Лінгваметадычная сістэма вучэбных тэкстаў школьных падручнікаў па беларускай мове: фарміраванне моўнай і камунікатыўнай кампетэнцый вучняў

Мэтай інфармацыйна-аналітычнага этапу фарміравання кампетэнцыі з'яўляецца засваенне комплексу мовазнаўчых, маўленчых паняццяў, што забяспечваюць ведавы кампанент як аснову тэкставай дзейнасці. Аналітыка-прадуктыўны этап адказвае за фарміраванне дзейнаснага кампанента, ставіць за мэту выпрацоўку ўменняў і навыкаў, неабходных для аналізу, узнаўлення, інтэрпрэтацыі тэкстаў школьных падручнікаў. Мэтай прадуктыўна-творчага этапу з'яўляецца пераход ад аналізу “чужых” тэкстаў да стварэння ўласных.

Параграф 4.5 змяшчае вынікі вопытна-эксперыментальнай працы. Якасць засвоеных ведаў, узроўні сфарміраванасці ўменняў пацвярджаюць эфектыўнасць распрацаванай сістэмы працы з вучэбнымі тэкстамі школьных падручнікаў па беларускай мове. Атрыманыя дадзеныя даюць падставу для вываду аб станоўчай дынаміцы ў засваенні ведаў і выпрацоўцы тэкставых уменняў, якія прадэманстравалі вучні эксперыментальных у параўнанні з вынікамі ў кантрольных класах. Гэта дазваляе сцвярджаць, што комплекснае ўвядзенне тэарэтычных звестак, паэтапнасць працэсу фарміравання кампетэнцый, лагічная паслядоўнасць выпрацоўкі вучэбна-моўных і тэкставых уменняў (аналітычныя, аналітыка-прадуктыўныя, прадуктыўныя) станоўча ўплываюць на засваенне ведаў і якасць выканання заданняў.

Этапы працэсу фарміравання кампетэнцый	ПАДЫХОДЫ	Лінгваметадычныя ўмовы эфектыўнасці методыкі
	Сістэмна-функцыянальны	Камунікатыўна-дзейнасны	Лінгвакультурала гічны	Кампетэнтнасны
	ПРЫНЦЫПЫ
	дыялектычнага фарміравання моўнай і камунікатыўнай кампетэнцый, навучання мове ад тэксту да тэксту, камунікатыўнасці, тэкстацэнтрычнасці, аптымальных суадносін рэпрадуктыўных і прадуктыўных тэкставых уменняў
	МЭТА І ЗАДАЧЫ: фарміраванне моўнай і камунікатыўнай кампетэнцый (лінгвістычных і маўленчых паняццяў, лінгва-маўленчых уменняў і спосабаў дзейнасці) вучняў на аснове сістэмы тэкстаў школьных падручнікаў па беларускай мове
	ЗМЕСТАВЫЯ НАПРАМКІ ЭКСПЕРЫМЕНТАЛЬНАЙ ПРАЦЫ
	Навучанне лінгвістычнай тэрміналогіі	Методыка коплекснага аналізу вучэбнага тэксту	Навучанне стварэнню тэкстаў на базе вучэбных
	МЕТАДЫ І ФОРМЫ ПРАЦЫ, СІСТЭМА ПРАКТЫКАВАННЯЎ
	ВЫНІКІ
	Лінгва-маўленчыя веды, вучэбна-моўныя і тэкставыя ўменні, спосабы дзейнасці, разуменне, аналіз, сінтэз, ацэнка тэкстаў, стварэнне ўласных

Малюнак 1 - Метадычная сістэма фарміравання моўнай і камунікатыўнай кампетэнцый вучняў

У працэсе эксперыментальнага навучання ставілася задача навучыць разгортваць, узнаўляць тэкст на аснове сэнсавых апор (план, схема, табліца), ствараць уласны тэкст. Ад прыёмаў, скіраваных на асэнсаванне зместу і структуры вучэбнага тэксту (фармулёўка пытанняў, складанне плана, чытанне табліцы), адбываецца лагічны пераход да фарміравання прадуктыўных уменняў. Пераход ад рэпрадуктыўных да прадуктыўных формаў дзейнасці ўвасабляе сабой пераказ вучэбнага тэксту. Пераказ, што нараджаецца ў выніку перапрацоўкі зместу зыходнага тэксту, характарызуецца як рэпрадуктыўная форма. Аднак ён выступае і вынікам творчай дзейнасці, уласнай праекцыяй першаснай інфармацыі. Пры гэтым адбываецца актывізацыя лексічнага патэнцыялу вучня, пераасэнсаванне зместу зыходнай адзінкі, выкарыстанне маўленчых формул, не ідэнтычных формам першаснага тэксту.

Вучні набываюць рэфлексійныя ўменні, аб'ектыўна ацэньваюць вынікі ўласнай дзейнасці. Адпаведна працэс навучання будаваўся так, каб кантроль тэкставых уменняў расцэньваўся не як канчатковы этап, а выступаў лагічнай часткай свядомых маўленчых паводзін, ступенькай да ўзорнага ўласнага тэксту. Найпершую ролю ў працэсе аналізу і стварэння тэксту набывае самакантроль, самаацэнка, самакарэкцыя як факт супастаўлення выказвання з эталоннай адзінкай. Такім чынам, пераход ад разрознена-атамарных ведаў пра тэкст да аналізу яго як інтэграванай, цэласнай адзінкі, да стварэння ўласнага магчымы толькі на аснове сістэмы сфарміраваных тэкставых уменняў. Лінгваметадычнымі ўмовамі эфектыўнасці распрацаванай методыкі з'яўляюцца:

· інтэграваны характар працэсу фарміравання моўнай і камунікатыўнай кампетэнцый, прадстаўленага дыялектычным адзінствам інфармацыйна-аналітычнага, аналітыка-прадуктыўнага, прадуктыўна-творчага этапаў;

· фарміраванне кампетэнцый на базе ведавага і дзейнаснага кампанентаў, якія забяспечваюць арыенціровачную аснову тэкставай дзейнасці;

· паэтапнасць выпрацоўкі вучэбна-моўных і тэкставых уменняў;

· рэалізацыя аптымальных суадносін паміж рэпрадуктыўнымі і прадуктыўнымі тэкставымі ўменнямі;

· комплексны характар эксперыментальнай працы, арыентаванай як на актуалізацыю лінгва-маўленчых ведаў, так і на фарміраванне ўменняў, засваенне спосабаў дзейнасці, развіццё матывацыйна-каштоўнаснай сферы, рэфлексійнага вопыту вучняў.

ЗАКЛЮЧЭННЕ

Асноўныя навуковыя вынікі дысертацыйнага даследавання

У праведзеным даследаванні тэарэтычна абгрунтавана, эксперыментальным шляхам праверана і знайшла практычную рэалізацыю лінгваметадычная сістэма вучэбных тэкстаў школьных падручнікаў па беларускай мове для 10-11 класаў як аснова фарміравання моўнай і камунікатыўнай кампетэнцый вучняў. Вырашэнне заяўленай праблемы дазваляе канстатаваць наступныя вынікі.

1. Выяўленыя вядучыя тэндэнцыі і фактары ў працэсе эвалюцыйнага развіцця вучэбнага тэксту як лінгваметадычнай адзінкі адлюстроўваюць якасныя адрозненні тэкстаў падручнікаў па беларускай мове на розных этапах дзейнасці айчыннай школы (20-я, 30-я, 50-я, 60-80-я гады XX стагоддзя, сучасны перыяд).

Рэтраспектыўны аналіз выданняў адукацыйнай сферы выяўляе вызначальныя тэндэнцыі эвалюцыйных змен у функцыях, саставе, структуры вучэбных тэкстаў школьных падручнікаў па беларускай мове. На кожным этапе станаўлення айчыннай школы акрэсліваюцца асноўныя вектары развіцця вучэбных тэкстаў, адэкватныя пэўнаму сацыяльна-педагагічнаму кантэксту: эмпірызацыя зместу, лаканічнасць, апісальнасць тэкстаў 20-х гадоў; абсалютызацыя граматычных тэкстаў на фоне стабілізацыі зместу навучання беларускай мове ў 30-я гады; прыярытэтнасць інфармацыйнай і выхаваўчай функцый вучэбных тэкстаў у 50-я гады; абнаўленне зместу навучання праз развіццё мовы, узбагачэнне слоўнікавага запасу вучняў на аснове тэкстаў падручнікаў (60-80-я гады ХХ ст.); поліфункцыянальнасць, ускладненасць структуры вучэбных тэкстаў падручнікаў па беларускай мове ў сучасны перыяд.

Такім чынам, праведзены рэтраспектыўны аналіз выяўляе эвалюцыю функцыянальнага прызначэння тэксту падручнікаў -- ад адзінкі з выключна нарматыўна-мовазнаўчымі задачамі да ўніверсальнага сродку вучэбнай камунікацыі, прычым не толькі ў лінгвістычным, але і ў псіхолага-педагагічным, мастацка-эстэтычным і лінгвакультуралагічным аспектах. Тэарэтычнае асэнсаванне вучэбнага тэксту як лінгваметадычнай адзінкі дазваляе сцвярджаць, што незапатрабаванасць, “непрырашчэнне” традыцый, ідэй папярэднікаў вядзе да страты гісторыка-педагагічнай пераемнасці, да адсутнасці засваення назапашанага вопыту, яго спасціжэння з мэтай далейшага развіцця тэорыі і пошукаў аптымальных рашэнняў [4; 5; 27; 31; 36; 39; 40;43; 46;48; 49;58;59;87;90;91].

2. Абгрунтаваны спецыфіка і статус вучэбнага тэксту як рэпрэзентанта лінгваметадычнай сістэмы школьных падручнікаў па беларускай мове.

Спецыфіка тэксту школьнага падручніка дэтэрмінавана яго функцыянаваннем у сферы вучэбнай камунікацыі, якая прадвызначае статус лінгваметадычнай адзінкі -- аб'ект, інструмент, прадукт навучання. Як аб'ект навучання гэта тэкст, арганізаваны з дыдактычнымі мэтамі ў адзіную сістэму, што ўтрымлівае прадметныя веды і з'яўляецца базай фарміравання вучэбна-моўных уменняў і спосабаў дзейнасці з лінгвістычным матэрыялам. Як інструмент навучання тэкст патэнцыяльна запраграмаваны на прачытанне і засваенне, алгарытм пазнавальнай дзейнасці вучняў, скіраванай на аналіз, інтэрпрэтацыю, разуменне мовазнаўчай інфармацыі. Як прадукт навучання тэкст з'яўляецца вынікам дзейнасці вучня, што стварае другасны тэкст на базе зыходнага шляхам сінтэзу рэпрадуктыўна-прадуктыўных элементаў.

Вучэбны тэкст мае дзейнасны характар, з'яўляецца інструментам арганізацыі дзейнасці суб'ектаў пазнавальнага працэсу. Тэкст адлюстроўвае структуру вучэбнай дзейнасці: умова-задача, уласна тэкст, кантралюючыя заданні. Умова-задача выступае кампанентам, праз які праграмуецца алгарытм выканання задання. Уласна тэкст служыць не толькі сродкам перадачы інфармацыі, прызначанай для разумення і засваення, але і пасрэднікам паміж адрасантам (аўтарам, настаўнікам) і адрасатам, у аптымальнай форме ўтрымлівае праграму дзейнасці па спасціжэнні інфармацыі. Заданні забяспечваюць фарміраванне навыкаў кантролю (самакантролю). Менавіта праз гэты кампанент вучань суадносіць свае дзеянні з эталонам, узорам, супастаўляе ўласныя вынікі з узорам выканання.

Вучэбны тэкст ёсць статыка-дынамічная адзінка, якая выступае прадуктам (вынікам) і працэсуальным кампанентам пазнавальна-камунікатыўнай дзейнасці. У статычным аспекце вучэбны тэкст разглядаецца як аб'ект назіранняў, аналізу, як гатовы, завершаны прадукт. У гэтым выпадку тэкст дэманструе аптымальнае функцыянаванне моўных адзінак, служыць эталонам маўленчай дзейнасці. Вучэбны тэкст выступае як аб'ект, які ўтрымлівае інфармацыю, што падлягае асэнсаванню і разуменню.

У дынамічным аспекце вучэбны тэкст з'яўляецца інструментам арганізацыі навучання, стымулам для пераходу ад эталоннай адзінкі да яе ўласных праекцый, трансфармацый. Другасны тэкст ствараецца ў працэсе дзейнасці як канкрэтная рэалізацыя адзінкі, якая абгрунтоўвае, удакладняе, дапаўняе зыходную. У гэтым сэнсе тэкст - дынамічная, працэсуальная, адкрытая сістэма. У дынамічным плане тэкст вызначаны як вытворны ад зместу і структуры прапанаванага ўзору, як другасны тэкст, што ствараецца вучнем у адпаведнасці з уласнымі інтэлектуальна-маўленчымі магчымасцямі. Вучань, узнаўляючы тэкст, інтэрпрэтуе, трансфармуе, відазмяняе яго. Пры пераводзе вучэбнага тэксту са статычнага ў дынамічны план адбываецца актыўнае разуменне, прысваенне інфармацыі. У гэтым аспекце тэкст разглядаецца намі як працэс стварэння, прадуцыравання новага. Адпаведна адзінка ў статыка-дынамічным варыянце мае трохаспектныя лінгваметадычныя параметры - тэкст як аб'ект, інструмент і прадукт (вынік) пазнавальна-камунікатыўнай дзейнасці.

Вучэбны тэкст ёсць прадуктыўна-рэпрадуктыўная адзінка. Тэкст мае прадуктыўны характар, паколькі ўяўляе сабой новае ўтварэнне ў маўленчым вопыце вучня, што вызначаецца ступенню трансфармацыі засвоенай інфармацыі. Адначасова вучэбны тэкст мае рэпрадуктыўны характар, яго змест і структура абумоўлены параметрамі зыходнай інфармацыі, наяўнасцю ўзнаўляльных элементаў. Як правіла, у прадуцыраваных тэкстах рэпрадуктыўныя элементы або дамінуюць, або выступаюць у якасці апорных, ключавых.

Вучэбны тэкст мае маналагічна-дыялагічны характар. Найперш тэкст звязаны пераважна з маналагічнай формай маўлення. Аднак нават тыповыя маналагічныя формы маюць прыметы дыялога. Гэта дае права канстатаваць, што тэкст мае ўнутрана дыялагічны характар, выступае стымулам і асновай вучэбнай камунікацыі. Па-за яе межамі тэкст - неагучаны, непрааналізаваны - страчвае сваю дыялагічную сутнасць.

Такім чынам, вучэбны тэкст як складанае поліфункцыянальнае ўтварэнне вызначаецца ўстойлівай сістэмай параметраў, што дазваляе характарызаваць яго як спецыфічны тып тэксту [1;2;7;8;13;32;34; 35;37;38;47; 50;57; 59].

3. Распрацавана класіфікацыя тэкстаў падручнікаў па беларускай мове з улікам іх інфармацыйна-камунікатыўнага прызначэння і структуры, што пераадольвае традыцыйнае разуменне вучэбных тэкстаў як “тэкстаў, уключаных у школьны падручнік”.

Прапанаваная аўтарам класіфікацыя дазваляе вылучыць субтэксты вучэбнага тэксту ў школьным падручніку па мове: метатэкст як эталонны тэкст змяшчае сістэму лінгвістычных ведаў, інструментальна-практычныя тэксты “запраграмаваны” на спосабы дзейнасці з мовазнаўчай інфармацыяй, тэксты з паралінгвістычнымі кампанентамі ўяўляюць сабой “згорнуты” тэкст, сінтэз вербальных і невербальных сродкаў (табліцы, схемы, малюнкі, ілюстрацыі). Падставай для аб'яднання субтэкстаў як розных формаў прадстаўлення лінгвістычнай інфармацыі ў падручніку ў паняцце вучэбны тэкст з'яўляюцца:

· лінгваметадычнае прызначэнне сістэмы вучэбных тэкстаў, скіраваных на разуменне, перапрацоўку і засваенне інфармацыі;

· субтэксты школьнага падручніка па мове выступаюць ведавай і дзейнаснай асновай для фарміравання моўнай і камунікатыўнай кампетэнцый вучняў;

· інтэграваны, полісітуацыйны характар тэксту як асновы для вучэбна-педагагічных зносін;

· структурная арганізацыя субтэкстаў, якая прагназуе алгарытм пазнавальнай дзейнасці вучняў;

· рэпрадуктыўна-прадуктыўны характар вучэбнага тэксту, што ў якасці эталона прызначаны быць стымулам, асновай для стварэння індывідуальных праекцый зыходнай адзінкі ў выніку разумення першаснага тэксту;

· прызначэнне сістэмы вучэбных тэкстаў -- станаўленне моўнай асобы, здольнай аналізаваць, разумець і ствараць тэксты, фарміраванне паўнацэнных маўленчых і камунікатыўных паводзін вучня;

· разнавіднасці тэксту з'яўляюцца дыдактычна абумоўленымі, прадуцыруюцца ў кантэксце вучэбнай камунікацыі, рэалізуюцца праз такія віды маўленчай дзейнасці, як слуханне, гаварэнне, чытанне, пісьмо;

· субтэксты, рэалізуючы камунікатыўную функцыю, звернуты да канкрэтнага адрасата, патэнцыяльна дыялагічныя, арыентаваныя на прачытанне, разуменне, засваенне інфармацыі [1;6;12;15;16;19;20;23; 24;26;33;51;52;54].

4. На аснове аналізу школьных падручнікаў па беларускай мове для старшых класаў і вынікаў канстатуючага эксперымента вызначаны лінгваметадычныя перадумовы, напрамкі фарміравання моўнай і камунікатыўнай кампетэнцый вучняў.

Аналіз праграм, вучэбных выданняў, вынікі праведзенага канстатуючага эксперымента выяўляюць перадумовы ўдасканалення методыкі працы з вучэбнымі тэкстамі школьных падручнікаў па беларускай мове. Тэксты вучэбных выданняў, іх змест адпавядаюць лінгваметадычным патрабаванням. Тэксты падручнікаў, як правіла, маюць адэкватную сучасным дасягненням лінгвістыкі і методыкі тэарэтычную базу, што акрэслівае веды пра тэкст і яго катэгарыяльныя прыметы. Аднак у дзейных падручніках не прадстаўлена ў сістэме праца, арыентаваная на вучэбны тэкст як лінгваметадычны эталон, узор навуковага маўлення. Тэкставыя ўменні фарміруюцца найчасцей эмпірычным шляхам, без апоры на тэарэтычныя веды. Правілы, фармулёўкі, паняцці не заўсёды выступаюць арыенціровачнай асновай для ўсвядомленых вучэбных дзеянняў, базай для фарміравання ўменняў, скіраваных на аналіз, узнаўленне, творчае выкарыстанне лінгвістычнай інфармацыі. Вучэбныя тэксты ў школьным падручніку маюць аспектны характар, выяўляюць узаемасувязь зместу, структуры, суадносяцца з тым ці іншым узроўнем моўнай сістэмы (фанетычным, лексічным, фразеалагічным, словаўтваральным, граматычным). Аналіз вынікаў канстатуючага эксперымента выяўляе зместавыя напрамкі працы па фарміраванні моўнай і камунікатыўнай кампетэнцый вучняў: навучанне лінгвістычнай тэрміналогіі як кампаненту моўнай кампетэнцыі; правядзенне комплекснага аналізу з мэтай фарміравання базавых вучэбна-моўных і тэкставых уменняў; навучанне стварэнню тэкстаў на базе вучэбных як кампаненту камунікатыўнай кампетэнцыі [1;3; 7; 20; 23; 24; 41;44;45; 55].

5. Канкрэтызаваны структурныя кампаненты, лінгваметадычныя сродкі фарміравання моўнай і камунікатыўнай кампетэнцый на аснове сістэмы вучэбных тэкстаў школьных падручнікаў па беларускай мове.

Сістэма тэкстаў школьнага падручніка па беларускай мове выступае асновай для фарміравання моўнай і камунікатыўнай кампетэнцый вучняў. Структурныя кампаненты моўнай кампетэнцыі канкрэтызаваны праз інтэграцыю наступных састаўных: мовазнаўчыя веды (прадстаўленыя звесткамі пра мову як сістэму, комплексам лінгвістычных паняццяў), вучэбна-моўныя ўменні і навыкі (апазнавальныя, класіфікацыйныя, аналітычныя, сінтэтычныя, творчыя), спосабы дзейнасці з лінгвістычным матэрыялам, якія трактуюцца як умова і прадукт пазнавальнай дзейнасці вучняў. Пад спосабамі дзейнасці разумеюцца правілы, прадпісанні, узоры, алгарытмы, што ўстанаўліваюць парадак вучэбных аперацый пры выкананні заданняў да тэкстаў падручніка: заданне на аснове ўзораў (узор-ілюстрацыя, узор дзеяння і яго выніку, узор гатовага прадукта), заданні на аснове алгарытмаў, схем і табліц, заданні на засваенне тэрміналогіі, розныя віды разбораў, практыкаванні на абагульненне і сістэматызацыю лінгвістычных ведаў.

Сістэма вучэбных тэкстаў школьнага падручніка па мове выступае базай для фарміравання камунікатыўнай кампетэнцыі. Структура кампетэнцыі прадвызначаецца адзінствам кампанентаў: маўленчая тэорыя, тэкставыя ўменні, неабходныя для аналізу “чужых” і стварэння ўласных тэкстаў, адэкватных мэтам, сферы і сітуацыі вучэбных зносін, спосабы дзейнасці, якімі павінен валодаць вучань для рацыянальнай працы з тэкстам. Камунікатыўныя ўменні ў кантэксце даследавання дэталізаваны як:

1) аналітычныя, скіраваныя на аналіз зместу, структуры, сродкаў арганізацыі вучэбнага тэксту;

2) аналітыка-прадуктыўныя ўменні фарміруюцца ў працэсе асэнсавання, разумення, узнаўлення вучэбнага тэксту;

3) прадуктыўныя ўменні скіраваны на стварэнне тэксту на базе вучэбнага. Пры стварэнні тэксту сінтэзуюцца ўменні, суадносныя з этапамі дзейнасці (арыенціроўка, планаванне, рэалізацыя, кантроль). Пры гэтым актуалізуюцца веды, уменні, атрыманыя ў працэсе аналізу, узнаўлення тэксту. Тэкст пры гэтым выступае як база для вучэбнай камунікацыі, як “правобраз” дзейнасці.

Вучэбным задачам адпавядае пэўны характар дзейнасці на аснове тэксту падручніка. Так, пры фарміраванні моўнай кампетэнцыі вучэбны тэкст выкарыстоўваецца з устаноўкай на прэзентацыю моўных адзінак, з'яў, аналіз іх тэкстаўтваральнай ролі. Паводле характару працы вучэбны тэкст успрымаецца, аналізуецца, узнаўляецца. Пры фарміраванні камунікатыўнай кампетэнцыі тэкст выкарыстоўваецца з устаноўкай на інтэрпрэтацыю зместу, прадуцыраванне самастойнага выказвання. Адпаведна тэкст інтэрпрэтуецца, перапрацоўваецца. У аснове дыферэнцыяцыі паняццяў моўная і камунікатыўная кампетэнцыя ляжыць адрозненне паміж тэкстам як лінгвістычнай адзінкай і тэкстам як моўна-маўленчым эталонам, што ўтрымлівае вучэбную інфармацыю і праграму пазнавальнай дзейнасці, скіраванай на яе аналіз, разуменне, засваенне, інтэрпрэтацыю [1;7; 9; 14;17; 18; 21;22;28;50; 52; 54; 55;56;77;78;96;97;98].

6. Распрацавана методыка фарміравання моўнай і камунікатыўнай кампетэнцый вучняў 10-11 (12) класаў на аснове сістэмы вучэбных тэкстаў школьных падручнікаў па беларускай мове, эксперыментальным шляхам выяўлена яе эфектыўнасць.

Прапанаваная методыка працы грунтуецца на аснове прынцыпу ад тэксту да тэксту: ад вучэбнага тэксту - праз яго аналіз, разуменне, інтэрпрэтацыю - да стварэння ўласнага на базе зыходнага. Сістэма фарміравання моўнай і камунікатыўнай кампетэнцый прадугледжвала паэтапнасць эксперыментальнага навучання: інфармацыйна-аналітычнага, аналітыка-прадуктыўнага, прадуктыўна-творчага. Зыходзячы з прынцыпу дыялектычнага фарміравання кампетэнцый, эксперыментальная праца мела комплексны характар, была скіравана як на засваенне сістэмы лінгвістычных і маўленчых паняццяў, так і на выпрацоўку ўменняў, спосабаў тэкставай дзейнасці, развіццё рэфлексійнага вопыту вучняў. Методыка працы прадугледжвала паэтапнасць і паслядоўнасць фарміравання тэкставых уменняў: аналітычных, скіраваных на адэкватнае разуменне тэксту, аналітыка-прадуктыўных, арыентаваных на ўзнаўленне, інтэрпрэтацыю адзінкі, прадуктыўных, прызначаных для стварэння ўласнага тэксту на аснове вучэбнага.

Аналітычныя ўменні фарміраваліся ў працэсе сістэмнай тэрміналагічнай працы. У вучэбных тэкстах тэрміналогія ўяўляе сабой сродак рэпрэзентацыі ведаў. Адпаведна тэрмін выступае і як носьбіт навуковых ведаў, і як інструмент пазнання лінгвістычнай тэорыі. Методыка працы з тэрмінамі патрабавала не толькі засваення зместу адзінкі, але і разумення структуры азначэння, яго родава-відавога кампанентаў, знаёмства з тэрміналагічнымі даведнікамі. Выкарыстоўвалася сістэма заданняў, на аснове якой фарміраваліся апазнавальныя, класіфікацыйныя, аналітычныя, сінтэтычныя, творчыя вучэбна-моўныя ўменні.

Паказчыкам аналітыка-прадуктыўных уменняў выступалі пытанні да тэксту, складанне плана, тэзісаў, адэкватнасць якіх дэманстравала ступень асэнсавання і разумення лінгвістычнай інфармацыі. У працэсе эксперыментальнай працы выяўляліся тэкставыя фрагменты як аснова для патэнцыяльных пытанняў, “запраграмаваных” у вучэбным тэксце. Пытанні вучняў (рэпрэдуктыўныя, праблемныя, крытычныя, рэфлексійныя) скіроўваліся на выяўленне асноўнай думкі тэксту, асаблівасцей ужывання лексічных, марфалагічных, сінтаксічных сродкаў, спецыфікі структуры, значэння невядомых слоў, незразумелых тэрмінаў, фактаў, дат, ацэнкі аўтарскай пазіцыі, ступені яе абгрунтаванасці, устанаўленне прычынна-выніковых сувязей, рэфлексію ўласных спосабаў дзеянняў, выкарыстаных прыёмаў працы. Методыка ўключала фарміраванне ўмення складаць план вучэбнага тэксту. Пры гэтым акцэнтаваліся наступныя моманты: рацыянальны план адлюстроўвае сэнсава-структурнае ядро вучэбнага тэксту, складанне плана - нефармальная лагічная аперацыя. План выступае і як этап кампрэсіі тэкставай інфармацыі, і як аснова для ўзнаўлення зместу і структуры адзінкі.

Прадуктыўныя ўменні выпрацоўваліся ў працэсе стварэння тэксту (пераказ, аналіз вучэбных тэкстаў) на базе зыходнага. Праграма эксперыментальнага навучання ставіла за мэту сфарміраваць уменні аналізаваць і ствараць тэксты рэпрадуктыўнага і прадуктыўнага характару. Вынікам рэпрадуктыўна-прадуктыўнай дзейнасці з'яўляецца адзін і той жа прадукт - тэкст, аднак ён адрозны па сваёй сутнасці. Напачатку зыходны вучэбны тэкст выступае як інфармацыйная каштоўнасць, як аб'ект, які трэба зразумець, засвоіць, пераказаць. Ацэнка вучэбных дасягненняў залежыць ад ступені дакладнасці ўзнаўлення аўтарскага пункту погляду. У працэсе прадуктыўнай дзейнасці тэкст змяняе сваю сутнасць і прызначэнне. Ён адыгрывае ролю стымулу для падрыхтоўкі самастойнага выказвання. “Эталонны” тэкст павінен быць пераасэнсаваны, інтэрпрэтаваны з улікам лінгвістычных, фонавых ведаў, агульнакультурных каштоўнасцей вучня. Адбываецца актыўнае, а не пасіўнае інтэлектуальнае ўзаемадзеянне з вучэбным тэкстам. Канчатковы прадукт - тэкст - ацэньваецца па ступені рэалізацыі камунікатыўнай задачы, паводле здольнасці сфармуляваць, аргументаваць уласнае бачанне тэмы, праблемы. Дамінуе роля не аўтара зыходнага тэксту, а яго стваральніка, інтэрпрэтатара. Прычым тэкст “на выхадзе” рэпрадуктыўны, паколькі ён заснаваны на камбінацыі і трансфармацыі зместу зыходнага. Аднак гэты другасны тэкст і прадуктыўны, паколькі за кожным вучнем - індывідуальныя інтэлектуальныя магчымасці, уласны маўленчы вопыт [1;9;11;14;29;30; 42; 44; 49; 53; 55; 56; 60;61; 69; 80;81].

Перспектывы далейшага даследавання праблемы звязваем з распрацоўкай наступных напрамкаў: фарміраванне творчых здольнасцей вучняў на аснове сістэмы тэкстаў школьных падручнікаў; комплексны аналіз тэксту як універсальнага сродку вучэбнай камунікацыі; даследаванне вучэбнага электроннага гіпертэксту як кагнітыўна-камунікатыўнай адзінкі нелінейнай структуры, як базы для поліварыянтнага прачытання (разумення).

Рэкамендацыі па практычным выкарыстанні вынікаў

Праведзенае даследаванне ў тэарэтычным і практычным аспектах выяўляе эфектыўнасць распрацаванай методыкі фарміравання моўнай і камунікатыўнай кампетэнцый на аснове лінгваметадычнай сістэмы вучэбных тэкстаў школьных падручнікаў па беларускай мове.

Рэтраспектыўны аналіз эвалюцыі вучэбнага тэксту школьнага падручніка ў працэсе навучання беларускай мове сведчыць, што якасныя адрозненні ў змесце, структуры, функцыях тэкстаў вызначаліся наступнымі фактарамі: а) зменамі ў мэтах і змесце навучання; б) метадалагічным узроўнем набыткаў лінгвістыкі і методыкі; в) дасягненнямі базавых навук [87; 88;89; 90; 91].

У кантэксце даследавання вучэбны тэкст трактуецца як аб'ект, інструмент і прадукт дзейнасці суб'ектаў пазнавальнага працэсу. Спецыфіка вучэбнага тэксту школьнага падручніка па беларускай мове як лінгваметадычнай адзінкі рэалізавана ў вучэбных, вучэбна-метадычных дапаможніках для вучняў і настаўнікаў агульнаадукацыйных устаноў з беларускай і рускай мовамі навучання [69; 77; 78; 80; 81].

Вынікі даследавання даказваюць, што з мэтай пераадолення інфармацыйнага стылю навучання сістэма тэкстаў школьных падручнікаў па мове павіннна стаць асновай для фарміравання моўнай і камунікатыўнай кампетэнцый вучняў. Тэкст пры гэтым выступае не як статычная адзінка, а як база для вучэбнай камунікацыі, як “правобраз” пазнавальна-камунікатыўнай дзейнасці [69; 77; 78; 80: 81].

Апрабацыя распрацаванай методыкі пацвердзіла эфектыўнасць фарміравання ўменняў вучняў на базе сістэмы тэкстаў школьных падручнікаў: аналітычных, скіраваных на адэкватнае разуменне тэксту, аналітыка-прадуктыўных, арыентаваных на ўзнаўленне зместу, інтэрпрэтацыю адзінкі, прадуктыўных уменняў, прызначаных для стварэння тэксту на аснове зыходнага [77;78;80; 81;90;91].

Распрацаваная методыка фарміравання тэкставых уменняў вучняў прайшла праверку ў эксперыментальных школах Беларусі (у межах эксперымента, які праводзіўся Нацыянальным інстытутам адукацыі па апрабацыі зместу 12-гадовай школы на працягу 1998-2004 гг.), удасканалена і ўведзена ў сучасную практыку навучання беларускай мове ў 10-11 класах агульнаадукацыйных устаноў Рэспублікі Беларусь з 2009 года [77;78;80; 81].

СПІС АПУБЛІКАВАНЫХ ПРАЦ ПА ТЭМЕ ДЫСЕРТАЦЫІ

Манаграфія

1. Васюковіч, Л.С.Вучэбны тэкст у школьным падручніку па беларускай мове: навук. выд. / Л.С. Васюковіч. - Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2004. -268 с.

Артыкулы ў рэцэнзаваных навуковых часопісах

2. Васюковіч, Л.С. Гучы, родная мова! / Л.С. Васюковіч, Л.І. Злобін, Я.Н. Марозава // Роднае слова. - 1992. - № 7 - 8. - С. 21 - 25.

3. Васюковіч, Л.С. Вывучэнне тэмы “Скланенне назоўнікаў у 5 класе” / Л.С. Васюковіч // Роднае слова . - 1996. - № 6. - С. 67 - 72.

4. Васюковіч, Л.С. З гісторыі падручніка па беларускай мове : урокі і вопыт 20-х гадоў ХХ ст. / Л.С. Васюковіч // Весн. Віцеб. дзярж. ун-та. - 2002. - № 1. - С. 28 - 32.

5. Васюковіч, Л.С. З гісторыі падручніка па беларускай мове : урокі і вопыт 30-х гадоў ХХ ст. / Л.С. Васюковіч // Беларус. мова і літаратура. - 2002. - № 4. - С. 114 - 126.

6. Васюковіч, Л.С.Тэксты пейзажнай тэматыкі ў школьным падручніку па мове / Л.С. Васюковіч // Весн.Мазыр.дзярж.пед.ун-та. - 2004. - № 1.- С. 81 - 84.

7. Васюковіч, Л.С. Навуковы тэкст ва ўмовах вучэбнай камунікацыі /
Л.С. Васюковіч // Весн. Магілёўс. дзярж. ун-та. - 2004. - № 1. - С. 107 - 111.

8. Васюковіч, Л.С. Вучань як суб'ект пазнавальна-камунікатыўнай дзейнасці / Л.С. Васюковіч // Адукацыя і выхаванне. - 2004. - № 2. - С. 24 - 28.

9. Васюковіч, Л.С. Інтэрпрэтацыя мастацкага тэксту падручніка як вучэбна-пазнавальная дзейнасць / Л.С. Васюковіч // Весн. Віцеб. дзярж. ун-та. - 2004. - № 2. - С. 164 - 169.

10. Васюковіч, Л.С. Водгук на мастацкі твор як маўленчы жанр / Л.С. Васюковіч // Роднае слова. - 2004. - № 5. - С. 23 - 25.

11. Васюковіч, Л.С. Мэтавы і зместавы кампаненты мадэлі тэксту падручніка па беларускай мове / Л.С. Васюковіч // Учен. зап. / Витеб. гос. ун-т. - 2004. - Т. 3. - С. 137 - 154.

12. Васюковіч, Л.С. Метатэкст у структуры падручніка па беларускай мове / Л.С. Васюковіч // Весн. Полоц. гос. ун-та. [Сер.] А, Гуманитар. науки. - 2004. - № 10. - С. 109 - 114.

13. Васюковіч, Л.С. Школьны падручнік як аб'ект педагагічнага даследавання / Л.С. Васюковіч // Весн. адукацыі. - 2004. - № 12. - С. 12 - 18.

14. Васюковіч, Л.С. Пытанні як сродак засваення лінгвістычнай інфармацыі школьнага падручніка / Л.С. Васюковіч // Весн. Віцеб. дзярж. ун-та. - 2005. - № 1. - С. 65 - 69.

15. Васюковіч, Л.С. Метатэкст школьнага падручніка па мове як эталон вучэбнага навуковага маўлення / Л.С. Васюковіч // Изв. Гомел. гос. ун-та. - 2005. - № 1(28). - С. 45 - 51.

16. Васюковіч, Л.С. Мастацкі тэкст як кампанент школьнага падручніка па мове / Л.С. Васюковіч // Роднае слова. - 2005. - № 6. - С. 49 - 52.

17. Васюковіч, Л.С. Чытанне мастацкага тэксту як маўленчая дзейнасць / Л.С. Васюковіч // Весн. Брэсц. дзярж. ун-та. Сер. філал. навук. - 2005. - № 3. - С. 72 - 76.

18. Васюковіч, Л.С. Структурныя кампаненты тэкстава-інфармацыйнай кампетэнцыі вучняў старшых класаў / Л.С. Васюковіч // Весн. Брэсц. дзярж. ун-та. Сер. філал. навук. - 2007. - № 1. - С. 135 - 139.

19. Васюковіч, Л.С. Мова і культура : праграма курса на выбар для ХІІ класа / Л.С. Васюковіч // Беларус. мова і літаратура. - 2007. - № 10. - С. 20 - 22.

20. Васюковіч, Л.С. Псіхалінгвістычны аспект вучэбнага тэксту для старшай ступені школы / Л.С. Васюковіч // Адукацыя і выхаванне. - 2007. - № 8. - С. 43 - 46.

21. Васюковіч, Л.С. Вучэбны лінгвістычны тэкст у сістэме эксперыментальнага навучання / Л.С. Васюковіч // Весн. Віцеб. дзярж. ун-та. - 2007. - № 2. - С. 86 - 90.

22. Васюковіч, Л.С. Мадэль вучэбнага тэксту падручніка па беларускай мове як структурна-функцыянальны аналаг арыгінала / Л.С. Васюковіч // Учен. зап. / Витеб. гос. ун-т. - 2007. - Т. 6. - С. 134 - 151.

23. Васюковіч, Л.С.Структура навучальнага тэксту школьнага падручніка па беларускай мове / Л.С. Васюковіч //Роднае слова.-2007. - № 9. - С. 31 - 33.

24. Васюковіч, Л.С. Структура навучальнага тэксту школьнага падручніка па беларускай мове / Л.С. Васюковіч // Роднае слова.-2007. - № 10. -С.46 - 47.

25. Васюковіч, Л.С. Лінгвадыдактычныя параметры электроннага вучэбнага тэксту / Л.С. Васюковіч // Весн. Віцеб. дзярж. ун-та.-2010.- № 1. - С. 68 - 72.

26. Васюковіч, Л.С. Інфармацыйна-камунікатыўныя разнавіднасці вучэбнага тэксту школьнага падручніка / Л.С. Васюковіч // Адукацыя і выхаванне. - 2010. - № 10. - С. 40 - 49.

Артыкулы ў навуковых зборніках

27. Васюковіч, Л.С. З гісторыі станаўлення беларускай метадычнай думкі : 60 -80-я гады ХХ ст. / Л.С. Васюковіч // Актуальныя пытанні беларускай лінгвістыкі : зб. навук. арт. / Белар. дзярж. пед. ун-т ; рэдкал. : П.А. Міхайлаў (адк. рэд.) [і інш.]. - Мінск, 2002. - С. 41 - 45.

28. Васюковіч, Л.С. Разуменне вучэбнага тэксту / Л.С. Васюковіч // Пытанні тэорыі і практыкі навучання роднай мове : зб. навук.-метад. матэрыялаў / Нац. ін-т адукацыі ; пад рэд. М.Г. Яленскага. - Мінск, 2002. - С. 56 - 71.

29. Васюковіч, Л.С. Пераказ вучэбнага навуковага тэксту / Л.С. Васюковіч // VI навуковыя чытанні, прысвечаныя 120-годдзю з дня нараджэння С.М. Некрашэвіча : зб. навук. арт. / Гомел. дзярж. ун-т ; рэдкал. : А.А. Станкевіч (адк. рэд.) [і інш.]. - Гомель, 2003. - С. 21 - 24.

30. Васюковіч, Л.С. План як праграма асэнсавання зместу навуковага тэксту / Л.С. Васюковіч // Актуальныя праблемы развіцця сучаснай методыкі выкладання беларускай мовы : зб. арт. / Нац. ін-т адукацыі ; пад рэд. В.У. Протчанкі, М.Г. Яленскага. - Мінск, 2003. - С. 32 - 39.

31. Васюковіч, Л.С. Тэкст ва ўмовах вучэбнай камунікацыі / Л.С. Васюковіч // Проблеми зіставноп семантики : зб. наук.ст. / Кипв. лінгв. ун-т ; ред. М.П. Кочерган.- Кипв, 2003. - Вип. 6. - С. 451 - 454.

32. Васюкович, Л.С. Научный текст в условиях учебной деятельности / Л.С. Васюкович // Разноуровневые характеристики лексических единиц : сб. науч. ст.: в 2 ч. / Смоленс. гос. ун-т ; отв. ред. И.А. Королёва - Смоленск, 2004. - Ч. І. - С. 81 - 87.

33. Васюкович, Л.С. Художественный текст как лингводидактический объект / Л.С. Васюкович // Meninis tekstas : Suvokimas. Analize. Interpretacija = Художественный текст : Восприятие. Анализ. Интерпретация : moskliniш straipsniш rinkinys / Vilniaus pedagoginis univ. ; redakcinй kolegija : V. Gudonienй [et. al.]. - Vilniaus, 2004. - С. 273 - 279.

34. Васюкович,Л.С.Принципы формирования текстотеки школьного учебника (на материале худож.текстов)/Л.С.Васюкович // В поисках эквивалентности : сб. науч. докл. / Прешов. ун-т. - Прешов, 2004.- С. 382- 389.

35. Васюковіч, Л.С. Вучэбны тэкст як асноўны кампанент школьнага падручніка па мове / Л.С. Васюковіч // Studia Wschodniosіowiaсskie / Uniwersytet w Biaіymstoku. - Biaіystok, 2005. - T. 5. - С. 253 - 268.

36. Васюковіч, Л.С. З гісторыі станаўлення нацыянальнага падручніка па беларускай мове (20 - 30-ыя гг. ХХ ст.) / Л.С. Васюковіч // Jкzyk і kultura mniejszoњci narodowych w dobie globalizacji. - Biaіystok, 2005. - Вып. 6. - С. 241 - 253.

37. Васюковіч, Л.С. Лінгвадыдактычны статус вучэбнага тэксту // Studia Wschodniosіowiaсskie / Uniwersytet w Biaіymstoku. - Biaіystok, 2007. - Т.7. - С. 313 - 321.

Матэрыялы і тэзісы навуковых канферэнцый

38. Васюковіч, Л.С. Аб некаторых праблемах курса “Сучасная беларуская літаратурная мова” на філалагічных факультэтах педінстытутаў / Л.С. Васюковіч // Беларуская мова і літаратура : праблемы навучання і вывучэння ў сярэдняй і вышэйшай школе : матэрыялы Рэсп. навук.-практ. канф. - Мінск, 1984. - C. 18 - 22.

39. Васюковіч, Л.С. Маўленчы патэнцыял лінгвістычных курсаў / Л.С. Васюковіч // Беларуская мова і літаратура - праблемы навучання і вывучэння ў сярэдняй і вышэйшай школе : матэрыялы Рэсп. навук.-практ. канф., Мінск, ліст. 1994 г. / Беларус. дзярж. ун-т ; адк. рэд. В.Ю. Дылеўская. - Мінск, 1994. - С. 106 - 107.

40. Васюковіч, Л.С. Да праблемы станаўлення беларускай лексікаграфіі / Л.С. Васюковіч // Беларуска-руска-польскае супастаўляльнае мовазнаўства і літаратуразнаўства : матэрыялы IV міжнар. навук. канф., Віцебск, 22-24 красав. 1997 г. : у 3 ч. / Віцеб. дзярж. ун-т ; рэдкал. : Г.М. Мезенка (адк. рэд.) [і інш.]. - Віцебск, 1997. - С. 97 - 99.

41. Васюковіч, Л.С. Да праблемы дыялагізацыі навучання / Л.С. Васюковіч // Тэорыя і практыка навучання мове і літаратуры ў сярэд. і вышэйшай школе : тэз. Міжнар. навук.-тэарэтыч. канф. : у 2 ч. / Беларус. дзярж. ун-т. - Мінск, 1997. - Ч. І. - С. 22 - 24.

42. Васюковіч, Л.С. Тэкстацэнтрычны падыход пры выкладанні беларускай мовы ў школе / Л.С. Васюковіч // Пятыя навуковыя чытанні, прысвечаныя С. Некрашэвічу:матэрыялы навук.канф.: у 2 ч. / Гомел. дзярж. ун-т ; рэдкал. : А.А. Станкевіч (адк. рэд.) [і інш.]. - Гомель, 2001. - Ч. I. - С. 49 - 52.

43. Васюковіч, Л.С. Урокі і набыткі 40 - 50-х гадоў ХХ ст. (у кантэксце станаўлення і развіцця методыкі выкладання мовы) / Л.С. Васюковіч // Германский и славянский миры : взаимовлияние, конфликты, диалог культур : история, уроки, опыт, современность : материалы междунар. науч.-практ. конф., Витебск, 6-8 дек. 2001 г. / Витеб. гос. ун-т ; редкол.: В.А. Космач (гл. ред.) [и др.] - Витебск, 2001. - С. 390 - 394.

44. Васюковіч, Л.С. Падручнік па беларускай мове як лінгвакультуралагічная мадэль працэсу навучання / Л. С. Васюковіч // Языковое разнообразие как фактор межкультурного взаимопонимания и демократической стабильности : материалы Междунар. науч. конф., Минск, 4-5 дек. 2001 г. : в 2 ч. / Минс. гос. лингв. ун-т ; отв. ред. Н.П. Баранова. - Минск, 2001. - Ч. II. - С. 166 - 168.

45. Васюковіч, Л.С. Школьны падручнік па беларускай мове : праблема пераемнасці зместу і метадаў навучання / Л. С. Васюковіч // Проблемы преемственности в системе образования : теория, эксперимент, практика : материалы Междунар. науч.-практ. конф., Минск, 7-8 дек. 2000 г. / Нац. ин-т образования ; отв. ред. Б.Н. Пальчевский. - Минск, 2001. - С. 64 - 65.

46. Васюковіч, Л.С. Тэкст: адзінка мовы або маўлення / Л. С. Васюковіч // Проблемы преподавания в средних и старших кл. общеобразовательной шк. : материалы III науч.-метод. конф., Гомель, 10-11 окт. 2002 г. / Гомел. гос.ун-т;редкол.:И.М.Елисеева(отв.ред.) [и др.].- Гомель, 2002. -С.141-143.

47. Васюковіч, Л.С. Вучэбны тэкст як адзінка маўлення / Л. С. Васюковіч // Обшеобразовательная школа в условиях реформирования : состояние и перспективы : материалы Междунар. науч.-практ. конф., Витебск, 13-14 нояб. 2002 г. / Вит. гос. ун-т; отв. ред. Н.А. Ракова. - Витебск, 2002. -С. 112- 116.

48. Васюковіч, Л.С. Пытанні развіцця мовы ў метадычнай спадчыне Якуба Коласа // Мова - літаратура - культура : матэрыялы ІІІ Міжнар. навук. канф., Мінск, 27-28 верас. 2002 г. : у 2 т. / Беларус. дзярж. ун-т ; рэдкал. : З.І. Бадзевіч (адк. рэд.) [і інш.]. - Мінск, 2002. - Т. 1. - С. 53 - 55.

49. Васюковіч, Л.С. Вучэбны тэкст як асноўны кампанент школьнага падручніка па беларускай мове / Л.С. Васюковіч // Беларуска-руска-польскае супастаўляльнае мовазнаўства, літаратуразнаўства, культуралогія : матэрыялы VI Міжнар. навук. канф., Віцебск, 15-17 мая 2003 г. : у 2 ч. / Віцеб. дзярж. ун-т ; пад агул. рэд. Л.М. Вардамацкага, Г.М. Мезенкі. - Віцебск, 2003. - Ч. II. - С. 81 - 83.

50. Васюкович, Л.С. Текстотека как методическая организация учебной книги по языку / Л.С Васюкович // Проблемы развитня российского и зарубежного образования : материалы Всерос. науч.-практ. конф. : в 2 ч. / Смолен. гос. пед. ун-т. - Смоленск, 2003. - Ч. I. - С. 73 - 80.

51. Васюковіч, Л.С. Метатэкст у структуры падручніка па беларускай мове / Л.С. Васюкович // Многоуровневая система подготовки филологов : организация содержания и новые технологии обучения : материалы Междунар. науч.-практ. конф. / Белорус. гос. ун-т. - Мінск, 2004. - С.114- 118.

52. Васюковіч, Л.С. Тэкст культуры ў школьных падручніках па мове / Л.С. Васюковіч // Аб агульных каштоўнасцях у славацка-беларускіх сувязях : зб. матэрыялаў навук. канф. / Ун-т імя Мацея Бэла ; гал. рэд. Н. Кісялёва. - Банска-Быстрыца, 2004. - С. 126 - 136.

53. Васюковіч, Л.С. Перспектывы ўдасканалення школьнага падручніка па беларускай мове / Л.С. Васюковіч // Пісьменнік - мова - стыль : III Міжнар. навук. канф., Мінск, 29-30 верас. 2005 г. / Беларус. дзярж. ун-т ; рэдкал. : З.І. Бадзевіч (адк. рэд.) [і інш.]. - Мінск, 2005. - С. 134 - 139.

54. Васюковіч, Л.С. Культуратворчы кампанент школьнага падручніка па беларускай мове / Л.С. Васюковіч // Мовы Вялікага княства Літоўскага : матэрыялы IV Міжнар. навук. канф., Брэст, 18-19 мая 2004 г. / Брэсц. дзярж. ун-т ; пад агул. рэд. М.М. Аляхновіча. - Брэст, 2005. - С. 95 - 99.

55. Васюковіч, Л.С. Чытанне вучэбнага тэксту : лінгвадыдактычны аспект / Л.С. Васюковіч // Взаимодействне и взаимопроникновение языков и культур : состояние и перспективы : материалы Междунар. науч. конф., Минск, 20-21 марта 2008 г .: в 2 ч. / Белорус. гос. ун-т ; редкол. : В.Д. Стариченок (отв. ред.) [и др.]. - Минск, 2008. - Ч. 2. - С. 212 -214.

56. Васюковіч, Л.С. Спецыфічныя ўменні пры чытанні вучэбных тэкстаў школьных падручнікаў па мове / Л.С. Васюковіч // Актуальныя праблемы мовазнаўства і лінгвадыдактыкі : матэрыялы Рэсп. навук. канф., Брэст, 20-21 сакав. 2008 г. / Брэсц. дзярж. ун-т ; пад агул. рэд. М.І. Новік. - Брэст, 2008. - С. 295 - 297.

57. Васюковіч, Л.С. Вучэбны тэкст як лінгвадыдактычны феномен / Л.С. Васюковіч // Университетское образование : опыт тысячелетия, проблемы, перспективы развития : тез. докл. II Междунар. конгресса, Минск, 14-16 мая 2008 г. : в 2 т. / Минск. гос. лингв. ун-т ; редкол. : Р.С. Пионова (отв. ред.) [и др.]. - Мінск, 2008. - Т. 2. - С. 125 - 127.

58. Васюковіч, Л.С. Эвалюцыя поглядаў на вучэбны тэкст як лінгвадыдактычную катэгорыю / Л.С. Васюковіч // Язык и дискурс в статике и динамике : тез. докл. Междунар. науч. конф., Минск, 14-15 нояб. 2008 г. / Минс. гос. лингв. ун-т ; редколл. : З.А. Харитончик (отв. ред.) [и др.] - Мінск, 2008. - С. 299 - 300.

59. Васюковіч, Л.С. Вучэбны тэкст як аб'ект навуковага даследавання / Л.С. Васюковіч // Беларуска-руска-польскае супастаўляльнае мовазнаўства і літаратуразнаўства : матэрыялы VIII Міжнар. навук. канф., Віцебск, 22-24 кастр. 2009 г. : у 2 ч. / Віцеб. дзярж. ун-т ; рэдкал. : Г.М. Мезенка (адк. рэд.) [і інш.]. - Віцебск, 2009. - Ч. 1. - С. 150 - 152.

60. Васюкович, Л.С. Формирование методологической культуры будущих специалистов социальной сферы / Л.С. Васюкович // Пути, тенденции и направления развития социальной сферы : материалы II Междунар. науч.-практ. конф., Витебск, 3 дек. 2009 г. / Витеб. гос. ун-т ; редкол. : Г.А. Качан (отв. ред.) [и др.]. - Витебск, 2009. - С. 45 - 47.

61. Васюковіч, Л.С. Фарміраванне інфармацыйнай культуры на аснове электроннага вучэбнага тэксту / Л.С. Васюковіч // Наука - образованию, производству, эканомике : XV Региональной науч.-практ. конф., Витебск, 3-5 марта 2010 г. / Вит. гос. ун-т ; редколл. А.П. Солодков (гл. ред.) [и др.]. - Витебск, 2010. - С. 213 - 214.

Падручнікі і вучэбныя дапаможнікі для агульнаадукацыйных устаноў

62. Несцяровіч, В.І. Беларуская мова : падручнік для 5 класа агульнаадукац. шк. з рус. мовай навуч. / В.І. Несцяровіч, Я.Н. Марозава, Л.С. Васюковіч. - Мінск : Нар. асвета, 1992. - С. 211 - 299.

63. Несцяровіч, В.І. Беларуская мова : падручнік для 5 кл. шк. з рус. мовай навуч. / В.І. Несцяровіч, Я.Н. Марозава, Л.С. Васюковіч. - 2-е выд. - Мінск : Нар. асвета, 1994. - С. 211 - 299.

64. Несцяровіч, В.І. Беларуская мова : падручнік для 5 класа агульнаадукац. шк. з рус. мовай навуч. / В.І. Несцяровіч, Я.Н. Марозава, Л.С. Васюковіч. - 3-е выд., перапрац. - Мінск : Нар. асвета, 1996. - С. 157 - 317.

65. Несцяровіч, В.І. Беларуская мова : падручнік для 5 класа агульнаадукац. шк. з рус. мовай навуч. / В.І. Несцяровіч, Я.Н. Марозава, Л.С. Васюковіч. - 5-е выд. - Мінск : Нар. асвета, 1998. - С. 157 - 317 с.

66. Несцяровіч, В.І. Беларуская мова : вучэб. дапам. для 5 кл. шк. для дзяцей са слабым зрокам / В.І. Несцяровіч, Я.Н. Марозава, Л.С. Васюковіч. - Мінск : Нар. асвета, 1998. - С. 273 - 544 с.

67. Васюковіч, Л.С. Беларуская мова : 5 клас. Эксперыментальны падручнік для шк. з рус. мовай навуч. / Л.С. Васюковіч, В.І. Несцяровіч, Я.Н. Марозава. - Мінск : Адукацыя і выхаванне, 1998. - С. 4 - 72; с. 222 - 293.

68. Беларуская мова: 6 клас. Эксперыментальны падручнік для шк. з рус. мовай навуч. / Г.М. Малажай [і інш.]. - Мінск : ПаліБіг, 1999. - С. 28 - 143.

69. Беларуская мова:падручнік для 10-11кл.агульнаадукац.шк.з рус.мовай навуч. / В.І Несцяровіч [і інш.]. - Мінск:Нар. асвета, 1999. - С.100-139, 214-266.

70. Яленскі, М.Г. Зорачка : падручнік па беларус. мове для I кл. : у 3 ч. / М.Г. Яленскі, Л.С. Васюковіч, Т.М. Шылько. - Мінск : Баласс, 2002. - Ч. II. - С. 89 - 96.

71. Яленскі, М.Г. Зорачка : падручнік па беларус. мове для I кл. : у 3 ч. / М.Г.Яленскі, Л.С. Васюковіч, Т.М. Шылько. - Мінск : Баласс, 2002. - Ч. III. - С. 55 - 86.

72. Беларуская мова : падручнік для 5 кл. агульнаадукац. школы з рус. мовай навучання / Г.М. Малажай [і інш.]. - 2-е выд. - Мінск : Навук.-метад. цэнтр, 2002. - С. 37 - 189.

73. Васюковіч, Л.С. Беларуская мова : падручнік для 4 кл. агульнаадукац. шк. з рус. мовай навучання / Л.С.Васюковіч, В.І.Несцяровіч, Я.Н. Марозава. - 2-е выд. - Мінск : Навук.-метад. цэнтр, 2002. - С. 3-97.

74. Беларуская мова : падручнік для 5 класа шк. з рус. мовай навучання / Г.М. Малажай [і інш.]. - Мінск : Навук.-метад. цэнтр, 2003. - С. 37 - 189.

75. Яленскі, М.Г. Крынічка : падручнік па беларус. мове для 2 кл. : у 2 ч. / М.Г Яленскі, Л.С. Васюковіч, Н.У. Антонава. - Мінск : Баласс, 2003. - Ч. I. - С. 122 - 141.

76. Яленскі, М.Г. Крынічка: падручнік па беларус. мове для 2 кл. : у 2 ч. / М.Г Яленскі, Л.С. Васюковіч, Н.У. Антонава. - Мінск : Баласс, 2003. - Ч. II. - С. 3 - 60.

77. Беларуская мова: эксперыментальны вучэб. дапам. для 11 кл. устаноў, якія забяспечваюць атрыманне агульнай сярэдняй адукацыі (базавы і павышаны ўзроўні) / Л.С. Васюковіч [і інш.]. - Мінск : Нар. асвета, 2004. - С. 32 - 72.

78. Беларуская мова: эксперыментальны вучэб. дапам. для 12 класа ўстаноў, якія забяспечваюць атрыманне агульнай сярэд. адукацыі (базавы і павышаны ўзроўні) / Л.С. Васюковіч [і інш.]. - Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2005. - С. 3-30; с. 173-180.

79. Беларуская мова: вучэб. дапам. для 5-га кл. агульнаадукац. устаноў з беларус. і рус. мовамі навучання / В.П. Красней [і інш.]. - Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2008. - Ч. 2. - С. 100-151.

80. Беларуская мова : вучэб. дапам. для 10-га класа агульнаадукац. устаноў з беларус. і рус. мовамі навучання / Г.М. Валочка [і інш.]. - Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2009. - С. 169 - 245.

81. Беларуская мова : вучэб. дапам. для 11-га кл. агульнаадукац. устаноў з беларус. і рус. мовамі навучання / Г.М. Валочка [і інш.]. - Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2010. - С. 3 - 29; с. 124 - 149.

Вучэбна-метадычныя дапаможнікі для настаўнікаў агульнаадукацыйных устаноў

82. Васюковіч, Л.С. Вывучэнне беларускай мовы ў 5 класе : для эксперыментальных шк. з рус. мовай навуч. / Л.С. Васюковіч, С.М. Якуба. - Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 1998. - С. 3-16; с. 41-48.

83. Беларуская мова ў 5 класе: вучэб.-метад. дапам. для настаўнікаў агульнаадукац. шк. з рус. мовай навуч. / Г.М. Малажай [і інш.]. - Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2000. - С. 42-96.

84. Беларуская мова ў 6 класе: вучэб.-метад. дапам. для настаўнікаў / Г.М. Малажай [і інш.]. - Мінск: Адукацыя і выхаванне, 2000. - С. 31-81.

85. Васюковіч, Л.С. Беларуская мова ў 4 класе : дапам. для настаўнікаў агульнаадукац. шк. / Л.С. Васюковіч, З.М. Кавалевіч, С.М. Якуба. - Мінск : Навук.-метад. цэнтр, 2002. - С. 3 - 52; с. 181 - 237.

86. Васюковіч, Л.С. Беларуская мова ў 5 класе : вучэб.-метад. дапам. для настаўнікаў агульнаадукац. устаноў з беларус. і рус. мовамі навуч./ Л.С. Васюковіч, В.П. Красней, Я.М. Лаўрэль. - Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2010. - С. 109 - 141.

Вучэбныя дапаможнікі для студэнтаў

87. Выкладанне беларускай мовы ў школе / М.Г. Яленскі [і інш.]. - Мінск : Нар. асвета, 1994. - С. 172 - 237 с.

88. Васюковіч, Л.С. Методыка выкладання беларускай мовы ў сярэдняй школе: практыкум для студ. філал. спец. ВНУ / Л.С. Васюковіч, М.Г. Яленскі. - Мінск : Універсітэцкае, 1999. - С. 50-176.

89. Курсавыя і дыпломныя працы па беларускай мове: дапам. для студ. філал. фак. ВНУ / пад рэд. Васюковіч Л.С. - Мінск: Універсітэцкае, 2000. - С. 3 - 35; с. 89 - 122; с. 138 - 140; с. 178 - 244.

90. Яленскі, М.Г. Методыка выкладання беларускай мовы ў сярэдняй школе : практыкум / М.Г. Яленскі, У.П. Саўко, Л.С. Васюковіч. - Мінск : Адукацыя і выхаванне, 2006. - С. 38-115; с. 161-166.

91. Методыка выкладання беларускай мовы:вучэб.дапам. для студ. філал. спец. / М.Г. Яленскі [і інш.]. - Мінск: Адукацыя і выхаванне, 2007. - С. 216-235.

Вучэбныя праграмы

92. Праграмы сярэдняй агульнаадукацыйнай школы з рускай мовай навучання: Беларуская мова, V - XI класы / В.У. Протчанка [і інш.]; пад. агул. рэд. В.У. Протчанкі. - Мінск: АСАР, 1993. - 54 с.

93. Праграмы сярэдняй агульнаадукацыйнай школы з рускай мовай навучання: Беларуская мова, V - XI класы / В.У. Протчанка [і інш.] ; пад агул. рэд. В.У. Протчанкі. - Мінск: АСАР, 1995. - 48 с.

94. Праграмы сярэдняй агульнаадукацыйнай школы па беларускай мове: V - XI класы з рус. мовай навучання / Г.М. Валочка [і інш.] пад агул. рэд. В.У. Протчанкі. - Мінск : Навук.-метад. цэнтр, 1997. - 54 с.

95. Протчанка, В.У. Праграма па методыцы выкладання беларускай мовы для філалагічных факультэтаў ВНУ / В.У. Протчанка, Г.М. Валочка, Л.С. Васюковіч. - Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 1998. - 16 с.

96. Беларуская мова: эксперыментальная вучэб. праграма для 11 кл. устаноў, якія забяспечваюць атрыманне агульнай сярэдняй адукацыі з беларус. і рус. мовамі навучання з 12-гадовым тэрмінам навучання (базавы ўзровень вывучэння прадмета) / В.У. Протчанка [і інш.]. - Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2004. - 15 с.

97. Беларуская мова : 12 клас базавы і павышаны ўзроўні : эксперыментальная праграма для ўстаноў, якія забяспечваюць атрыманне агульнай сярэд. адукацыі / Г.М. Валочка [і інш.] ; пад агул. рэд. В.У. Протчанки. - Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2005. - 20 с.

98. Беларуская мова: XI - XII класы (базавы, павышаны, паглыблены ўзровень): вучэб. праграма для агульнаадукац. устаноў з беларус. і рус. мовамі навучання / Г.М. Валочка [і інш.]. - Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2007. - 40 с.

РЭЗЮМЭ

Васюковіч Людміла Сяргееўна

Лінгваметадычная сістэма вучэбных тэкстаў школьных падручнікаў па беларускай мове: фарміраванне моўнай і камунікатыўнай кампетэнцый

Ключавыя словы: вучэбны тэкст, навучанне беларускай мове, методыка выкладання мовы, лінгваметадычная сістэма тэкстаў, тэорыя падручніка, школьны падручнік па беларускай мове, моўная кампетэнцыя, камунікатыўная кампетэнцыя, тэкставыя ўменні.

Мэта даследавання: тэарэтычнае абгрунтаванне, эксперыментальная апрабацыя і практычная рэалізацыя лінгваметадычнай сістэмы вучэбных тэкстаў школьных падручнікаў па беларускай мове для 10-11 класаў у кантэксце фарміравання моўнай і камунікатыўнай кампетэнцый вучняў.

Метады даследавання адэкватныя задачам і этапам дысертацыйнай працы: тэарэтычны аналіз даследаванай з'явы (аналіз нарматыўных дакументаў, лінгваметадычных, лінгвістычных, педагагічных, псіхалагічных першакрыніц па навуковай праблеме), назіранне за працэсам навучання беларускай мове, педагагічны эксперымент, якасна - колькасны аналіз эксперыментальных дадзеных, абгрунтаванне вынікаў даследавання.

Атрыманыя вынікі і іх навізна на тэарэтычным узроўні прадстаўлены сукупнасцю канцэптуальных ідэй, што абгрунтоўваюць функцыі, састаў, структуру лінгваметадычнай сістэмы вучэбных тэкстаў школьных падручнікаў як асновы фарміравання моўнай і камунікатыўнай кампетэнцый вучняў: канкрэтызуюць статус і спецыфіку вучэбнага тэксту як рэпрэзентанта сістэмы, што выступае як аб'ект, інструмент і прадукт навучання беларускай мове; дапаўняюць тыпалогію тэкстаў шляхам распрацоўкі класіфікацыі вучэбных тэкстаў з улікам функцыянальна-структурных параметраў (метатэксты, інструментальна-практычныя і тэксты з паралінгвістычнымі кампанентамі); паглыбляюць сутнасць кампетэнтнаснага падыходу пры навучанні мове праз удакладненне структурных кампанентаў моўнай і камунікатыўнай кампетэнцый.

Навізна вынікаў на практычным узроўні заключаецца ў распрацоўцы, эксперыментальнай праверцы і рэалізацыі ў падручніках для агульнаадукацыйных устаноў методыкі фарміравання моўнай і камунікатыўнай кампетэнцый, якая забяспечвае прынцып навучання мове ад тэксту да тэксту (у межах эксперымента, што праводзіўся Нацыянальным інстытутам адукацыі па апрабацыі зместу 12-гадовай школы на працягу 1998-2004 гадоў). Прапанаваная методыка ўдасканалена і ўведзена ў сучасную практыку навучання беларускай мове ў 10-11 класах агульнаадукацыйных устаноў Рэспублікі Беларусь з 2009 года.

Галіна прымянення: метадычнае забеспячэнне і якасць працэсу навучання беларускай мове ў агульнаадукацыйных установах.

РЕЗЮМЕ

Васюкович Людмила Сергеевна

Лингвометодическая система текстов школьных учебников по белорусскому языку: формирование лингвистической и коммуникативной компетенций

Ключевые слова: учебный текст, обучение белорусскому языку, методика преподавания языка, лингвометодическая система, теория учебника, школьный учебник по белорусскому языку, лингвистическая компетенция, коммуникативная компетенция, текстовые умения.

Цель исследования: теоретическое обоснование, экспериментальная апробация и практическая реализация лингвометодической системы текстов школьных учебников по белорусскому языку для 10-11 классов в контексте формирования лингвистической и коммуникативной компетенций.

Методы исследования адекватны задачам и этапам диссертационной работы: теоретический анализ изачаемого явления, наблюдение за процессом обучения белорусскому языку, педагогический эксперимент, качественный и количественный анализ экспериментальных данных, обоснование результатов исследования.