Раскопкі курганнага могільніка Кастык у вярхоуях віліі У 1973 годзе

Размещено на http://www.allbest.ru/

РАСКОПКІ КУРГАННАГА МОГІЛЬНІКА КАСТЫК1 У ВЯРХОУЯХ ВІЛІІ У 1973 годзе

М.А. Плавінскі, М.I. Сцяпанава

Да 90-годдзя з дня нараджэння Яраслава Генрьіхавіча Звяругі



Комплекс археалагшных помнікау ля вёск Кастьікі Вілейскага раёна Мінскай вобласці складецца з курганнага могільніка старжытнарускага часу і адкрытага паселішча, якое функцыянавала ад позняга неаліту да трэцяй чвэрщ I тыс. н. э. Дадзены артыкул прысвечаны публікацьіі матэрыялау раскопак курганнага могільніка Кастьікі, якія адбьіліся у 1973 г. Асноуная увага надаецца пераасэнсаванню матэрыялау раскопак 1973 г. у святле новых даследванняу, праведзеных у 2016 і 2018 гг.

Ключавыя словы: курганны могільнік, Полацкая зямля, сраражытнаруст перыяд, пахавальныя комплексы.



M.A. Plavinski, M.I. Stsiapanava

EXCAVATIONS OF KASTYKI BARROW CEMETERY IN THE VILIYA UPPER REACHES IN 1973

The complex of archaeological monuments near the village Kastyki of the Viliejka district of the Minsk region consists of an Old Rus' barrow cemetery and an open settlement, which functioned from the late Neolithic period to the third quarter of the 1^st millennium AD.

The complex of archaeological sites under the question is located in the eastern part of the village Kastyki in the upper reaches of the Vilija, on its right bank, 2.5 km from the confluence of the Servac River into Vilija River. For the first time, studies at Kastyki were carried out by K. Tyszkiewicz in 1856, when he excavated here one partially destroyed mound, containing neither traces of burial nor burial goods. In 1973, J. Zviaruha conducted a study of the barrow cemetery in Kastyki and excavated here 7 burial mounds.

This article is devoted to the publication of materials from the Kastyki barrow cemetery, which took place in 1973 under the direction of J. Zviaruha. The focus is on rethinking the results of the 1973 excavations in the light of new research conducted in 2016 and 2018.

The analysis of materials from the excavation of the burial mound, carried out in 1973, suggests that the necropolis functioned during the middle of the 11^th-- 12^th centuries. It belonged to a group of residents of the Polatsk land, who made burials according to the rites of inhumation on the basis of burial mounds, with their heads directed to the west. This, in turn, suggests that the members of the Old Rus' community, which left the necropolis in Kastyki, had a certain understanding of the Christian burial rites.

Keywords: barrow cemetery, Polatsk land, Old Rus' period, burial complexes



1. Месцазнаходжанне курганнага могільніка кастьікі і пачатак яго археалагічнага вывучэння

Курганны могільнік Кастьікі Людвіноускага сельскага савета Вілейскага раёна Мінскай вобласці знаходзіцца у вярхоуях ракі Віліі, на яе правым беразе, за 2,5 км ад упадзення у яе ракі Сэрвач (мал. 1). Могільнік размяшчаецца ва усходняй частцы вёсю Кастьікі на усход ад праваслаунай царквы у імя святых сарака севасційскіх пакутнікау (збудаваная у 1756 г.) і прылеглых да яе дзеючых могілак. Пры гэтым, сёння могілкі ушчыльную набліжаюцца да курганоу.

На сённяшш дзень курганны могільнік займае дастаткова роуную пляцоуку памерам 110--120 м з захаду на усход на 25--30 м з поуначы на поудзень. 3 захаду тэрыторыя могільніка абмежаваная дзеючымі могілкамі пры царкве, з усходу -- неглмбокім зарослым дрэвамі ярам, з поуначы -- грунтавой дарогай, якая адначасова з'яуляецца вуліцай вёсю Кастьікі, з поудня і пауднёвага усходу -- карэнным берагам ракі Вілія (мал. 2).

Курганны могільнік Кастьікі з'яуляецца адным з першых некропаляу, аб раскопках якога -- а адбшліся яны яшчэ у сярэдзше XIX ст. -- мы маем дастаткова надзейную інфармацыю, апублікаваную аутарам гэтых прац К. П. Тышкевшам. У 1856 г. ён абследавау могільнік і адзначыу, што у ім налічвалася вялікая колькасць насыпау, сярод якіх меліся курганы значных памерау. Карэнны бераг, на якім размяшчаецца некропаль, ужо у сярэдзь не XIX ст. падмывауся водамі Віліі, што вяло да пашкоджання курганоу. Адзін з такіх, напалову разбураных у выніку падмывання берага, насыпау быу раскапаны К.П. Тышкевшам. Аднак, ні слядоу пахавання, ні інвентару выявлена не было (Tyszkiewicz 1871, s. 44).

У 1973 г. раскопкі курганнага могільніка Кастыкі бшлі праведзены Я. Г Звяругам. Даследаванні ажыццяуляліся у межах вывучэння археалагшных помнікау зоны затаплення Вілейскага вадасховішча, хаця сам могільнік і не мусіу патрапіць пад ваду (Зверуго 1974, с. 2). Я. Г. Звяруга зняу план могільніка і раскапау 7 пахавальных нысыпау (мал. 3) з 20 захаваных на той момант (на знятым плане курганы атрымалі скразную нумарацыю ад 1 да 20: мал. 4; Зверуго 1974, с. 2--7). Пасля завяршэння раскопак, даследаваныя у 1973 г. насыпы былі адноуленыя.

Мал. 1. Комплекс археалагічньїх помнікау Кастыкі на мапе Беларусі

Мал. 2. Комплекс археалагічньх помнікау Кастыкі (здымак з Google)



Я.Г. Звяруга неаднаразова звяртауся да публшацып матэрыялау раскопак у Кастыках. Звесткі аб даследаваннях 1973 г. бшлі часткова прыведзены у яго манаграфіі 1989 г., прысвечанай старажытнасцям Верхняга Панямоння (Зверуго 1989, рис. 57--59). У ёй даследчык апублікавау план могільніка і выяулены падчас раскопак інвентар. у 2001 г. я. г. Звяруга выдау артыкул, прысвечаны курганным могільнікам вярхоуяу Віліі. У гэтай працы ён апісвае будову пахавальных насыпау і выяулены у курганах інвентар. Таксама у артыкуле прыведзены план могільніка, планы і профілі чатырох з сямі даследаваных насыпау і прамалёую знойдзеных артэфактау (Звяруга 2001, с. 173--175, мал. 1--4). Нарэшце, апошні раз да публшацын матэрыялау раскопак у Кастыках Я. Г. Звяруга звярнууся у манаграфіі 2005 г., прысвечанай старажытнасцям Беларускага Павілля жалезнага веку і эпохі ранняга Сярэднявечча. У ёй аутар коратка пералічвае і апісвае пахавальны інвентар некропаля, перапублікоувае планы і профілі чатырох курганоу, а таксама прамалёукі керамікі з артыкула 2001 г., і графшныя выявы іншага інвентара з манаграфіі 1989 г. (Звяруга 2005, с. 134--139, мал. 91--93).

На падставе аналізу пахавальнага інвентара і абрада даследаваных у Кастыках насыпау, Я. Г. Звярага датавау час функцыянавання могільніка у межах XI--XII стст. (Звяруга 2001, с. 175).

У 2016 г. раскопкі у Кастыках быт адноуленыя археалагічнай экспедыцыяй пад кірауніцтвам М.А. Плавінскага. Даследаванні ажыццяуляліся шляхам распрацоукі раскопау і шурфоу з мэтамі суцэльнага вывучэння плошчы некропаля і выяулення наяунасці пад курганамі культурнага слою. У вышку прац, праведзеных у 2016 г., была даследавана агульная плошча 166 м² (раскопы I і II, шурфы I і і вывучаны курган 4 (паводле нумарацын Я. Г. Звяругі). З прычыны таго, што тэрыторыя некропаля даследавалася суцэльнай плошчай, было вызначана, што ён размяшчаецца на месцы шматслойнага паселішча, з культуранага слоя якога насыпался курганы (Plawinski 2017; Плавінскі 2017а). У 2018 г. у Кастыках быу дадаткова закладзены шурф III плошчай 12 м² (мал. 4). Яго распрацоука ажыццяулялася з мэтай удакладнення межау распаусюджання культурнага слою паселішча і яго датавання.

Мал. 3. курганны могільнік Кастык у працэсе раскопак 1973 г., від з пауночнага усходу (фота я. г. Звяругі)

Мал. 4. План курганнага могільніка Кастьікі, знять Я. Г. Звяругам падчас даследаванняу 1973 г., з пазначэннем раскопау і шурфоу 2016 г. (раскопы І і II, шурфы І і II) і 2018 г. (шурф III)

2. Апісанне і датаванне пахавальных комплексау, даследаваных у 1973 г.

Мал. 5. Курганны могільнік Кастыкі, курган 1, план і профілі. Умоуныя пазначзнні: 1 -- дзірван; 2 -- пясок жоутага колеру; 3 -- гравеістьі пясок; 4 -- вуголле; 5 -- попел; 6--7 -- перамяшаны з гумусам пясок шэрага колеру (мал. Я. Г. Звяругі)



Мал. 6. курганны могільнік Кастыю, курган 1, пахаванне па абрадзе інгумацыі, від з усходу (фота я. г. звяругі)

Пры апісанні пахавальных комплексау, даследаваных Я. Г. Звяругам у 1973 г., выкарыстаны тэкст справаздачы аб раскопках (Зверуго 1974, с. 2--9, рис. 1--26) і тэкст артыкула 2001 г., які змяшчае найбольш падрабязнае апісанне вывучаных насыпау (Звяруга 2001, с. 173--175, мал. 1--4). Выяуленая у 1973 г. калекцыя артэфактау захоуваецца у Нацыянальным гістарычным музеі Рэспубл Беларусь (НГМ РБ, КП 31713) і Вілейскім краязнаучым музеі (кругавы гаршчок з кургана 11 -- вкм, КП 5982).

Курган 1 -- у цэнтральнай частцы могільніка і меу самыя вялікія памеры -- дыяметр 14 м і вышыню 1,8 м (мал. 5: 1). Каля пауночна-усходняга і пауднёва-усходняга сектароу меліся даволі глыбокія (больш за 0,5 м) яміны (раучукі).

Насып кургана складауся з жоутага даволі чыстага пяску і перамяшанага з гумусам пяску шэрага колеру. У яго верхняй частцы, у розных месцах, трапляліся косткі хатніх жывёл, шкляныя вырабы і іншыя сучасныя рэчы, якія, несумненна, патрапілі у насып у выніку нядауніх перакопау. У пауднёва-заходтм сектары насыпу было знойдзена каменнае цясла, перададзенае М. М. Чарняускаму, які пэуны час брау удзел у раскопках у Кастыках.

На аснаванні кургана было выяулена пахаванне па абрадзе шгумацып, арыентаванае галавой на пауночны захад (мал. 5: 1). Нябожчык ляжау на спіне, правая рука выцягнутая уздоуж цела, левая -- напаусагнутая, яе кісць знаходзілася вышэй левай тазавай косткі (мал. 6; 7). Пры пахаванні быу выяулены наступны інвентар (Зверуго 1974, с. 2--3; Звяруга 2001, с. 173).

Справа ад галавы нябожчыка ляжала жалезная сякера, звернутая лязом у бок чэрапа і тапарышчам у бок ног (мал. 5: 1). Даужыня сякеры -- 15,4 см, шырыня ляза -- 10,2 см, дыяметр правушыны -- 3,5 х 3,3 см (мал. 8: 1). Яна належыць да тыпу IVA паводле А. М. Кірпічнікава, які датавау час выкарыстання падобных сякер на тэрыторып Старажытнай Русі XII--XIII стст. (Кирпичников 1966, с. 37). Разам з тым, у розных рэггёнах Пауднёва-Усходняй Прыбалтык гэты тып сякер распаусюджваецца значна раней. У Латвіі яны сустракаюцца з канца X -- пачатку XI ст. (Atgazis 1964, lpp. 124, att. 5; Радиньш 2001, с. 110). У Літве яны вядомыя ужо у X ст. (Michelbertas 2004, р.106, 109, pav. 65, 71). У прыватнасщ, ва усходнелітоускіх курганных могільніках аналагічныя сякеры вядомыя з канца X -- першай паловы XI ст. (Iwanowska, Kazakevicius 2001, s. 246, rys. In: 1; Iwanowska 2006, s. 108--109, tabl. LXXIV: 9). Мяркуючы па матэрыялах раскопак курганных могільнікау пауночнага захаду Полацкай зямлі, тут выкарыстанне сякер тыпу IVA таксама пачынаецца з канца X ст. (Плавінскі, Дучыц, Плавінскі, Шадыра 2014, с.44--45; Плавінскі 2017b, с. 54--55). Перыяд найбольш шырокага распаусюджання сякер тыпу IVA на тэрыторып Беларусі прыпадае на XI--XII стст. У XIII ст. іх папулярнасць змяншаецца, і да канца стагоддзя яны, верагодна, выходзяць з ужытку (Плавінскі 2007, с. 74; 2013, с. 31);



Мал. 7. Курганны могільнік Кастьікі, курган 1, пахаванне па абрадзе інгумацші, від з пауночнага усходу (фота Я. Г. Звяругі)

Мал. 8. Курганны могільнік Кастьікі, курган 1, пахавальны інвентар: 1 -- сякера; 2 -- нож; 3 -- пярсцёнак; 4 -- кругавы гаршчок; 5 -- нож на момант знаходкі (1--4 -- мал. м. I. Оцяпанавай, 5 -- мал. я. г. Звяругі)

Табліца 1. Курганны могільнік Кастькі. Элементны склад вырабау з каляровых металау з раскопак 1973 г. *

№	Прадмет	Курган, №	Канцэнтрацыя элементау, %	Мал. №
			Cu	Zn	Sn	Pb	Ag	Fe
1	Колца скроневае	5	99,14	0	0	0,86	0	0	12: 3
2	Тое самае	5	63,14	0	36,13	0,54	0	0,19	12: 4
3	Пярсцёнак	1	87,19	4,63	0	8,18	0	0	8: 3
4	Тое самае	3	53,1	4,42	38,42	3,49	0	0,57	9: 4
5	Тое самае (перавщцё)	3	94,78	3,67	0	1,21	0,34	0	9: 4
6	Тое самае	3	84,4	14,37	0	1,23	0	0	9: 5
7	Колца скроневае	11	95,05	4,11	0	0,84	0	0	14: 3
8	Пярсцёнак	11	93,6	5,34	0	1,06	0	0	14: 7

* Вымярэнш праведзеныя к. ф.-м. н., дацэнтам К. Ф. Ермаліцкай у навукова-даследчай лабараторыі нелінейнай оптык і спектраскапіі фізічнага факультэта Беларускага дзяржаунага ушверсггэта на лазерным спектромеры LSS-1 (вытворчасці сумеснага беларуска-японскага прадпрыемства LOTIS Tii, г. Мінск, Беларусь).

Паміж сякерай і галавой пахаванага (некалькі тжэй сякеры), ляжау нож (мал. 5: 1; 6-- 7). На момант выяулення нож меу доугае, вузкае і моцна спрацаванае лязо, вастрыё якога было абламанае (мал. 8: 5). Паводле апісання можа быць вызначана у межах канца XI-- XIII ст. (Седова 1981, с. 122) ці самага канца XI -- канца XIII ст. (Лесман 1990, с. 50). Пярсцёнак зроблены са сплаву на аснове медзі (87,19 %) з дадаткамі свінца (8,18 %) і цынка (4,63 %) (табл. 1);

Справа ад ног нябожчыка стаяу кругавы гаршчок, які меу канічнае тулава і адагнутае вонкі венца з закругленым краем (мал. 8: 4). Вышыня пасудзшы -- 11,2 см, дыяметр венца -- 11,9 см, дыяметр плечукоу -- 13 см, дыяметр донца -- 7,2 см. Цеста карычнева-шэрага колеру з дамешкам дробнай і сярэдняй жарствы, на зломе чарапок светла-карычневы. Донца з добра выяуленым борцікам. Прафшёу Я. Г. Звяругі, даужыня захаванай часткі ляза складала 12,8 см, шырыня ляза -- 1,6 см. Нож можа быць аднесены да часу не раней за пачатак XII ст. (Колчин 1959, с. 32; Минасян 1980, с. 73). На сённяшш дзень, частка ляза і чэран нажа страчаныя у вышку карозіі (мал. 8: 2), захаваны фрагмент ляза мае даужыню 9,9 см і шырыню 1,5 см;

На пальцы левай рукі нябожчыка вяулены літы дротавы пярсцёнак са звужаючымь ся заходзячымі канцамі (мал. 8: 3). Дыяметр пярсцёнка -- 4,3 х 3,3 см, дыяметр авальнага у сячэнні дрота у цэнтральнай частцы -- 0,4 х 0,3 см, па краях -- 0,3 х 0,25 см. На падставе наугародскіх аналогій, датаванне пярсцёнка ка гаршка не дае магчьімасці вызначыць яго вузкае датаванне, аднак якасць апрацоукі на ганчарным крузе дазваляе меркаваць, што яе можна аднесці да ліку дастаткова развітьіх форм кругавой керамікі, якая выкарыстоувалася на тэрыторыі Полацкай зямлі (Штыхов 1975, с. 80--85).

На падставе выяуленага інвентара пахаванне у кургане 1 можа быць датаванае XII ст., хаця метадычна не выключана і магчымасць яго некалькі больш позняга датавання.

Курган 3 размяшчауся на поудзень з невялікім адхіленнем на захад ад кургана 1 (мал. 4) У публікацыі 2001 г. курган пазначаны пад № 2 (Звяруга 2001, с. 173--174).. Дыяметр насыпу -- 10,6 м, яго вышыня -- 1,3 м. З трох бакоу (пауночна-усходняга, пауночна-заходняга і пауднёва-заходняга) яго абкружалі неглыбокія падоужаныя ямшы (раучукі).

Асноуная частка насыпу складалася з жоутага адносна чыстага пяску (мал. 9: 1). Над старажытнай дзённай паверхняй і непасрэдна на ёй мелася праслойка шэрага (месцамі цёмна-шэрага) гумусаванага пяску. Шэры з дамешкамі гумусу пясок меуся і па краях насыпу. У пауночна-заходнім сектары пад насыпам была выяулена амаль круглая у плане пляма зямлі дыяметрам больш за 3 м, у якой у значнай колькасці сустракаліся дробныя камяні (у тым ліку расколатыя), вуголле і попел. У пауднёвай перамычцы, паблізу ад цэнтра кургана, на глыбт 0,6 м ад вяршшні быу выяулены фрагмент глінянага біканічнага праселка вышынёй 1,3 см (мал. 20: 1).

У цэнтры кургана на аснаванні знаходзілася пахаванне па абрадзе інгумащіі (мал. 9: 1). Ад касцяка захаваліся чэрап, фалангі пальцау кісці і частка косткі галёню. Мяркуючы па размяшчэнш чэрапа і косткі галёню, можна з вялікай ступенню упэуненасці сцвярджаць, што пахаванне было арыентаванае галавой на захад. Пры пахаванні быу выяулены наступны інвентар (Зверуго 1974, с. 3--4; Звяруга 2001, с. 173--174).

• Па абодвух баках ад чэрапа і пад ім знаходзілася 138 шкляных пацерак (мал. 10), сярод якіх:

• фрагмент пацеркі з зялёнага (?) празрыстага (?) у мшулым шкла, у канале якога знаходзяцца 3 бкерыны з непразрыстага жоутага (?) шкла, выкананыя у тэхшцы навіукі (мал. 10: 1). Вызначыць тып дадзенай пацеркі з-за стану яе захаванасці не уяуляецца магчымым;

• золаташкляныя бочкападобныя пацеркі -- 2 экз. (мал. 10: 2--3) тыпу III пав. К. К. Сталяровай (срэбная (?) фальга, пакрытая слоем празрыстага шкла з жаутаватым адценнем). На унутраным шкле аднаго з экзэмплярау пад страчаным металічным слоем можна зауважыць жоутую паласу. Паводле назіранняу К. К. Сталяровай, такія сляды застаюцца пасля кантакту унутранага шкла пацеркі са срэбнай фальгой (Столярова 2015, с. 10);

• фрагмент бочкападобнай пячонкава-барвовай пацеркі, упрыгожанай ніткай непразрыстага жоутага шкла у адзін абарот (мал. 10:

4) Дэкор амаль цалкам страчаны;

• жоуты непразрысты бісер зоннай формы, выкананы у тэхнщы навіукі -- 73 экз., у тым ліку -- двухчасткавы (мал. 10: 10--16) і адзінарны (мал. 10: 17--40);

• зялёны непразрысты бісер зоннай формы, выкананы у тэхнщы навіукі -- 1 экз. (мал. 10:

• дробны сечаны бісер з паупразрыстага шкла блакітнага колеру, выкананы шляхам нарэзю трубачкі з наступнай аплаукай тарцавых пляцовак -- 4 экз. (мал. 10: 6--9).

Псеудазолаташкляныя пацеркі са срэбнай металічнай пракладкай, пакрытай слоем жоутага празрыстага шкла, сустракаюцца з сярэдзшы XI ст. да пачатку XIII ст. (Столярова 2015, с. 10--11). Бісер розных колерау, выкананы у тэхнщы навіукі, на поуначы старажытнарускіх земляу з'яуляецца у пачатку XI ст. і існуе працяглы час -- да канца XIII ст. Ніжняя мяжа яго выпадзення у пахавальных помніках Полацкай зямлі, па назіраннях аутарау, не адрозніваецца ад пауночнарускіх аналогій (Захаров, Кузина 2008, с. 191, 197; Плавінскі, Дучыц, Плавінскі, Шадыра 2014, с. 102--104). Бісер, выраблены шляхам раздзялення цягнутай шкляной трубачкі, больш характэрны для комплексау другой паловы X -- сярэдзіны XI ст., зрэдку сустракаецца у другой палове XI ст., што, верагодна, з'яуляецца перажыткам ці сведчаннем пауторнага уключэння у набор (Щапова 1956, с. 173; Захаров, Кузина 2008, с. 196).

Мал. 9. Курганны могільнік Касіьікі, курган 3: 1 -- план і профілі; 2 -- кругавы гаршчок; 3 -- фрагмент скуранога футарала нажа; 4--5 -- пярсцёнк (1 -- мал. я. г. Звяругі, 2--5 -- мал. м. І. Сцяпанавай)



Мал. 10. курганны могільнік кастьікі, курган 3, шкляныя пацеркі (фота м. І. Сцяпанавай)

Наконт датавання пацерак з пячонкава-чырвонага і барвовага шкла розных канфігуращій, шкруставаных кроплямі і ніткамі жоутага непразрыстага шкла, меркаванні даследчыкау разыходзяцца (Фехнер 1959, с. 171; Захаров, Кузина 2008, с. 196). Адпаведна, выкарыстоуваць іх у якасці храналагічнага маркера пакуль не падаецца магчымым, хаця зауважаюцца пэуныя тэндэнцын у выпадзенні пацерак з пячонкава-чырвонага і барвовага шкла. Так, напрыклад, пацеркі з дэкорам ніткамі жоутага непразрыстага шкла не сустракаюца у наборах, якія б датаваліся пачаткам XI ст. Меркаваць аб верагодным часе выпадзення пячонкава-барвовых пацерак у Беларускім Павіллі мы можам толькі на падставе знаходак аналагічних вырабау у кургане 14 могільніка Навасёлю (каля горада мядзела мінскай вобласці, раскопкі В. Н. Рабцэвіча і А. М. Плавінскага, 1988 г.) і кургане 37 могільніка Науры (Сваткаускі сельсавет Мядзельскага раёна Мінскай вобласці, раскопкі В. Н. Рабщвіча і А. М. Плавінскага, 1987 г.). Набор пацерак у першым са згаданых курганоу можа датавацца у межах ХІ -- першай паловы ХІІ ст., у той час як другі набор мог існаваць у другой палове ХІ ст.

Такім чынам, час складання набору пацерак, выяуленага у кургане 3, можа быць датаваны сярэдзінай ХІ ст., але не варта выключаць магчымасць яго існавання і у другой палове ХІ ст. (Плавінскі, Сцяпанава 2017, с. 20).

Каля мяркуемага правага плечука ляжау моцна каразфаваны нож у скураным футарале. Малюнак нажа у справаздчы аб раскопках адсутнічае, што, напэуна, тлумачыцца станам яго захаванасці. У фонды музея нож не перадавауся, што не дазвяляе выказваць якіх-небудзь меркаванняу аб яго тыпалагшнай прыналежнасці. У сваю чаргу, фрагмент скуранога футарала мае даужыню 7,8 см і шырыню 1,9 см (мал. 9: 3), мяркуючы па ім, футарал быу зроблены з двух сшытых паміж сабой кавалкау скуры.

• Прыбльзна на узроуні пояса была знойдзена моцна каразіраваная пласцінка з нейкага «шэра-белага металу» (свінцова-алавяністага сплаву?). Дадзены артэфакт, верагодна, разбурыуся у хуткім часе пасля выяулення і, адпаведна, застауся не зафіксаваным графічна, і не быу перададзены у музей, што не дазваляе выказваць пэуныя меркаванні аб яго характары.

• На фалангах пальцау кісці меліся два пярсцёню:

• першы з іх -- дротавы літы ложнавгты пярсцёнак са звужаючым^я заходзячымі канцамі і перавщцём (з дзвюх перакручаных паміж сабой драцінак) у цэнтральнай частцы (мал. 9: 4). Дыяметр пярсцёнка -- 2,4 см, дыяметр акруглага у сячэнні дрота у цэнтральнай частцы -- 0,4 см. Датаванне пярсцёнка можа быць вызначана толькі у вельмі шырокіх межах ХІ-- XV стст. (Седова 1981, 125--126) ці ХІ -- пачатку XIV ст. (Лесман 1990, с. 50). Пярсцёнак зроблены са сплаву на аснове медзі (53, %) з дадаткам цынка (4,42 %), волава (38,42 %), свінца (3,49 %) і жалеза (0,57 %) (табл. 1). Сплау металу, з якога былі зробленыя драцінкі перавіцця, утрымлшае 94,78 % медзі з дадаткамі цынка (3,67 %), свінца (1,21 %) і срэбра (0,34 % (табл. 1);

• другі -- плецены пярсцёнак з замкнёнымі канцамі (мал. 9: 5), які мае дыяметр 2,6 х 2,5 см. Час яго бытавання можна аднесці да сярэдзшы XI -- канца XIV ст. (Лесман 1990, с. 50). Пярсцёнак выраблены са сплаву на аснове медзі (84,4 %) з дадаткамі цынка (14,37 %) і свінца (1,23 %) (табл. 1);

* у нагах нябожчыцы стаяу кругавы гаршчок, які меу канічнае тулава і адагнутае вонкі венца з вертыкальна пастауленым акруглым верхнім краем (мал. 9: 2). Вышыня пасудзшы -- 13,5 см, дыяметр венца -- 13,4 см, дыяметр плечукоу -- 15,2 см, дыяметр донца -- 7,8 см. Па плечуку гаршчок упрыгожаны нерэгулярным хвалістаїм арнаментам. Цеста карычнева-шэрага колеру з дамешкам дробнай жарствы, на зломе чарапок шэра-карычневы. Донца з добра выяуленым борцікам, адбіткамі падстаукі і слаба выяуленымі слядамі падсыпкі з пяску.

Для датавання кургана 3 найбольшую каштоунасць мае набор шкляных пацерак, час фарміравання якога належыць да сярэдзіны XI ст., але яго выкарыстанне магло працягвацца яшчэ і у другой палове XI ст. Храналогія астатняга пахавальнага інвентару не супярэчыць прапанаванаму датаванню. Пры гэтым, наяунасць у комплексе плеценага пярсцёнка схіляе да верагоднасці шырокага датавання пахавання сярэдзшай -- другой паловай XI ст. (Плавінскі, Сцяпанава 2017, с. 20).

Асобна варта спынщца на пытанш аб месц^і выяулення пацерак пры пахаванні па абрадзе шгумацып у кургане 3. Зыходзячы з дадзеных Я. Г. Звяругі, пацеркі (у абсалютнай сваёй большасці бісер) былі выяуленыя па абодвух баках ад чэрапа і пад ім. Нягледзячы на дрэнны стан захаванасці парэшткау пахаванай, можна меркаваць, што чэрап нябожчыцы быу выяулены in situ. факт схіляе да думкі, што у момант пахавання бісер знаходзіуся не у вобласці шыі, цяжарам трапіу у шырокі канал самай буйной з іх (мал. 10: 1). Варта адзначыць, што курган 3 могільніка Кастыкі з'яуляецца не адзіным пахавальным комплексам у Верхнім Павіллі, дзе былі выяулены галауныя уборы, вышытыя бісерам. Можна меркаваць, што рэштю падобных галауных уборау былі таксама выяулены у курганных могільніках Науры і Ізбішча (Плавинский, Степанова 2017).

Курган 5 размяшчауся на пауднёвы захад ад кургана 3 (мал. 4) ¹. Насып меу дыяметр 10,2 м і вышыню 1,4 м. Вакол яго аснавання з усіх чатырох бакоу (з поуначы, захаду, поудня і усходу) меліся падоужаныя яміны (раучукі). Глыбіня пауднёвага і усходняга раучукоу дасягала 0,25--0,3 м, заходняга -- 0,4 м, пауночнага -- 0,5 м.

Мал. 11. Курганны могільнік Кастьікі, курган 3, рэканструкцыя магчымага выгляду строю пахаванай (мал. м. I. Сцяпанавай)

Насып кургана па сваім складзе і колеры не адрознівауся ад двух папярэдшх. Ён складауся з такога ж даволі чыстага жоутага пяску у цэнтральнай частцы і шэрага, перамяшанага з гумусам пяску па краях (мал. 12: 1). У насыпе, непадалёк ад яго цэнтра, на глыб 0,7 м ад вяршыш было знойдзена глінянае праселка дыскападобнай формы. Яго вышыня -- 1,1 см, дыяметр -- 2,5 см, дыяметр адтулшы -- 1,2 см (мал. 20: 2).

Непасрэдна ля мацерыка структура і афарбоука грунта насыпу некалькі адрозніваліся -- гэта быу ужо хутчэй не пясок, а дробназярністы жвір карычневага колеру. У ніжняй частцы насыпу усю яго цэнтральную частку займала праслойка шэрай зямлі, перамяшанай з вуголлем і попелам. Пры гэтым, у заходняй частцы аснавання гэтая праслойка даходзіла да самага раучука. Яна мела памер 8 м з захаду на усход і 6 м з поуначы на поудзень. Вуголле і попел трапляліся і вакол чэрапа пахавання 1. Пры гэтым, на поунач і пауночны усход ад чэрапа была выяулена значная колькасць дробных камянёу, вуголля і попелу. У кургане даследавана два пахаванні.

Пахаванне 1 адрознівалася надзвычай дрэннай захаванасцю (мал. 12: 1). Знойдзены толькі фрагмент чэрапу і напауразбураная костка нагі. Мяркуючы па накірунку залягання гэтых костак і месцазнаходжанні змешчанага пры пахаванні кругавога гаршка, нябожчыца была арыентаваная галавой на поунач, магчыма, з невялікім адхіленнем да захаду (Зверуго 1974, с. 4--5; Звяруга 2001, с. 174). У публшацып 2001 г. курган пазначаны пад № 3 (Звяруга 2001, с. 174). У справаздачы і публікацій 2001 г. Я. Г. Звяруга піша, што пахаванне было арыентаванае «галавой на захад (магчыма з невялікім адхіленнем на поунач» (Зверуго 1974, с. 5; Звяруга 2001, с. 174). Аднак, мяркуючы па плане кургана (мал. 12: 1), гэта відавочная памылка. Пры пахаванні выяулены.

Адпаведна, бісер мусіу выкарыстоувацца у якасці вышыую для упр гажэння галаунога убора пахаванай (мал. 11). У той жа час, дзяучына магла мець невялікія каралі, цэнтральным элементам якіх былі некалькі буйных пацерак, з двух бакоу аточных невялікай колькасцю бісеру, які пад уласным

На пауднёвы усход ад чэрапа ляжау моцна каразфаваны жалезны нож, накіраваны вастрыём у бок ног. Малюнак нажа у справаздчы аб раскопках адсутнічае, што, напэуна, тлума-чыцца станам яго захаванасці. У фонды музея нож не перадавауся, што не дазвяляе выказваць якія-небудзь меркаванні аб яго тыпалагшнай прыналежнасці.



Мал. 12. курганны могільнік Кастыю, курган 5: 1 -- план і профілі; 2 -- кругавы гаршчок; 3--4 -- скроневыя колцы (1 -- мал. Я. Г. Звяругі, 2--4 -- мал. М. І. Сцяпанавай)

У раёне грудной клеткі былі выяулены два пярсцёнкападобныя скроневыя колцы. Першае з іх зроблена з круглага у сячэнні дроту дыяметрам 0,2 см і мае дыяметр 2,5 х 2,4 см (мал. 12).

Другое таксама выраблена з круглага у сячэнні дроту дыяметрам 0,2 см і мае памер 2,3 х 2,2 см (мал. 12: 4). Спектральны аналіз другога колца выявф, што яно было зроблена са сплаву на аснове медзі (63,14 %) з дадаткамі срэбра (36,13 %), свінца (0,54 %) і жалеза (0,19 %) (табл. 1). Датаванне абодвух скроневых колцау можа быць вызначана у межах другой паловы ХІ--ХІІІ ст. (Лесман 1990, с. 69; Седова 1981, с. 13).

Мал. 13. Курганны могільнік Кастьікі, курган 11: 1 -- план і профілі; 2 -- кругавы гаршчок (1 -- мал. Я. г. Звяругі, 2--4 -- мал. м. І. Оцяпанавай)

У нагах нябожчыцы знаходзіуся перакулены на бок кругавы гаршчок з акруглым тулавам і S-падобным венцам (мал. 12: 2). Вышыня пасудзіны -- 11,5 см, дыяметр венца -- 13 см, дыяметр плечукоу -- 14,9 см, дыяметр донца -- 7,8 см. Цеста з дамешкам пяску і жарствы. Донца з борцікам і слядамі падсыпю з пяску. У Полацку посуд з аналагічним афармленнем венца датуецца у межах ХІ--ХІІ стст. (Штыхов 1975, с. 42, рис. 5: 16).

Пахаванне 2 было выяулена на аснаванні паблізу ад пауднёвай перамычю у пауднёва-усходнім сектары кургана (мал. 12: 1). Ад шкілета захаваліся толькі чэрап і фрагмент косткі канечнасці. Мяркуючы па плане кургана Я. Г. Звяругі, шгумацыя была арыентаваная галавой на пауночны захад. Ніякіх прадметау пры пахаванні выяулена не было (Зверуго 1974, с. 5; Звяруга 2001, с. 174).

На падставе знойдзенага пахавальнага інвентару, датаванне кургана 5 можа быць вызначана у широкіх межах другой паловы ХІ-- ХІІ ст.

Курган 11 дамыкау да кургана 1 з усходу (мал. 4) У публікацні 2001 г. курган пазначаны пад № 4 (Звяруга 2001, с. 174).. На момант правядзення раскопак 1973 г. ён быу самым невялікім па памерах у могільніку. Курган меу дыяметр 5,6 м і вышыню 0,4 м і ледзве узвышауся над узроунем дзённай паверхні (мал. 13: 1). Насып цалкам складауся з гумусаванага пяску шэрага колеру. І толькі ля аснавання мелася праслойка светла-шэрага пяску.

Мал. 15. Курганны могільнік Кастьікі, курган 13: 1 -- план і профілі; 2 -- кругавы гаршчок (1 -- мал. Я. г. Звяругі, 2 -- мал. м. І. Сцяпанавай)

На аснаванні было выяулена надзвычай дрэнна захаванае пахаванне па абрадзе інгумацні, якое, мяркуючы па размяшчэнш захаваных парэшткау касцяка і элементау пахавальнага інвентару, было арыентаванае галавой на захад (Зверуго 1974, с. 6; Звяруга 2001, с. 174). Пры пахаванні билі выяулены.



Мал. 14. курганны могільнік кастьікі, курган 11: 1--3 -- скроневыя колцы (3 -- ?); 4 -- нож; 5 -- фрагмент жалезнай шыйнай грьіуні; 6, 7 -- пярсцёнм.; 8--17 -- шкляныя пацеркі (1, 2, 4, 5, 8--13 -- мал. Я. Г. Звяругі, 3, 6, 7, 14--17 -- мал. і фота М. І. Сцяпанавай)

• Шжэй галавы нябожчыцы, па абодвух баках ад яе, ляжалі два бранзалетападобня скроневыя колцы, зробленыя з круглага у сячэнні дроту. Першае колца мела дыяметр 10,4 см (мал. 14: 1), другое -- 10,5 см (мал. 14: 2). Абодва яны належаць да тыпу бранзалетападобных скроневых колцау, завязаных на адзін канец, прычым, першае з іх было завязана зусім неахайна. Выкарыстанне падобных колцау працягвалася да пачатку ХІІ ст. (Лесман 1990, с. 69--70), хаця не выключана і магчымасць их больш доугага існавання на працягу ХІІ ст. (Левашева 1967, с. 16; Степанова 2010, с. 278; Шмидт 2012, с. 92).

• Каля левага скроневага колца было выяулена асіметричнае колца з незамкнимі канцамі памерам 2,7 х 2,4 см, зробленае з круглага у сячэнш дроту дыяметрам 0,2 см (мал. 14: 3). Верагодна, дадзены артэфакт таксама з'яуляецца скроневым колцам індывідуальнай формы, што, у сваю чаргу, не дазваляе выказваць якія-небудзь меркаванні аб яго храналогіі. Колца зроблена са сплаву на аснове медзі (95,05 %), з дадаткамі цынку (4,11 %) і свінцу (0,84 %) (табл. 1);

• У раёне тын і верхняй часткі грудной клеткі знойдзены шкляныя пацеркі. Я. Г. Звяруга не пазначае, колькі менавіта пацерак было выяулена, але піша, што сярод іх был зонныя, у тым ліку, двайныя і трайныя. Мяркуючы па шюстрацып у справаздачы аб раскопках, першапачаткова пацерак было не менш за 6 экз. (а, верагодна, значна больш; мал. 14: 8--17). Аднак, у фонды Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь было перададзена 4 экзэмпляры:

• дзве фрагментаваныя цыл1ндрычныя рабрыстыя пацеркі з чорнага непразрыстага шкла, упрыгожаныя «у гарачую» папярэчнымі хвалістымі ніткамі жоутага непразрыстага шкла, дэкор захавауся чаткова (мал. 14: 14--15);

• цылшдрычная з глухога, верагодна, жоутага ці белага з жоутым дэкорам шкла. Экзэмпляр пакрыты шчыльным слоем паціны, што не дазваляе вызначыць яго перашапачатковы колер (мал. 14: 17);

• фрагмент бочкападобнай пячонкава-барвовай, упрыгожанай ніткай жоутага непразрыстага шкла, пацеркі, аналагічнай экзэмпляру з кургана 3. Захавауся негатыу дэкора, накладзенага на гарачую аснову, і слядовыя рэштю жоутага непразрыстага шкла (мал. 14: 16).

Вызначыць больш-менш вузкія храналагічныя межы існавання дадзенага набора пацерак не уяуляецца магчымым. Як ужо адзначалася, меркаванні даследчыкау наконт датавання пацерак з пячонкава-чырвонага і барвовага шкла розных канфгурацый, інкруставаных кроплямі і ніткамі жоутага непразрыстага шкла разыходзяцца. Пацеркі, упрыгожаныя некалькімі паяскамі зігзагападобнай інкрустацт з жоутага / белага непразрыстага шкла, паводле меркаванняу даследчыкау пауночных і пауночна-заходніх рэгіёнау Старажытнай Русі сустракаюцца у комплексах і напластаваннях канца ХІ--ХІІ ст. ці ХІІ--ХІІІ стст. з найбольшым распаусюджаннем у ХІІ ст. (Щапова 1956, с. 177; Фехнер 1959, с. 171; Колчин 1982, с. 169; Захаров, Кузина 2008, с. 196). У пахавальных комплексах на тэрыторын Беларускага Павілля пацеркі падобнага тыпу былл. знойдзены яшчэ у двух пахавальных комплексах -- у курганах 8 і 20 могільніка Навасёлю. Час узвядзення кургана 8 можа быць датаваны другой паловай -- канцом ХІ ст. (Плавінскі, Плавінскі 2002а, с. 181), у той час як другі насып мае дастаткова шырокае датаванне у межах ХІ--ХІІ стст. (раскопкі В. Н. Рабцэвіча і А. М. Плавінскага, 1988 г.). Акрамя таго, ёсць звесткі пра знаходку фрагмента падобнай пацеркі у кургане 25 могільніка Науры (Cehak- Holubowiczowa 1937, tab. III: 5, s. 33). Адшукаць аналогіі да экземпляра цылліндрычнай пацеркі, пакрытай шчыльным слоем пацшы, не уяуляецца магчымым з-за стану яе захаванасці.

• Таксама у раёне шыі быу выяулены фрагмент моцна каразіраванага жалезнага абруча дыяметрам каля 15,5 см (мал. 14: 5). Верагодна, гэта рэштю шыйнай грыуш. Прадмет не быу перададзены у фонды Нацыянальнага гістарычнага музея Pэспублікі Беларусь, таму выказваць якія-небудзь меркаванні аб яго марфалагшных асаблівасцях і, адпаведна, датаванні, не падаецца магчымым.

• Каля правага плечука ляжау нож з абламаным вастрыём (мал. 14: 4). Верагодна, нож быу надзвычай моцна пашкоджаны карозіяй, з-за чаго распауся пасля раскопак у працэсе захавання у зборы Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспубл^ Беларусь.

• У раёне поясу быу выяулены лггы ложнавіты пярсцёнак дяметрам 2,9 х 2,7 см (мал. 14: 6). Датаванне пярсцёнка вызначаецца толькі у шыроюх храналагічных межах ХІ--XV стст. (Седова 1981, 125--126) ці ХІ -- пачатку XIV ст. (Лесман 1990, с. 50). Пярсцёнак зроблены са сплаву на аснове медзі (80,45 %) з дадаткам цынка (17,89 %) і волава (1,66 %) (табл. 1).

• У вобласці таза знаходзіуся другі пярсцёнак -- лггы дротавы са звужаючымя канцамі (мал. 14: 7). Дыяметр пярсцёнка -- 2,6 х 2,5 см, дыяметр круглага у сячэнні дроту у цэнтральнай

• частцы -- 0,4 см, па краях -- 0,25 см. Датаванне артэфакта вызначаецца у межах канца (ці самага канца) ХІ -- канца ХІІІ ст. (Седова 1981, с. 122; Лесман 1990, с. 50). Пярсцёнак зроблены са сплаву на аснове медзі (96,3 %) з дадаткамі цынка (5,34 %) і свінца (1,06 %) (табл. 1).

* У нагах нябожцы стаяу кругавы гаршчок з каншным тулавам, добра выяуленым плечуком і моцна прафшяваным адагнутым вонкі венцам з акруглым краем (мал. 13: 2). Вышыня пасудзшы -- 9,3 см, дыяметр венца -- 11,5 см, дыяметр плечукоу -- 13,4 см, дыяметр донца -- 6,8 см. Цеста светла-карычневага колеру з дамешкам дробнай жарствы. Абпал гаршка амаль раунамерны. На донцы маецца борцік і кляймо у выглядзе кола з васьмю спіцамі. Аналагшны посуд сустракаецца на тэрыторып Полацкай зямлі як у пахаваннях па абрадзе крэмацып (Штыхов 1992, с. 61, рис. 1: 6), так і у шгумацыях ХІ -- пачатку ХІІ ст. (у прыватнасці, у курганным могільніку Навасёлю Мядзельскага раёна (Плавінскі, Плавінскі 2002b, с. 196)). У Смаленску кераміка з аналагічнай прафшёукай венца у невялікай колькасці (9 %) сустракаецца і у слаях ХІІ--ХІІІ стст., але у гэты час ужо выглядае архаічнай (Каменецкая 1976, с. 43, рис. 2).

На падставе наяунага інвентару, пахаванне у кургане 11 можа быць дастаткова вузка датаванае самым канцом XI -- пачаткам XII ст. Хаця і нельга выключаць магчымасць некалькі больш позняга датавання дадзенага пахавальнага комплекса.



Мал. 18. Курганны могільнік Кастьікі, курган 15: 1 -- план і профілі; 2,3 -- жалезныя цвікі; 4, 5 -- пацеркі (1 -- мал. я. г. звяругі, 2--4 -- мал. і фота м. І. Сцяпанавай)

Курган 13 размяшчауся на пауднёвы усход ад курганоу 1 і 11 (мал. 4) \ Насып меу дыяметр 9 м і вышыню 0,9 м (мал. 15: 1). З пауночнага, заходняга і пауднёвага бакоу ад кургана прасочваліся невялікія і неглыбошя заплыушыя яміны (раучукі). Яміна (раучук) з усходняга боку прасочвалася слаба, бо амаль цалкам заплыла.

Насып кургана складауся з даволі чыстага жоутага пяску у цэнтральнай частцы і гумусаванага пяску па краях. Ля аснавання кургана прасочвалася тонкая праслойка пяску больш светлага колеру. На глыбіні 0,2--0,25 м ад вяршыт насыпу у заходняй перамычцы і каля яе у перакопе была выяулена рэдкая выбрукоука з невялікіх камянёу, якая мела дыяметр крыху больш за 1 м У публікацші 2001 г. курган пазначаны пад № 5 (Звяруга 2001, с. 174). Можна меркаваць, што гэта рэштта нейкай адносна сучаснай гаспадарчай ямшы, вырытай у насыпе кургана..

Дрэнна захаванае пахаванне па абрадзе інгумацыі, арыентаванае галавой на захад з адхіленнем да поуначы, змяшчалася на аснаванні кургана (мал. 16--17). Больш-менш здавальняюча захаваліся толькі косткі канечнасцяу, прычым ад костак рук былі выяуленыя толькі дробныя фрагменты. Пад касцяком мелася праслойка зямлі, перамяшанай з вуголлем і попелам, дыяметрам каля 3 м (мал. 15: 1) (Зверуго 1974, с. 6--7; Звяруга 2001, с. 174--175).

Пры пахаванні быу выяулены кругавы гаршчок з канічным тулавам і адагнутым вонкі асіметрычным S-падобным венцам са зрэзаным краем (мал. 15: 2), які змяшчауся у нагах, злева ад левага ступака касцяка (мал. 16; 17). Вышыня пасудзшы -- 9,9 см, дыяметр венца -- 10,3 см, дыяметр плечукоу -- 11,3 см, дыяметр донца -- 8 см. Цеста карычнева-шэрага колеру з дамешкам пяску і дробнай жарствы. На донцы маюцца сляды падсыпга з пяску і кляймо у выглядзе свастыкі. На падставе ^нуючых аналогій, датаванне гаршка і, адпаведна, усяго пахавальнага комплекса можа быць вызначана у шьрокіх межах ХІ--ХІІ стст. (Штыхов 1975, с. 81), хаця, у ХІІ ст., посуд з падобным афармленнем венца паступова выходзщь з ужытку (Малевская-Малевич 2005, с. 31--33).



Мал. 17. Курганны могільнік Кастьікі, курган 13, пахаванне па абрадзе шгумацыр від з усходу (фота Я. Г. Звяругі)

Курган 15 размяшчауся на усход з невялікім адхіленнем да поуначы ад кургана 1 і на пауночны усход ад кургана 13 (мал. 4) У публшацы1 2001 г. курган пазначаны пад № 6 (Звяруга 2001, с. 175).. Раучукоу вакол аснавання не прасочвалася.



Цэнтральная частка кургана складалася з гумусаванага пяску светла-шэрага колеру (мал. 18: 1). У пауночнай частцы насыпу меліся невялікія уключэнш даволі чыстага жоутага пяску. Прасло ка жоутага пяску мелася і у цэнтры насыпу. На аснаванні была выяулена праслойка гумусаванага пяску цёмна-шэрага колеру. Курган змяшчау адразу тры пахаванні па абрадзе шгумацып (Зверуго 1974, с. 7--8; Звяруга 2О01, с. 175).

Пахаванне 1 размяшчалася на аснаванні у пауднёва-заходнш сектары. Нажаль, Я. Г. Звяруга дакладна не апісвае умовы яго выяулення. Мяркуючы па тэксце справаздачы, ад касцяка захавауся толькі чэрап. Аднак на плане пазначаныя і іншыя косткі, верагодна, выяуленыя у пераадкладзеным выглядзе. У кожным разе, выказваць пэуныя меркаванні аб арыентацыі касцяка не падаецца магчымым. Непадалёк ад пахавання быгш выяулены.

* Два моцна каразфаваныя каваныя цвікі. Першы з іх мае даужыню 2,9 см і асшетрычную шляпку блізкай да авальнай формы памерам 1,5 х 1,1 см (мал. 18: 2), другі мае даужыню 2,9 см і шляпку блізкай да трохвугольнай формы памерам 0,8 х 0,9 см (мал. 18: 3). Зыходзячы з марфалагшных асаблівасцяу цвікоу, іх можна аднесці да Новага часу і больш позніх перыядау. Разам з тым, інфармацыя аб абставінах іх выяулення не дазваляе упэунена адносіць цвікі менавіта да пахавальнага інвентара.

Два экзэмпляры бісеру. Першы з іх -- цылшдрычны двухслойны, яго сярэдзша зроблена з празрыстага бясколернага матэрыялу, а покрыуны слой -- з непразрыстага тэракотавага (мал. 18: 4). Другі экзэмпляр меу цылшдрычную форму і быу зроблены з белага непразрыстага матэрыялу (мал. 18: 5). Можна з упэуненасцю сцвярджаць, што па сваіх тэхналагшных асаблівасцях абодва экзэмпляры нагадваюць адносна сучасны бісер. Найбольш верагодным падаецца тое, што яны трапілі у пахаванне у выніку адносна нядауняга перакопу, не раней за першую палову -- сярэдзшу ХХ ст.

Пахаванне 2 знаходзілася амаль у цэнтры кургана (мал. 18: 1). Стратыграфшныя назіранні дазволілі Я. Г. Звярузе меркаваць, што яно было упускным. Нябожчык ляжау у выцягнутым стане на спіне галавой на захад з невялікім адхіленнем да поудня. Касцяк захавауся адносна добра. Каля касцяка, асабліва у верхняй яго частцы, прасочваліся сляды спарахнелага дрэва, відаць, рэштю труны. Ніякіх прадметау пры пахаванні выяулена не было.

Пахаванне 3 належала дзщёнку і, верагодна, таксама мела упускны характар. Яно было выяулена у паУднёва-Усходнім сектары (мал. 18: 1). Касцяк ляжау на спіне у выцягнутым стане і быу арыентаваны галавой на пауднёвы захад. Ніякіх прадметау пры ім не знойдзена.

Такім чынам, два з трох пахаванняу у кургане 15, відавочна, упускныя (№ 2 і 3). Пры гэтым, канкрэтных дадзеных для іх датавання няма, хаця, відавочна, што змешчанае у труне пахаванне 2 было здзейснена не раней за познсярэднявечны час. Месца выяулення пахавання 1 таксама прымушае меркаваць, што яно не звязана з першапачатковым насыпам кургана і, адпаведна, можа разглядацца як больш позняе.

Курган 17 размяшчауся ва усходняй частцы могільніка (мал. 4) Ч Ён меу дыяметр 6,2 м і вышыню 0,8 м. Паводле словау мясцовых жыхароу, зафіксаваных Я. Г. Звяругам у 1973 г., падчас Першай сусветнай вайны у яго патрапіу снарад. У вышку чаго, у кургане утварылася варонка, якая паступова заплыла.

Насып амаль цалкам складауся з шэрага супеску розных адценняу (мал. 19: 1). У верхняй частцы ён быу светла-шэрым, месцамі, жаутаватым, унізе -- цёмна-шэрым. Паводле звестак Я. Г. Звяругі, «у насыпе, пачынаючы з самай яго вяршьіні, траплялася дастаткова шмат фрагментау керамікі. Пераважалі фрагменты ляпных пасудзін, але сустракаліся і кругавыя, у тым ліку познія. Відаць, частка керамікі аказалася у насыпе пры узвядзенні кургана (верагодна, паблізу знаходзілася селішча). Другая частка была закінута у снарадную варонку ужо у нядауні час» (Зверуго 1974, с. 8--9; Звяруга 2001, с. 175) У публшацып 2001 г. курган пазначаны пад № 7 (Звяруга 2001, с. 175). ^{На вялікі жаль, падрабязнае апісанне} выяуленай керамікі Я. Г. Звяругам ажыццёулена не было, гэтаксама як і яе замалёука. Выявщь месца захавання керамічнай калекцып з раскопак кургана 17 аутары не змаглі..

Акрамя керамікі, у насыпе на розных узроунях быу выяулены шэраг шдывщуальных знаходак.

• Падчас разборкі пауднёвай перамычю непасрэдна пад дзірванам знаходзілася глінянае біканічнае праселка, пакрытае расколінамі і дэфармаванае у выніку другаснага абпалу (мал. 20: 3). Яго вышыня -- 1,5 см, дыяметр -- 3,4 х 3,2 см, дыяметр адтулшы -- 1,2--1,3 см.

• Шжэй за яго было выяулена жалезнае каразіраванае шыла даужынёй 11,7 см (мал. 20:

• На узроуні старажытнай дзённай паверхні паблізу ад кругавога гаршка знойдзены фрагмент яшчэ аднаго праселка.

• Непадалёк ад папярэдняга артэфакта была выяулена жалезная ігла (мал. 20: 5), верагодна, пакрытая акалінай. Яе даужыня -- 6,6 см, дыяметр -- 0,2 см.

• Побач з чэрапам знаходзілася моцна каразіраванае лязо жалезнага нажа (мал. 20: 6). Даужыня фрагмента -- 6 см, шырыня ляза -- 1 см, таушчыня спінкі -- 0,3 см.

• Непадалёк ад краю насыпу былі выяулены фрагменты двух тачыльных брускоу. Першы з іх належау да адносна невялікага па памеры асялка (мал. 20: 7). Другі з'яуляецца фрагментам дастакова масіунага тачыльнага бруска (мал. 20: 8). Даужыня захаванай часткі -- 6,9 см. Брусок быу прамавугольным у сячэнні -- 3,9 х 2,8 см.

Я.Г. Звяруга меркавау, што «не выключана, што нейкая частка знойдзеных у кургане рэчау трапіла у насып разам з культурным слоыява дадзенага артэфакта у справаздачы адсутнічае. Месца яго захавання засталося не вызначаным.



Мал. 20. Курганны могільнік Кастьікі, матэрыялы з культурнага слоя паселішча, выяуленыя у насыпах курганоу: 1 -- фрагмент глінянага праселка (курган 3); 2 -- глінянае праселка (курган 5); 3 -- глінянае праселка; 4 -- жалезнае шыла; 5 -- жалезная ігла; 6 -- лязо жалезнага нажа; 7, 8 -- каменныя тачыльныя брускі (3--8 -- курган 17 (1--6, 8 -- мал. м. І. Сцяпанавай, 7 -- мал. я. г. звяругі))

І гэтыя рэчы непасрэдных адносін для пахавання не мелі. Але не выключана і другое меркаванне: пахавальны інвентар быу перамяшаны снарадам».

Пахаванне па абрадзе шгумацып выяулена у пашкоджаным выглядзе (мал. 19: 1). Акрамя чэрапа, які знаходзіуся у цэнтры кургана, у пауднёва-усходшм сектары быу знойдзены фрагмент косткі галёнкі. Дадатковым сведчаннем пашкоджанасці пахавання Я. Г. Звяруга палшыу факт празмерна блізкага размяшчэння чэрапа і кругавога гаршка (мал. 19: 1). Гаршчок мае канічнае тулава з моцна прафіляваным плечуком і адагнутым вонкі венцам. На унутраным баку венца прасочваецца адносна слаба выяулены жалабок. Вышыня пасудзіны -- 9 см, дыяметр венца -- 10 см, дыяметр плечукоу -- каля 12 см, дыяметр донца -- 8 см. Па плечуку нанесены арнамент у выглядзе дробнай хвалі. Цеста светла-карычневага колеру з дамешкам жарствы і буйназярністага пяску. На донцы маюцца сляды падсыпю з пяску. На падставе існуючшх аналогій, датаванне пасудзшы і, адпаведна, пахавальнага комплекса можа быць вызначана у шырокіх межах ХІ--ХІІ стст. (Малевская-Малевич 2005, рис. 31: 9, 32: 8, 34: 5; Штыхов 1975, рис. 42: 17--18, 27--28).

3. Датаванне і пахавальны абрад курганнага могільніка кастык1 на падставе матэрыялау раскопак 1973 г.

Я. Г. Звяруга датавау даследаваныя ім у Кастыках курганы ХІ--ХІІ стст. (Звяруга 2001, с. 175). З гэтым меркаваннем пагадзіуся Г. В. Штыхау (Штыхау 1992, с. 83). Разам з тым, удакладненне храналогіі асобных артэфактау і пахавальных комплексау дазваляе звузіць іх датаванне (табл. 2) і больш дакладна вызначыць месца некропаля у Кастыках на храналагічнай шкале пахавальных помнікау вярхоуяу Віліі.

Варта адзначыць, што у адным з сямі даследаваных у 1973 г. курганоу пахаванне, верагодна, выяулена не было, а тры даследаваныя у ім касцякі з'яуляюцца упускнымі і належаць да больш позняга часу -- яны билі здзейсненыя не раней за Новы час.

Адносна вузкае датаванне курганоу 3 (сярэдзіна -- другая палова ХІ ст.), 5 (другая палова ХІ--ХІІ ст.), 11 (канец ХІ -- пачатак ХІІ ст.), 1 (ХІІ ст.) дазваляе меркаваць, што некропаль у Кастыках функцыянавау напрацягу сярэдзшы ХІ--ХІІ стст.

Пахавальны абрад могільніка у Кастыках адрозніваецца аднастайнасцю і пэунай стабільнасцю. Ва усіх курганах пахаванні па абрадзе інгумацті змяшчаліся на аснаванні насыпау. У тых выпадках, калі арыенщроуку целау нябожчыкау атрымалася зафіксаваць, яны былі скіраваныя галовамі на захад з большшмі ці меншшмі адхіленнямі да поуначы ці поудня. Выключэннем з'яуляецца толькі пахаванне 1 у кургане 5, якое было арыентаванае галавой на поунач, магчыма, з невялікім адхіленнем да захаду. Пэуных слядоу пахавальных канструкцый у працэсе раскопак выяулена не было.



Табліца 2. курганны могільнік кастьїкі. датаванне і абрад пахавальных комплексау, даследаваных у 1973 г.

Курган, №	Абрад	Арыенщрока	Датаванне, ст.	Мал. №	Заувагі
1	1нгумацыя на аснаванні	Галавой на пауночны захад	ХІІ	5: 1	--
3	Тое самае	Галавой на захад	Сяр. -- др. п. ХІ	9: 1	--
5	Пахаванне 1 -- тое самае	Галавой на поунач, магчыма, з невялікім адхіленнем да захаду	Др. п. ХІ--ХІІ	12: 1	--
5	Пахаванне 2 -- тое самае	Галавой на пауночны захад	Таксама	12: 1	--
11	Тое самае	Галавой на захад	Кан. ХІ -- пач. ХІІ	13: 1	--
13	Тое самае	Галавой на захад з адхіленнем да поуначы	ХІ--ХІІ	15: 1	--
15	Пахаванне 1 -- тое самае	Арыенщроука не вызначана	Позняе Сярэднявеч- ча ці Новы час	18: 1	Пашкоджанае
15	Пахаванне 2 -- інгума- цыя у труне у насыпе	Галавой на захад з невялікім адхіленнем да поудня	Таксама	18: 1	Пашкоджанае
15	Пахаванне 3 -- інгумацыя у насыпе (?)	Галавой на захад з невялікім адхіленнем да поудня	Таксама	18: 1	Пашкоджанае
17	1нгумацыя на аснаванні	Арыенщроука не вызначана	ХІ--ХІІ	19: 1	Пашкоджанае

Табліца 3. Курганны могільнік Кастькі. Інвентар пахавальных комплексау, даследаваных у 1973 г.

Курган, №	Верагодны пол	Інвентар	Мал.
		Кругавы посуд	Прадметы побыту, нажы	Зброя	Упрыгажэнш
					рук	шы1	галавы	пацеркі
1	Мужчына	X	X	X	X	--	--	--	8
3	Жанчына	X	X	--	X	--	--	X	9: 2--5, 10
5, пах. 1	Жанчына	X	X	--	--	--	X	--	12: 2--4
11	Жанчына	X	X	--	X	X	X	X	13: 2, 14
13	Не вызначаны	X	--	--	--	--	--	--	15: 2
17	Не вызначаны	X	--	--	--	--	--	--	19: 2



Вакол чатырох з сямі даследаваных курганоу (№ 1, 3, 5, 13) на узроуні дзённай паверхні прасочваліся раучукі. Нажаль, падчас раскопак 1973 г. мэтанаюраванае вывучэнне раучукоу не ажыццяулася, што не дазваляе выказваць пэуныя меркаванні аб іх глыб і размяшчэнш адносна насыпау.

Колькасць даследаваных курганоу не дае магчымасцяу падрабязна ахарактарызаваць пахавальны інвентар могільніка, але пэуныя высновы на гэты конт усё ж зрабіць можна (табл. 3). Большасць раскапаных пахаванняу суправаджалася кругавым посудам. Яшчэ адным часта сустракаемым прадметам з'яуляюцца нажы, якія былі выяулены чатыры разы. Адзінае пахаванне, якое можа быць вызначана як мужчынскае (курган 1), суправаджалася сякерай.

Інвентар жаночых пахаванняу складаецца з пярсцёнкау, шыйнай грыуш (курган 11), шкляных пацерак, якія выкарыстоувалщя і у якасці упрыгажэнняу шын у складзе караляу, і для аздаблення галауных уборау (курган 3), скроневых колцау.

Выяуленыя у Кастыках скроневыя колцы належаць да двух тыпау -- бранзалетападобных з завязаныш! канцамі (курган 11) і пярсцёнкападобных (пахаванне 1 у кургане 5). Бранзалетападобныя скроневыя колцы тр дыцыйна лічацца тыповым галауным упрыгажэннем крывічоУ (Левашева 1967, с. 16; Седов 1970, рис. 19; Степанова 2010, с. 283; Шмидт 2012, с. 91--92; Штыхау 1992, с. 68). Разам з тым, тэрыторыя, на якой ужо з першай паловы ХІ ст. вядомыя серыйныя знаходкі падобных скроневых колцау, уключае не толькі рэгіёны, што традыцыйна разглядаюцца як арэал расселяння крывічоУ, -- вярхоуі Волгі, Заходняй Дзвіны і Дняпра, але і Волга-Окскае мтрэчча (у прыватнасці, Уладзімірскія курганы і Белазер'е), Мяшчэрскую нізменнасць (могільнікі у міжрэччы рэк Ака і Клязьма на усход ад Каломны і на поунач і пауночны захад ад Касімава, пераважна, у былым Касімаускім павеце Разанскай губерніі, якія звязваюць з мяшчэрай). Па меркаванні Ю. М. Лесмана, геаграфія і храналогія распаусюджання бранзалетападобных скроневых колцау адпавядае, у першую чаргу, не пэунаму летапіснаму «племені», а той частцы тэрыторыі Старажытнай Русі, дзе сфарміраваліся Полацкая, Смаленская і Растова-Суздальская землі (Лесман 2014, с. 53--54).

Такім чынам, аналіз матэрыялау даследаванняу курганнага могільніка Кастшкі, ажыццёуленых Я. Г. Звяругам у 1973 г., дазваляе меркаваць, што некропаль функцыянавау напрацягу сярэдзшы ХІ--ХІІ стст. Ён належау групе жыхароу Полацкай зямлі, якая ажыц- цяуляла пахаванні па абрадзе інгумацьіі на аснаванні насыпау, сюраваныя галовамі на захад. Гэта, у сваю чаргу, дазваляе меркаваць, што члены старажытнага калектыву, якія пакінулі некропаль у Кастыках, мелі пэунае уяуленне аб хрысцшнскай пахавальнай абраднасці.

4. Матэрыялы раскопак 1973 г., не звязаныя з пахавальньімі комплексамі

У працэссе даследавання курганных насыпау у 1973 г. Я. Г. Звяругам быу выяулены шэраг артэфактау, не звязаных з пахавальнымі комплексамі (табл. 4). Нажаль, не усе гэтыя знаходкі былі замаляваныя альбо сфатаграфаваныя падчас падрыхтоую справаздачнай дакументацыц а пасля перададзеныя на пастаяннае захаванне у музейныя зборы. Нягледзячы на гэта, можна меркаваць, што выяуленыя артэфакты належаць да розных храналагічных перыядау.

Найбольш старажытным з выяуленых артэфактау, верагодна, з'яуляецца каменнае цясла, знойдзенае у насыпе кургана 1. Нягледзячы на адсутнасць выявы самога артэфакта, можна выказаць самыя агульныя меркаванні аб яго магчымым датаванні. каменныя цяслы былі шырока распаусюджаны у неаліце і эпоху бронзы, але іх выкарыстанне працягвалася і у раннім жалезным веку (Егорейченко, 2006, с. 28--29).