасці і насіллем над асобай. Насілле было нормай феадальнага жыцця. На змену княжацкай міжусобіцы ХІП~ХГ/ стст. прыйшла феадальная міжусобіца XV--XVI стст. Бесперапынныя наезды, якія часта пераходзілі ў разбой, сталі нормай штодзённага жыцця феадалаў. Судовыя кнігі гавораць, што часта маёмасныя цяжбы феадалаў суправаджаліся насіллем, наездамі, «боем», часам са смяротным зыходам. Узаемныя наезды і феадальны разбой адлюстраваны ў шматлікіх судовых справах. Шляхам учынення гэтых злачынных замахаў феадалы павялічвалі свае ўладанні або вырашалі спрэчкі самасудам. Часам жа наезды і находы на сваіх суседзяў учыняліся феадаламі «с целью повеселмться млм с целью показать свое удальство м пограбмть»2. У наездах прымалі ўдзел слугі феадалаў, сваякі, залежныя людзі. У Судзебніку 1468 г., які ўпершыню гаварыў аб «порубах и наездах», не прадугледжвалася канкрэтнага пакарання за гэтыя злачынствы, а гаварылася толькі, нгго Вялікі князь, параіўшыся з панамірадай, вызначыць ллеру пакарання. Статут 1588 г. прысвяціў наездам 15 артыкулаў, адмяжоўваючы просты наезд, «гвалтовны», «крвавы» і ўчынены ў ваенны час. Заканадаўца ўстанавіў жорсткія санкцыі за ўчыненне гэтых злачынстваў. Так, за наезд, спалучаны з забойсгвам, пакараннем смерцю паалягалі як выканаўфіі, так і іншыя ўдзельнікі злачынства. Дадаткова з іх маёмасці спаганялася двайная галоўшчына і панесеныя страты з навязкай. За прычыненне ран у час наезду выканаўца караўся смерцю, а саўдзельнікі -- турэмным зняволеннем. Шляхціц, члены сям'і якога ўчынілі наезд, быў абавязаны асабіста даставіць у суд злачынцаў, у іншым выпадку да адказнасір прыцягвалі яго самога. Пацярпеўшыя ад наезду мелі права на неабходную абарону і не неслі адказнасці нават у выпадку забойства каго-небудзь з нападаючых (р. XI, арт. 1, 2, 3, 53 і інш.).

Разбой ~ замах на маёмасць, спалучаны з насіллем над асобай («злупил и розбил»). У адрозненне ад находу і наезду, дзе пераважным элементам з'яўлялася насілле над асобай, уціск яе правоў і свабод, у разбоі пераважваў элемент маёмаснага замаху. Акрамя таго, разбой учыняўся «на дорозе» і Статут у гэтым выпадку дакладна адрознівае яго ад насільных дзеянняў, учыненьсс "в дарозе «в зваде» (р. XI, арт. 22, 30). Хаця Г. Тальберг і заўважае, што «слабого выражения «на дорозе» недостаточно для подобного рода заключения, тем более, что это выражение встречается и в случаях грабежа», аднак Статут вельау выразна ўказвае на гэту адметную рысу разбою. У артыкуле а6 разбою заканадаўца выкарыстоўвае словы: «розбил на дорозе» (р. XI, арт. 30, 31), «на дорозе розбой» (р. XI, арт. 59), «забийство сталося при розбою» (р. XI, арт. 29, 39).

У адпаведнасці з суб'ектамі злачынства Статут вылучае ў асобныя склады разбой, учынены простымі людзьмі, шляхціцамі, татарамі (р. XI, арт. 30~33), а таксама разбой, учынены шляхціцам у адносінах «купцов албо людей простого стану» (арт. 31). Заканадаўца адносіць разбой да катэгорыі злачынстваў цяжкіх («речей крвавых»), якія падлягалі расследаванню гродсюм судом «по горячим следам», і прызначае за яго пакаранне «горлом» (арт. 32 і інш.).

Грабеж -- адкрыты напад на людзей або іх жыллё з мэтай завалодання маёмасцю. Тэрмін «грабеж» ужываўся заканадаўцам у сэнсе авалодання маёмасцю, прычым адрозніваліся «правный врядовый грабеж» -- завалоданне ліаёмасіро на падставе судовай пастановы, самавольны грабеж -- самавольнае спагнанне доўгу па маёмасных абавязацельствах і супрацьпраўны грабеж -- злачынны замах на чужую маёмасць. У апошнім выпадку заканадаўца вьфазна не адмяжоўвае яго ад разбою, 6о ў аб'ектыўны бок дзеяння ўключаў часам і гвалтоўныя дзеянні.

Прыметамі, якімі адрознівалі гэтыя склады злачынства, былі прычыненне шкоды здароўю і месца здзяйснення злачынства, бо ўчыненне злачынства «на дорозе» выступала неабходнай прыметай для разбою і выпадковай -- адносна грабяжу.

У асобны састаў злачынства вылучана бяздзейнасць слуг і залежных людзей пры праследаванні злачынцаў. Так, адмова «злодеев албо злочинцев которых колвек пана своего гонити албо имати» каралася шасіртыднёвым турэмным зняволеннем у замку -- для шляхірца, а не шляхціца закон дазваляў «водлуг важности выступку пану карати волно» (р. XII, арт. 23). феадальны закон прадугледжваў таксама крымінальную адказнасць асоб, якія садзейнічалі ва ўцёках феадальна-залежных людзей. Крадзеж чэлядзі нявольнай пры злаўленні на месцы злачынсгва караўся смерцю (р. XII, арт. 15). За ўкрывальніцтва збеглай чэлядзі заканадаўца абмяжоўваеода санкцыяй у выглядзе ўплаты штрафу, кампенсацыі за прапушчаныя рабочыя дні і вяртання чэлядзі або выплатай за яе адпаведнай сумы грошай (р. XII, арт. 14).

У асобную катэгорыю т.зв. «паліцэйскіх» злачынстваў I. А. Маліноўскі вылучае «нарушенмя постановлений, изданных для целей 6езопасности и благоустройства государства», лічачы адзіным аб'ектам дадзеных замахаў грамадскую бяспеку і грамадскі парадак. Нормы, рэгулюючыя гэтыя правапарушэнні, размешчаны ў розных раздзелах Статута 1588 г. і іх адрознівае адсутнасць санкцый у большаор выпадкаў. Сучасны заканадаўца лічыў 6ы такія правапарушэнні адміністрацыйнымі прасгупкамі.

У артыкуле «О корчмах покутных» заканадаўца, спасылаючыся на матывацыю, што тайныя пітныя ўстановы садзейнічаюць грамадскім непарадкам і з'яўляюцца звычайным месцам учынення цяжкіх крымінальных злачынстваў, устанаўлівае, пад пагрозай маёмаснага пакарання, абавязак «вряда гродского» праследаваць такія і канфіскоўваць «все начинье пивное, медовое и горельчаное» (р. XIV, арт. 33).

Артыкул «о цыганах», які ўпершьгню з'явіўся ў статутным законе, забараняў пад пагрозай значнага штрафу ўкрывальніцтва цыганоў наўсёй тэрыторыі дзяржавы (р. XIV, арт. 35). Закон забараняў таксама ўкрываць «людей лезных», а тых з іх, якія не працавалі і праводзілі час у «костырстве и пьянстве», належала папярэдзіць два разы, а пасля гэтага «дубцы бьючи, вон з мест и местечок выганяти» (р. XII, арт. 24).

У артыкуле <0 мерах м локтах, або былм ровные, м цена трунком м речам стравным» прадпісвалася таргоўцам, пад пагрозай накладання штрафу, прытрымлівацца ўстаноўленых мер і вагаў, а мясцовай адміністрацыі -- назіраць за тым, каб па ўсёй дзяржаве былі «ровное м однакое меры» (р. III, арт. 36).

У асобны склад правапарушэння вылучаны замах на дзяржаўную бяспеку («покой посполитый»), які выяўляўся ў «похвалке» і «отповеди», у пагрозе ўчынения злочынства за прынцып «нихто в невинности своей терпеть не повинен». Статут ускладвае на «отповеднока» абавязак узнагародзіць асобу, якой была выказана пагроза, нават у выпадку адсутнасір якіх-небудзь рэальных дзеянняў па ажыццяўленню адсутнасці пагрозы, або ў выпадку ўчынення яе іншай асобай, якую не змаглі затрымаць (р. I, арт. 25,26; р. XI, арг. 14, 40 і інш.).

3. Паняоде пакарання

Крымінальнае пакаранне -- інстьтут, які ўстаноўлены ў інтарэсах усёй дзяржавы і яе грамадзян. Даследаванне гістарычнага развіцця гэтага інстытута і практыкі яго прымянення мае вялікае значэнне і эфектыўнасць у тым выпадку, калі мы адмовімся ад мэты пабудовы ідэальных каральных сістэм і прызнаем, што пакаранне павінна служыць спецыяльным мэтам і канкрэтным патрэбам дзяржавы. Менавіта гістарычны аналіз гэтай праблемы можа паказаць, якімі ўмовамі выклікаліся пэўныя рысы пакарання, яіом патрэбам дзяржавы яны служылі і што цягнулі за сабой.

Усё гэта дапаможа сучаснаму заканадаўцу пазбегнуць шматлікіх памылак Тэорыя крымінальнага права мае адной з задач -- разгляд пытання аб тылі, пры якіх умовах дзяржаўнага жыодя, пры наяўнасір якіх духоўных і матэрыяльных сіл у дзяржаве і народзе, якім чынам і якія могуць быць устаноўлены пакаранні. Гэтым павінен кіравацца заканадаўца ў сваёй дзейнасці.

3 сучаснага погляду, пакаранне з'яўляецца асобай мерай дзяржаўнага прымусу, які прымяняеэда судом ад імя дзяржавы да асобы, вінаватай у здзяйсненні злачынства.

Сістэму пакаранняў можна вызначыць як сукупнасць каральных мер, якія прымяняюода ў асобнага народа ў пэўную эпоху.

Г. В. Дземчанка на падставе сгатутнага заканадаўсгва і практыкі яго прымянення ў сістэме пакаранняў выдзяляе агульныя і галоўныя пакаранні, а таксама дапаўняльныя'. Да агульных і галоўных ён адносіць:

1) штрафы на карысць пацярпеўшага: галоўшчына, навязка, гвалт, віна, заклад (зарука), а таксама штрафы на карысць гаспадара або «вряда»; віна, заклад;

2) публічна-крымінальныя пакаранні:

а) асабістыя: смяротная кара, цялесныя пакаранні, пазбаўленне волі, пазбаўленне гонару і ігравоў;

б) маёмасныя: агульная і спецыяльная канфіскацыя, адабранне маёнткаў;

3) помста, некаторыя формы якой захоўваюода на працягу ўсяго XVI ст. Аднак помста пачынае абмяжоўваода рамкамі судовага прыгавору, у сувязі з чым мсірўца пачынае выступаць выканаўчым органам улады, якая яго рукамі дасягае асноўных мэт пакарання.

Да ліку дапаўняльных відаў пакарання належаць: выгнанне, пазбаўленне спадчынных правоў і гіакаяння Акрамя таго, у асобныя дзве групы Г. В. Дземчанка ўключае замяняючыя пакаранні, гэта значыць тыя, што прымяняліся ў якасці замены іншых відаў пакаранняў («выволанье», выдача ў кабалу і выдача ў вечную няволю), а таксама выключныя пакаранні (пазбаўленне пасады і ператварэнне ў «отчмча»). Чым прасцей было злачьюства па складу, тым прасцей было пакаранне, і надварот -- чым складаней быў сасгаў злачынства, тым складаней было пакаранне. Рэгламентуючы пэўнае пакаранне, заканадаўца ў думках падраздзяляў складаныя саставы злачынства (ідэальная сукупнасць злачынства) на простыя і абкладваў кожнае (або амаль кожнае) адпаведным пакараннем: за насілле рэгламентаваў вьшлату гвалта, за забойства ~ галоўшчыны, за нанясенне пабояў і ран -- выплату навязкі, за прычьшенне шкоды -- рэгламентавалася выплата кошту шкодь: з навязкай і г. д. Вряднікі атрымлівалі спецыяльныя штрафы -- «вину». У тых выпадках, калі заканадаўца лічыў злачынствы больш цяжкімі і парушаючымі правапарадак, рэгламентавалася далучэнне публічна-крымінальных, маёмасных, асабістых пакаранняў, у тым ліку самых цяжкіх -- пазбаўленне гонару і смяротнае пакаранне.

Маёмасныя пахаранні ў выглядзе штрафаў у старажытнасці былі самым пашыраным відам пакаранняў. Яны маглі выражаода ў пэўных сумах грошай, прычым і ў канкрэтным памеры ў адносінах да нанесеных злачынствам страт (часцей за ўсё ў двайным памеры), якія спаганяліся на карысць пацярпеўшага, яго родзічаў або ў прыбытак дзяржаве, адміністраіуыі.

Некаторыя дарэвалюцыйныя вучоныя выключалі шграфы з вобласці пакаранняў і сгавілі іх у шэраг іншых юрыдычных насгупстваў (побач з кампенсацыяй за шкоду і страты ад здзейсненага злачынства). Такія адносіны да грашовых штрафаў памылковыя, таму што сучаснаму паняццю пакарання не было месца ў мінулым і характэрныя яму рысы паступова праходзілі адпаведныя стадыі развіцця.

Галоўшчына (галаўшчызна) -- штраф за галаву зайтага чалааека аіаганялася з вінаватага на карысць сваякоў забітага. Яна была асноўным відам пакарання, аднак часам высгупала ў якасці дапдўняльнага. Статут 1529 г. прысвяірў галоўшчынам і навязкам цэлы раздзел, Памеры галоўшчыны залежалі ад саслоўнага сгановішча забітага чалавека. 3 цягам часу яны павялічваліся: у параўнанні першага з апошнім Статугамі -- у тры разы. За шляхціца галоўшчына спаганялася ў памеры 100 коп грошай' за панцырнага слугу, войта, бурмістра і іншых адпаведньгх асоб -- 60 коп грошай, за рамесніка -- 30 коп грошай, цяглага селяніна - 25 коп грошай, чалядзінца -- 20 коп грошай і г. д.2 За забойства жанчыны спаганялася двайная галоўшчына. У Статуце 1566 г. упершыню гаварылася аб спагнанні галоўшчын за забойства татарына.

Галоўшчына аб'ядноўвае ў сабе элементы крьналяы (каральны) і грамадзянскі, і таліу ў адных выпадісах яна выступае з перавагай першага элемента і разглядаецца як «вина пенежная и каранье», а ў іншых выпадках з'яўляецца не больш як плата за нанесеныя шкоды «водлуг шацунку статугового». Н. Таганцаў лічыў, што ўсе. матэрыяльныя страты, якія могуірі быць ацэнены, належаць пакрыодю ў агульным парадку ірамадзянскіх спагнанняў і па свайму характару ў істотных рысах не адрозніваюода ад апошніх. Д. ф. Чэбышаў-Дзмітрыеў гаварыў, што плата галоўшчыны мае характар прыватнага задавальнення пацярпеўшага і шго ў ім выяўляеода грамадзянскі бок злачынства.

Каральны характар галоўшчыны як крымінальнага штрафу бачны ў тым, што памер яе вызначаецца не ў залежнасці ад сапраўднага або магчымага ўрону (шкоды), але выключна ў залежнасці ад цяжару злачынства (кратная галоўшчына) і ад саслоўнага становішча або полу забітага чалавека5. Забойства шляхціца, напрыклад, павялічвае памер галоўшчыны да самага высокага памеру, а забойства чалавека «простага стану» зніжае яе да мізэрнага памеру. Забойства жанчьшы павялічвае памер галоўшчыны ў два разы. Прычым для злачынца галоўшчына з'яўляеода пакараннем, а для пацярпеўшага -- задавальненнем пры-ныя формы) у большасці выпадкаў былі новымі, з улікам адпаведнасці поглядаў заканадаўцы на сутнасць, падставы і задачы каральнай паліпыю. А6 гэтым сведчаць артыкулы Судзебніка 1468 г. і Статутаў.

Статут 1529 г. абмяжоўвае прымяненне смяротнай кары выпадкамі найбольш цяжкіх злачынстваў, перш за ўсё дзяржаўных і іншых, не менш цяжкіх (кваліфікаваных відаў забойства і цяжкіх цялесных пашкоджанняў, крадзяжу на гарачым учынку і інш.). Каля дваодаці разоў упамінаецца ў Статуце аб «утрате горла», асобна ў раздзеле XIII гаварылася аб пакаранні смерцю праз павешанне як спецыяльнай кары для злодзеяў. Два разы Статут рэгламентаваў кваліфікаваную смяротную кару шляхам спалення.

У Статуце 1566 г. колькасць вьшадкаў смяротнага пакарання павялічваецца амаль у тры разы, прычым гаворыуца ў ко, акрамя павешання і спалення (чатыры выпадкі), і аб утапленні. У Статуце 1588 г. колькасць дзеянняў, якія караліся «горлом», павялічваецца амаль у пяць разоў у параўнанні з першым Статутам і больш чым у паўтары разы -- параўнальна са Статутам 1566 г. Прычым гаворыцца ўжо аб чвартаванні, пасаджэнні на кол, адсячэнні галавы і катаванні злачынца «розными сроками муками». Такім чынам, рэгламентуеода прымяненне ўсё больш цяжкіх і застрашваючых відаў смяротнага пакарання.

Статут 1588 г. прадугледжваў смяротную кару за здзяйсненне:

1) злачынстваў супраць рэлігіі і царквы (крадзеж у царкве, забойсгва ў царкве і інш.), прычым за такія злачынствы, як спакушэнне з хрысціянства ў іншую веру, богазневажанне, прымянялася кваліфікаванае пакаранне -- спаленне жывым;

2) дзяржаўных злачынстваў, пры гэтым часцей за ўсё форма смяротнага пакарання не агаворвала.ся;

3) злачынстваў супраць парадку кіравання;

4) злачынстваў супраць правасуддзя;

5) воінскіх злачынстваў;

6) злачынстваў супраць жыцця, здароўя і гонару людзей;

7) маёмасных злачынсгваў.

Да павешання прысуджаліся, як правіла, разбойнікі, а таксама тыя злодзеі, што былі злоўлены на гарачым учынку, і нават тыя, хто быў упершыню абвінавачаны ў крадзяжы, калі кошт пакрадзенай маёмасці перавышаў пэўную суму (па Судзебніку 1468 г. -- больш за паўкапы грошай, па Статуту 1588 г. ~ больш 50 грошай), а таксама злодзеі-рэцыдывісты незалежна ад кошту крадзенай маемасці і некаторыя іншыя злачынцы. У выпадку, калі шляхірц абвінаваціў простага чалавека ў крадзяжы без «лица», г. зн. без доказаў злачынства, і прысягнуў у тым з «соприсяжникаміі», то рэгламентавалася смяротнае пакаранне. Калі ж (шляхціца абвінаваірлі ў такім жа ўчынку, то ён мог некалькі разоў апраўдвацца прынясеннем прысягі са шляхірцамі - «соприсяжниками». Да смяротнага пакарання прыгаворваліся асобы, якія застрэлілі ў чужым лесе якога-небудзь звера і іх злавілі на гарачым учынку. Смерцю караліся памагатыя і ўкрывальнікі злачынцаў, забойцы бацькоў, а таксама забойцы братоў або сясцёр з карыснай мэтай (атрыманне спадчыны).

Смяротаая кара прадугледжвалася за ўзброены напад на шляхецкі маёнтак, за нападзенне ў час вайны на іншага воіна, за прычыненне ран у зале судовага пасяджэння, за згвалтаванне, гвалтоўнае ўзяоде за жонку і некаторыя іншыя злачынствы. За падробку вялікакняжацкіх грамат і пячатак рэгламентавалася кваліфікаваная смяротная караспаленне на кастры.

Для прывядзення прыгавору а6 смяротнай кары да здзяйснення часта злачынец выдаваўся абвінаваўцу (паірфпеўшаму, яго сваякам), аднак у тых выпадках, калі злачынсгва не адносілася да катэгорьгі дзяржаўных і рэлігійных. Нярэдка асуджаны ўступаў у пагадненне з абвінаваўцам і адкупляўся ад смерці або аддаваў сябе яму ў рабства. Аднак заканадаўца XVI ст. не прызнае гэта законным і нават пагражае рэпрэсіямі тым асобам, якія вызвалялі ад смяротнам кары.

Статут 1588 г. рэгламентуе шэраг кваліфікаваных відаў смяротнай кары, якія не былі прадугледжаны папярэднім крымінальным законам, аднак прымяняліся на практыцы. У асноўным за дзяржаўныя злачынствы прымяняліся: чвартаванне, пасаджэнне на кол і калясаванне. За забойства жонкай мужа прадугледжвалася закопванне жыўцом у зямлю. Асуджаную закапвалі па плечы са звязанымі за сггіной рукамі і пакідалі марудна паміраць ў прысутнасці аховы. Прахожым дазвалялася толькі іодаць грошы на будучае пахаванне асуджанай, адухоўніку -- маліода за яе.

Трэба адзначыць (і на гэта звяртаюць увагу некаторыя даследчыкі), што такія пакаранні не былі хараіктэрнымі для старажытнай Беларусі і ў большасір сваёй яны былі штучна прынесены звонку. Самыя старажытныя помнікі права ўвогуле не ўпамінаюць пра смяротную кару. Толькі Судзебнік 1468 г. з мэтай застрашвання рэгламентуе яе прымяненне, у асноўным за рознага роду крадзеж маёмасці. Параўнальна з помнікамі права феадальнай эпохі іншых дзяржаў Статуты былі дастаткова гуманнымі адносна палітыкі пакарання. Так, смяротная кара не прымянялася да цяжарных жанчын і непаўналетніх асоб, а вобласць яе прымянення ў большай ступені абмяжоўвалася найболып цяжюмі дзяржаўнымі злачынсгвамі.

Цялесныя пакаранні (членашкодніцкія і балючыя) прымяняліся галоўным чынам да простых людзей. Пры іх прымяненні асуджаным крымінальным законе наглядаецца некаторае змяшэнне поглядаў розных эпох, уплыў на іх самых разнастайных фактараў, і таму пошук заканадаўцам кампрамісаў прыводзіў часам да залішняй складанасці і недакладнасці палажэнняў і фармулёвак, да непаўнаты і лагічнай незавершанасці абвешчаных прававых ідэй і прынцыпаў.

Нягледзячы на недакладнасць і пэўную супярэчлівасць крымінальнага закона, у цэлым ён характарызуеода параўнальна высокай для свайго часу развітасцю і паўнатой ахопу праваадногін у галіне злачынства і пакарання, імкненнем заканадаўцы выкарыстаць усё новае і прагрэсіўнае, што было выпрацавана тагачаснай еўрапейскай прававой навукай. Статут 1588 г. замацаваў такія прагрэсіўныя прававыя прынцыпы, як вяршэнства закона, прэзумпцыю невінаватасуі, іодывідуалізацыю адказнасці, спрааядлівасць і гуманнасць пры вызначэнні пакарання і інш. Сфармуляваныя заканадаўцам мэты пакарання, у тым ліку не толькі задавальненне пацярпеўшага і застрашванне, але і выпраўленне злачынцаў, вызначылі характар усёй сістэмы пакаранняў і іх віды. Жорсткія пакаранні не былі характэрнымі як для старажытнай Беларусі, так і ў статутны перыяд. Павелічэнне адноснай жорсткасір крымінальнага закона на працягу XVI ст. скрадвалася судовай практыкай, якая сведчыць аб тьш, што некаторыя санкцьгі змякчаліся ці ўвогуле не прымяняліся і ў асноўным дзейнічала сістэма штрафаў. Параўнальна з іншымі еўрапейскімі краінамі таго часу сам крымінальны закон і практыка яго прымянення былі больш гуманнымі. Гэта выяўдялася ў адносна невялікіх тэрмінах турэмнага зняволення, у больш высокай крымінальнай адказнасір за злачынствы супраць і анчын, у забароне смяротнай кары для цяжарных жанчын, у павышэнні ўзросту крымінальнай адказнасуі, у рэгламентацыі смяротнай кары для шляхцзца за забойства простага чалавека і г. д. Закон патрабаваў, каб пры вызначэнні меры пакарання суддзі ўлічвалі ўсе акалічнасір справы, кіраваліся толью законам і ўласным сумленнем. Усё гэта сведчыла аб прагрэаўным кірунку развіодя крымінальнага права Беларусі.

Прававая культура феадальнай Беларусі развівалася ў рэчышчы агульнаеўрапейскай прававой культуры. У перыяд сярэдневякоўя феадальная сістэма Заходняй Еўропы адчула наірск новых, буржуазных сіл. Духоўны пералом грамадства адзначаны эпохай Адраджэння, калі быў закладзены падмурак новага прававога мыслення. Новая гуманістычная ідэалогія жывіла беларускую прававую культуру. філасофска-прававыя ідэі аб неабходнасці нарматыўна-прававога ўладкавання грамадскага жыцця, а6 усеагульным падпарадкаванні закону, аб маральна-гуманістычным прызначэнні права і інш. актыўна ўспрымаліся заканадаўцам ВкЛ, уплывалі на ўдасканаленне закона і павышэнне правасвядомасці грамадства.