Іконостаси та їх виконавці для кафедрального собору Святих Петра і Павла в Мінську: нові матеріали про переобладнання сакрального інтер’єру протягом XIX ст.

Размещено на http://www.allbest.ru/

Іканастасьі і іх выканауцы для кафедральнага сабора Святых Пятра і Паула у Мінску: новый матэрыялы пра пераабсталяванні сакральнага штэр'ера на працягу ХІХ ст. Аутар выказвае шчырую падзяку А. А. Гоціну і Дз. В. Лісейчьїкаву за канструктыунае абмеркаванне архіуньх матэрыялау па гісторьі мінскага кафедральнага сабора

У 1795 г. базыльянская царква Св. Духа у Мінску была пераведзена у праваслауе, пе- раасвечана у гонар Апосталау Пятра і Паула, а з 1799 г. стала кафедральным саборам. Над сцянньїмі роспісамі, выкананнем абразоу і вырабау іканастасау і рам у ХІХ ст. працавау шэраг тагачасных жывашсцау і разьбяроу, імёны якіх бвілі устаноулены падчас даследа- вання: жывашсцы Іван Раманоускі, Гаурыш Зубковіч, Іван Ксенафонтау, Іван Крукау, Арэст Цшашэусш, Яуграф Сарокін і Павел Ікоу Ягор Зотау (1869); разьбяр - Іван Ягорау Для мастака Г аурыша Зубковіча, які у 1846-1847 гг. працавау над напісаннем ікон у цэнтральны іканастас сабора і у бакавы прыдзел, былі устаноулены біяграфічнБія звесткі - ён сын святара з Пінскага павета Мінскай губерні; перш, чым пастушу у Імператарскую акадэм1ю мастацтвау вучыуся у Літоускай (Жыровіцкай) семінарыі.

Ключавыя словы: іканастас, жвівапіс ХІХ стагоддзя, іканапісцві, разьбяры, грэка-каталщкая царква, праваслауная царква, царкоуная Унія, Імператарская акадэмія мастацтвау у Санкт- Пецярбургу

SUMMARY

Flikop-Svita Halina

The interior of the Basilian Church of the Holy Spirit in Minsk, which was converted to Orthodoxy in 1795, re-consecrated in honor of the apostles Peter and Paul and became the main Orthodox Church of the city, is investigated. The stages of restructuring and changes of interior during the 19th century are determined. It is stated that in 1937, during the struggle with religion in the Soviet Union, the temple was destroyed, and in the early 21th century the building in which the concert hall of the Philharmonic “Upper city” is located now was reconstructed.

It is scientifically proven that several painters of that time worked on the creation of wall murals and the execution of icons in the 19th century, the names of which remained unknown until now. The same applies to the carvers who made the iconostasis base and frames for icons. During the study, on the basis of archival materials, a circle of masters who decorated the interior of this Cathedral in different years was determined. Painters: Ivan Romanovsky (1817); students and masters of the Imperial Academy of arts in St. Petersburg Gabriel Zubkovich, Ivan Ksenofontov, Ivan Kryukov,

251

Orest Timashevsky, Yevgraf Sorokin and Pavel Ikov (1846-1860); Egor Zotov (1869); Carver - Ivan Egorov. In addition to them, the revealed documents identified the hitherto unknown masters, with whom in 1817 the Minsk Orthodox Consistory negotiated, but they did not take up this order: the painter Svidinsky and the architect Meisler.

Biographical information for the artist Gabriel Zubkovich, who created the icons of the central iconostasis of the cathedral and the lateral altar in 1846-1847 is established. It is noticed that he was the son of a priest from Pinsk district, Minsk province, was born in about 1816, probably in Lyakhavichy the same district, where at that time the father was parson. Before he entered the Imperial Academy of arts, studied in the Lithuanian (Zhirovichi) Seminary, from which he graduated prior to 1740, had four brothers and two sisters. He came from a dynasty of priests, where not only his father, but also his grandfather and uncle were parsons.

Keywords: iconostasis, painting of the XIX century, icon painters, carvers, Greek Catholic Church, Orthodox Church, Church Union, Imperial Academy of arts in St. Petersburg

Фликоп-Світа Г. А.

церков вазиліанський мінськ православ'я

Досліджено інтер'єр вазиліанської церкви Св. Духа в Мінську, яка 1795 р. була переведена в православ'я, переосвячена на честь апостолів Петра і Павла і стала головним православним храмом губернського міста. Визначено етапи перебудови і зміни в інтер'єрі протягом XIX ст. У 1937 р. у звязку з політикою боротьби з релігією в Радянському Союзі храм був розорений, а на початку ХХІ ст. здійснено реконструкцію будівлі, в якій розташовується концертний зал філармонії “Верхнє місто”.

Науково доведено, що над стінними розписами і виконанням ікон в ХІХ ст. працювали кілька тодішніх живописців, імена яких до теперішнього часу залишалися не відомими. Те саме стосується і різьбярів, які робили іконостасну основу і рами для ікон. Під час дослідження на підставі архівних матеріалів було визначено коло майстрів, що в різні роки оформляли інтер'єр собору. Живописці: Іван Романовський (1817); учні і майстри Імператорської академії мистецтв у Санкт-Петербурзі Г авриїл Зубкович, Іван Ксенофонтов, Іван Крюков, Орест Тимошевський, Євграф Сорокін і Павло Иков (1846-1860); Єгор Зотов (1869); різьбяр - Іван Єгоров. Крім них, у виявлених документах фігурують і невідомі досі майстри, з якими 1817 р. вела переговори Мінська православна духовна консисторія, але вони не взялися за це замовлення, - живописець Свидинский і архітектор Мейслер.

Для художника Гавриїла Зубковича, який у 1846-1847 рр. створював ікони центрального іконостаса собору і бічного вівтаря, були встановлені біографічні відомості - він син священника з Пінського повіту Мінської губернії, народився близько 1816 р., ймовірно, у с. Ляховичах того ж повіту, де на той час батько був настоятелем; перш ніж вступив до Імператорської академії мистецтв, навчався в Литовській (Жировицькій) семінарії, яку закінчив до 1740 р., мав чотирьох братів та двох сестр. Походив із династії священників, де не тільки батько, а й дід і дядько були священниками.

Ключові слова: іконостас, живопис ХІХ ст., іконописці, різьбярі, греко-католицька церква, православна церква, церковна унія, Імператорська академія мистецтв в Санкт-Петербурзі

ХІХ стагоддзе - цікавьі і разам з тым складаны перыяд у гісторьіі развіцця сакральнага мастацтва Беларусі. У гэты час беларускія землі знаходзіліся у складзе Расійскай шперыи, што штотным чынам адбілася на рэлтйнай сферы (у тым ліку, і царкоуным жыватсе). Скасаванне Уніі на Полацкім царкоуным саборы 1839 г., а таксама пераасвячэнне шэрагу каталіцкіх касцёлау у праваслауе - гэтыя фактары, не глядзечы на усе адмоуныя наступствы для мясцовага грамадства і культуры, садзейнічалі прафесійнай актыунасщ іканапісцау і разьбяроу. Справа у тым, што большасць грэка-каталіцкіх цэрквау за час свайго функцыянавання лацінізавалася: страціла іканастаси, якія з'яуляюцца абавязковым атрыбутам храма усходнехрысцшнскага абраду. А таму пры скасаванні Уніі і пры пераводзе іх у праваслауе неабходна было усталяваць іканастасы. У касцёлах такога аб'екта увогуле няма, а таму пры іх пераасвячэнш, зноу такі, неабходна было прыбраць прысценныя алтары і узвесцііканастасы.

Акрамя таго, у перыяд Расійскай імперщі даволі пільная увага надавалася і рамонту старажытных праваслауных храмау, якія рэстауравалшя, забяспечвалі- ся новым начыннем, у тым ліку - і новшмі іканастасамі. Натуральна, што у гэты час іканапісцы, а таксама - сталяры і разьбяры, сталі вельмі запатрабаваншмі майстрамі. Таму ад ХІХ ст. захавалася у архівах значна больш кантрактау на выраб іканастасау, чым ад папярэдніх і наступных стагоддзяу. Аднак не гледзячы на гэта, да іх вывучэння і выяулення майстроу гэтага перыяду з даследчыкау амаль ніхто не звяртауся.

Іканастаст, як манументальныя помнікі, узоры сштэзу архітэктуры, жывапісу і дэкаратыуна-прыкладнога мастацтва, цікавілі навукоуцау у тым выпадку, калі яны з'яуляліся носьбітамі мясцовых традыцый. А таму пад увагу даследчыкау патраплялі толькі помнікі XVП-XVШ ст. [1; 2]. Выключэннем хіба з'яуляюцца шанастасы ХІХ ст. спраектаваныя рускім архітэктарам Сонцавым для храмау Беларусі (Пауночна-Заходніх губерній Расійскай шперып на той час), якім асобны раздзел у сваёй манаграфіі прысвяцша І. М. Слюнькова [3].

Такім чынам, шанастасы беларускіх храмау ХІХ ст. засталіся невывучанай старонкай у псторып айчыннага мастацтва. Па гэтай прычыне амаль кожны артэфакт акрэсленай тэмы мае бясспрэчную навізну і з'яуляецца прыступкай для далейшых даследаванняу па гэтым, пакуль што нерасправаваным, пытанні.

Храм, пра які у дадзеным артыкуле будзе ісці гаворка, з'яуляецца адным з цэнтральных аб'ектау у гістарычнай частцы г. Мінска. На жаль, будынак, які цяпер паустае перад жыхарамі і гасцямі горада, з'яуляецца рэканструкцыяй страчанага арх^эктурнага помніка. У адноуленым збудаванні месціцца канцэртная зала філармоніі “Верхні горад”. Натуральна, што не захаваліся і тыя іканастасы, пра якія ідзе размова у нашым даследаванні. Аднак можна выказаць спадзяванне, што зберагліся некаторыя з абразоу гэтага сабора, бо яны маглі быць перанесены у іншыя цэрквы горада.

Бачыцца неабходным актуалізаваць пытанне вывучэння іканапіснай спадчыны сабора: гэта можа прьівесці да цікавых знаходак не толькі у навуцы, але і на практыцы. Акрамя таго, нашае даследаванне зробіць унёсак у тое, каб максімальна узнавіць і пстарычную карціну гэтага помніка. Так, яго рэканструкцып папярэднічалі раскопкі і археаграфшныя росшукі. Аднак, натуральна, не усе пытанш былі закрануты на тым этапе, не усе аспекты былі важнымі на момант аднаулення будынка. Зараз жа, калі ён з'яуляецца адным з ключавых аб'ектау паказу і расказу на аглядных экскурсшх па Мінску, то чым больш інфармацыі пра яго будзе сабрана і чым шырэй яна будзе прадстаулена, тым больш щкавым, унікальным і прывабным для азнаямлення гэты помнік будзе з'яуляцца у вачах жыхароу і гасцей г. Мінска.

Таму мэта дадзенага даследавання заключаецца у тым, каб максімальна поуна і падрабязна сабраць шфармацыю пра інтэр'ер гэтага храма і майстроу, якія працавалі над яго афармленнем, ад таго моманту, калі ён з Уніі быу пераведзены у праваслауе і да таго часу, пакуль ажыццяулялшя яго перабудовы цягам ХІХ ст.

Уніяцкая спадчына Мінскага храма у першыя гады у праваслауі

У 1795 г базыльянская царква Св. Духа была пераведзена у праваслауе і пера- асвечана у гонар Святых Апосталау Пятра і Паула, у 1799 г. стала кафедральным саборам - галоуным у Мінску. Тады ж, відавочна, адбылшя і першыя змены у яе інтэр'еры, якія датычылшя скасавання атрыбутау “лацінства” і уладкавання царкоунага начыння, неабходнага для адпраулення набажэнства па усходнім абрадзе. З тагачаснага апісання унутранай прасторы храма вышкае, што ко- лішнія бакавыя алтары пры пераводзе у праваслауе былі “рэарганізаваны” у ківоты. Дакладней, яны у гістарычных дакументах фігуруюць ужо як ківоты, хаця, па сутнасці, выгляд і іх размяшчэнне засталіся ранейшымі (прыбраны, напэуна, былі толькі прастолы з-пад алтарнай наставы): “...между столбами два киота единообразного фасону... Оба резною работою по части малёванною красками и почасти золочённые, каждой о двух отделениях” [4, арк. 18 адв.]. Так, кожны з іх меу два ярусы і утрымл^ау па два абразы. З аднаго боку знаходзіуся ківот з абразом Св. Васіля паміж дзвюх калонау, а уверсе над ім размяшчалася выява Св. Мікалая. З іншага боку у ківоце аналагічным чынам былі усталяваны іконы Св. Макрэны і Св. Варвары [4, арк. 18 адв.]. Акрамя таго, у кожным з колішніх уніяцкіх алтароу бьілі змешчаны выявы чатырох анёлкау, а у навершшы у першым - нябёснае ззянне, а у другім - манаграма Дзевы Марып.

Хаця, па усёй верагоднасці, яны не доуга працягвалі знаходзіцца пасля пераводу храма у праваслауе. Так, у апісаннях іншай базыльянскай царквы у Мінску - Троіцкай, якая была пры жаночым кляштары (у Мінску у часы Рэчы Паспалітай было два жаночыя і адзін мужчынскі базыльянскі кляштары: пры адным з жаночых і мужчынскім была царква Св. Духа, пры другім жаночым - Св. Трощы) і заставалася уніяцкай да скасавання гэтай канфесіі, згадваюцца у 1799 і 1805 гг. дакладна такія ж бакавыя алтары з гэткімі ж абразамі [5, арк. 3 адв.; 6, арк. 4 адв.]. Верагодна, туды яны і былі перададзены у хуткім часе з пераведзенай у праваслауе былой царквы Св. Духа. Хаця магло быць і такое, што там бакавыя алтары былі з такімі ж абразамі, як і у іншым базыльянскш храме гэтага ж горада. Апісанні штэр'еру Троіцкай царквы за больш ранні перыяд, на жаль, нам пакуль не удалося адшукаць, каб дакладна высветлщь гэтае пытанне: ці знаходзіліся яны там і раней. Царква Св. Трощы згарэла у 1809 г, пасля чаго набажэнства праводзілася у кляштарнай капліцы, пры апісанні якой пад час візі™ 1829 г. гэтыя алтары не фігуруюць - відавочна, уратаваць іх падчас пажару не паспелі [7, арк. 1-1 адв.].

Акрамя двух драуляных двух'ярусных алтароу у пераведзеным у праваслауе былым Свята-Духавым храме знаходзіліся і шшыя ківоты, якія у часы Уніі былі прысценнымі алтарамі. У адрозненне ад вышэй апісаных яны былі мураванымі, а таму засталіся на сваіх месцах. Кожны меу два ярусы, дэкаратыуныя аздобы былі часткова пафарбаваныя, часткова - пазалочаныя. У правым знаходзілася выява Збавіцеля, у левым - Св. Ануфрыя [4, арк. 18 адв.-20 адв.].

У прыведзенай архіунай справе для іх указаны толькі цэнтральныя абразы, аднак з іншай крынщы канца XVIII ст. (яна без дакладнай даты) можна атрымаць больш падрабязнае уяуленне. У першым ківоце “в 1-ом отделении образ Спасителя в шате серебрянной позолоченной, взятой из бывшей соборной екатерининской церкви... в другом отделении образ Спасителя, обложен серебряною ризою...” [8, арк. 56-56 адв.]. А у другім былым алтары “в 1-ом отделении образ св. Онуфрия ... а в другом отделении образ Пресвятой Богоматери, красками писанный, которой богомолы носили на процессиях, поставленный на место образа Иосафата, который хранится в церковной притворной коморе, на коем риза серебрянная позолоченная и в правой его руке чаша, а в левой пальмовая ветвь серебрянная, а на голове топорик серебрянный...” [8, арк. 56-56 адв.]. Цікавай тут з'яуляецца згадка пра Язафата Кунцэвша, абраз якога адразу ж, як неадпаведны для праваслаунай традыцып, быу заменены на ікону Багародзщы.

Гэтыя згадкі уяуляюць каштоунасць найперш для даследчыкау Уніі. Справа у тым, што на цяперашні момант па Мінскай базыльянскай царкве Св. Духа за перыяд яе існавання нам не удалося адшукаць шводны вЫтацыйны акт, дзе было б змешчана апісанне штэр'ера. Пры чым па пераважнай большасці базыльянсюх цэрквау Вялікага Княства Літоускага такія звесткі маюцца на- ват за розныя гады. А працытаваныя крыніцы, па першае, сведчаць пра тое, што як мінімум чатыры прысценныя бакавыя алтары былі ва уніяцкія часы у разглядаемым храме: два з іх драуляныя, два - мураваныя; а па-другое, даюць уяуленне пра сюжэты абразоу, змешчаных у іх.

Гэтыя ж дакументы гавораць і пра тое, што у часы Уніі і ажно да моманту пераводу царквы у праваслауе тут знаходзіуся іканастас (шмат якіх у грэка- каталіцкіх цэрквах і базьільянскіх, і прыхадскіх у выніку працэсау лацінізацыі паступова былі прыбраны і алтар станавіуся адкрытым). На 1795 г іканастас апісваецца наступным чынам: “иконостас каменный наподобие пестрого мрамора шлифованный ... образа Пресвятыя Богоматери с Младенцем писанный красками на деревянной доске ... с серебро-позолоченной ризой. пред теми образами на гзымсах два ангела серебрянные, держащие в руках серебряные подсвечники. в другом отделении иконостаса вверху оного по верхнем гзымсе шесть гипсовых ангелов с золочёнными крылами, а вверху иконостаса изображение Св. Духа в виде голуба сходящего, окружаемой лучами и ангельскими лицами, по сторонам же того иконостасного верха помещены колюмны и вазы” [4, арк. 20 адв.].

Такі выгляд гэтага сакральнага аб'екта дазваляе выказаць думку, што ён быу створаны яшчэ ва уніяцкі перыяд, бо з апісанняу шшых базыльянсюх цэрквау таго часу вышкае, што менавіта аднаярусныя іканастасы у другой палове XVIII ст. былі уласщвы для храмау гэтай канфесіі - яны давалі магчымасць вернікам убачыць наставу галоунага алтара, якая звычайна з'яулялася высокамастацкім творам.

Іншая выяуленая намі архіуная справа, якая была заведзена у 1796 г не пакі- дае сумневау, што аднаярусны мураваны іканастас, які на той час знаходзіуся у разглядаемым храме, сапрауды быу усталяваны яшчэ у часы Уніі, а не пасля пераводу царквы у праваслауе. Так, у 1796 г. вялося ліставанне паміж архімандрытам Лазарам і Мінскай праваслаунай духоунай канЫсторыяй (далей - МПДК) пра забеспячэнне начыннем і пераабсталяванне нядауна пераасвечанага храма. Першы 6 сакавіка 1796 г. адрапартавауся у кансісторыю: “о сделании в церкви, состоящей в г. Минске при двух бывших униатских в благочестие обращённых монастырях в старом каменном иконостасе врат.” [9, арк. 5]. Гэта наводзіць на думку, што у цэнтры іканастаса быу пусты праём без Царскай Брамы. 1ншыя такія выпадю хоць і не часта, але перыядычна згадваюцца у пратаколах візітацый уніяцкіх цэрквау у другой палове XVIII - пачатку ХІХ ст.

Такім чынам, на момант пераасвячэння храма і пераводу з грэка-каталщтва у праваслауе там існавау аднаярусны мураваны іканастас. Ён быу перароблены: былі прыбраны скульптуры анёлау, размешчаныя на карнізе, уладкавана Царская Брамы. Пераутварэнш інтэр'еру датычыліся і дэмантажу двух драуляных алтароу, якія былі перададзеныя у базыльянскую царкву Св. Трощы.

Пераабсталяванне штэр'ера у 1817 г.

Праз некаторы час пытанне пра пераабсталяванне штэр'ера зноу паустала, бо узнікла патрэба у пашырэнні храма. Значныя пераутварэнш прайшлі у 1817 г. У гэты час у МПДК уздымалася пытанне пра неабходнасць усталявання у царкве новага іканастаса, называліся нават майстры, а таксама абмяркоувауся выгляд гэтай сакральнай канструкцыі.

Так, у журнале МПДК ад 12 чэрвеня 1817 г запісана, што першапачаткова МПДК запрашала да вырабу іканастаса у мінскі кафедральны сабор архтктара Мейсхера і жывапісца Свідзінскага за суму 2 400 руб. срэбрам. Майстры мусілі выканаць яго падобным да іканастаса у Магшёускш Іосіфаускім кафедральным саборы. Аднак прапанаваны кансісторьіяй ганарар майстроу не задаволіу, бо першы з іх гатовы быу працаваць за 1 696 руб. срэбрам, а другі - за 1 800 руб. срэбрам, а таму яны адмовіліся [10, арк. 696].

Разам з тым дадзены запіс уяуляе цікавасць па той прычыне, што у ім фігу- руюць імёны невядомых дагэтуль майстроу, а таксама згадваецца сакральны твор, які успрымауся эталонным. Імя жывашсца Свідзінскага у іншых тагачасных дакументах нам пакуль што не сустракалася, а вось, верагодна, той жа арх^эктар фігуруе і у шшых крыніцах. Так, у Літоускім дзяржауным гістарычным архіве (далей - ЛДГА) захоуваюцца матэрыялы таго ж часу, у якіх гаворка ідзе пра выраб іканастаса для Сімяонаускага сабора г. Брэста, над якім працавау арх^эктар Мейслер. У двух названых крынщах назіраецца розніцца у напісанні прозвішча (Мейсхер і Мейслер), хаця, верагодна, гаворка ідзе пра аднаго і таго ж чалавека. Справа у тым, што у абодвух выпадках майстар быу архітэктарам (а не сталяром, разьбяром ці жыватсцам), абедзьве крыніцы на- лежаць да аднаго і таго ж перыяду. Больш за тое, нават у журнале МПДК ён натсаны і як Мейсхер, і як Месхер. Са справы па Брэсцкш саборы вышкае, што яго звалі Якап, ён - шляхціч, мінскі жыхар [11, арк. 6]. Тая акалічнасць, што ён жыу у Мінску, таксама падмацоувае думку пра тое, што менавіта ён жа і мог быць запрошаны МПДК да выканання іканастаса у галоуным мінскім храме. Такім чынам, з вялікай доляй пераканання можна выказаць думку, што у дакументах пад розншмі варыянтамі напісання прозвішча усё ж фігуруе адна і тая ж асоба. 1нфармацыя, атрыманая са справы, якая захоуваецца у ЛДГА, у далейшым можа дапамагчы у высвятленш біяграфічных звестак пра названага арх^эктара.

З-за таго, што кансісторыя не магла заплаціць запрошваемую Мейсхерам і Свідзінскім суму, яна была вымушана шукаць іншых майстроу. На напісанне абразоу пагадзіуся жывапісец дваранін Іван Раманоускі [10, арк. 740]. Гэтае імя беларускаму мастацтвазнауству дагэтуль таксама было не вядома. Пры чым майстар узяуся за распрацоуку новага праекта іканастаса (а не прыстасаванне магшёускага пад мінскі сабор). Ім жа бшлі распісаны і сцены храма. З дакументау вынікае, што жыватсец выканау усе умовы кантракта належным чынам, за што і атрымау свой ганарар. На жаль, дакладна не вядома, што з сябе уяуляу тагачасны іканастас мінскага кафедральнага сабора: няма звестак ні пра яго праграму, ні пра арх^эктурную аснову. Можна толькі выказаць спадзяванне, што гэтыя звесткі усё ж захаваліся і у далейшым будуць адшуканы.

Аднак іканастас Раманоускага у названым храме праіснавау не доуга. Так, у 1835 г. здарыуся пажар, якім сабор быу істотна пашкоджаны. Гэтая акалічнасць пасадзейнічала яго перабудове, якая праходзіла у 1846-1849 гг. [12, с. 269]. У вьініку праведзеных работ выгляд будынка істотна змяніуся. Аднак змены датьічьіліся не толькі вонкавага аблічча, якое набыло рысы, уласцівыя рускім праваслауным цэрквам, а і унутранага - былі усталяваны новыя іканастасы (цэнтральны і у бакавых прыдзелах), натсаны абразы для алтара і малітоунай залы, зроблены роспіс сцен. Забягаючы наперад адзначым, што і гэтыя шанастасы да сённяшняга часу не захаваліся. Верагодна, што нават і асобныя абразы з іх не дайшлі да нашых дзён. Разам з тым, уяуляюць цікавасць два асноуныя аспекты, датычныя гэтых творау: іх праграма і аутарства.

Першае пытанне мае значэнне для далейшага комплекснага вывучэння бела- рускіх іканастасау гэтага перыяду. Так, да нашых дзён хоць і дайшлі аналагічныя помнікі сярэдзіны - другой паловы ХІХ ст., аднак іх, у параунанні з некалі іс- нуючай колькасцю, захавалася даволі не шмат. А таму, каб вызначыць, якая праграма іканастасау таго часу была найбольш тыповай, якія увогуле існавалі варыянты гэтых комплексау, неабходна сабраць максшальныя звесткі. Другі аспект, які датычыцца аутарства, таксама мае бясспрэчную актуальнасць, бо дазволіць вызначыць кола тагачасных майстроу, якія працавалі над царкоутімі заказамі, увесці у навуковы ужытак новыя імёны, пашырыць звесткі пра ужо вядомых творцау.

Новыя іканастасьі і іх аутары (1840-1850-ыя гг.)

У Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі (далей - НГАБ) у фондзе МПДК нам патрапілася цікавая крынща, якая распавядае пра ход працау над вырабам трох іканастасау для кафедральнага сабора у Мінску у сярэдзіне 1840-1850-х гг. [13]. Мяркуючы па фармуляры, названую справу да нас глядзеу толькі адзін даследчык у 1981 г. Магчыма, гэтая архіуная адзінка так і засталася няуведзенай у навуковае карыстанне. Ва усялякім разе, матэрыялы, якія датычацца нашага праблемнага поля, дагэтуль нідзе прадстаулены не быль А у гэтай крынщы фігуруе некалькі шёнау майстроу, якія прымалі удзел у аздабленні штэр'ера сабора у сярэдзіне ХІХ ст. Дакументы падшыты у справу уразнабой. Аднак мы у дадзеным артыкуле, каб узнавіць логіку дзеянняу, прывядзём іх у храналагічнай паслядоунасці.

У 1846 г. МПДК заключыла кантракты з разьбяром і жывашсцам на выкананне галоунага іканастаса для сабора. Драуляную аснову гэтага сакраль- нага аб'екта узяуся выканаць разьбяр Іван Іванавіч Ягорау [13, арк. 159]. З шшых гістарычных дакументау нам вядома, што у сярэдзше ХІХ ст. ён зрабіу іканастасьі для шэрагу цэрквау Мінскай губерні. Гэтая старонка біяграфіі і творчай дзейнасці майстра можа стаць тэмай для асобнага даследавання. У дадзеным жа артыкуле адзначым, што у цытуемым дакуменце упершыню сярод усіх вядомых нам крыніц, дзе сустракалася імя І. І. Ягорава, фігуруюць звесткі пра яго “прапіску” і саслоуную прыналежнасць. Так, пра яго гаворыцца, што ён “Черниговской губернии, новозыбковского уезда, посада Климова, купеческий сын...” [13, арк. 33]. Менавіта гэтыя дадзеныя у далейшым могуць пасадзей- нічаць высвятленню іншых фактау біяграфіі разьбяра.

Што датычыцца яго працы над іканастасам для Мінскага сабора, то яе ён выканау належным чынам, за што і атрымау свой ганарар. На жаль, да справы не падшыты кантракт з Ягоравым і праект іканастаса, аднак у акце агляду га- товага іканастаса камісія спасылаецца на пэуныя пункты дамовы з майстрам, адкуль і можна атрымаць прыблізнае уяуленне пра выгляд азначанай сакраль- най канструкцык “.по контракту, заключённому с ним Егоровым 1846 года октября 23 дня на сделание иконостаса по утверждённому рисунку с резьбою и позолотою в 1м пункте сказано: он Иван Егоров обязался согласно с одобренным иконостасным рисунком, сделать иконостас к трём алтарям в дереве с олейною из белил покраскою, резьбою, позолотою, с петлями и крючками для Царских, Северных и Южных дверей, и сверх предметов, означенных в иконостасном рисунке, позолотить большую раму образа Спасителя на горнем месте в алтаре и починить два киота для образов на столбах позади клиросов. Во 2м: материалы каждого рода, нужные для иконостаса, обязывается Егоров употребить самой лучшей доброты, дерево самое сухое, не суковатое, без трещин, для столярной работы сосновое, а для резьбы липовое. Краски самые лучшие, . золото листовое самое лучшее первого сорта.” [13, арк. 169-170 адв.]. З гэтай цытаты вышкае, што у саборы было тры прастолы, да якіх Іван Ягорау і мусіу зрабіць жанастасы. Адсюль жа напрошваецца выснова, што уся канструкцыя была суцэльнай і ахо- плівала, акрамя цэнтральнай часткі храма, адразу ж і бакавыя прыдзелы.

Прыблпнае уяуленне пра праграму гэтых іканастасау можна атрымаць з дакументау, дзе фігуруе імя жывапісца, які узяу на сябе выкананне абразоу. Ім з'яуляецца вучань Імператарскай акадэмп мастацтвау у Санкт-Пецярбургу Гаурыш Зубковіч. З кантракта робіцца вядомай не толькі запланаваная мас- тацкая работа, але і паходжанне жыватсца:

“1846 года октября 23 дня я, ниже подписавшийся Минской епархии Пинского уезда Священнический сын, ученик Императорской академии художеств, Гавриил Зубкович, заключил во временно учреждённом комитете о перестройке минского кафедрального собора сей контракт на написание икон в иконостас оного собора на следующих условиях:

Я, Гавриил Зубкович, обязываюсь написать 26 икон, поименованных в прилагаемом при сём списке и по указанному в нём размеру.

Иконы сие обязываюсь написать самыми лучшими масляными красками на парусинном холсте надлежащей доброты, с полною художественнною отделкою в живописи, и в религиозном духе, согласно с принятыми Православною церковью правилами.

Все иконы обязываюсь совершенно окончить и представить не далее первого сентября 1848 года.

Договоренную сумму за сие иконы 1 тис. руб. серебром имею получить двумя разами - именно 500 руб. серебром за написанием 13 икон большого и меньшего размера по одобрении и приеме оных, а остальные 500 руб. серебром за представлением других 13 икон и так же одобрении и приёме оных.

По заключении сего контракта имею получить от комитета задаток на покупку материала 300 руб. серебром под залог рубль за рубль или по благонадёжному поручительству и эти 300 руб. серебром должны быть зачислены при платеже за представленные мною первые 13 икон. Заключённый контракт как от комитета, так и со стороны живописца Гавриила Зубковича должен быть сохранён свято и нерушимо, в том ему Зубковичу из комитета за надлежащим подписом выдана его копия и описание икон в новый иконостас Минского кафедрального собора. Гавриил Михайлов Зубкович” [13, арк. 156-156 адв.].

Перш чым звярнуцца да праграмы іканастаса, засяродзімся на асобе мастака. Штуршком для пошуку біяграфічньїх звестак пра іканапісца з'яуляецца тая акалічнасць, што Г. Зубковіч паходзіць з сям'і святара. Гэта значыць, што пра бацьку і яго дамачадцау звесткі мусяць быць прадстаулены у тагачасных клфавых ведамасцях. У НГАБ захоуваюцца такога роду дакументы Пінскага павета за розныя гады. Першапачакова для прагляду намі былі узяты ведамасці за 1846 г - той год, пра які дакладна вядома, што бацька жыватсца з'яуляуся святаром храма менавіта у названым павеце (бо здараліся і перамяшчэнш).

У клфавых ведамасцях Пінскага павета за названы год прозвішча Зубковіч нам сустрэлася двойчы. Адзін з гэтых Зубковічау - святар царквы в. Ляхавшы Васіль Рыгоравш ва узросце 47 гадоу [14, арк. 140 адв.]. Гэтая асоба не падыходзщь для нашага разгляду, бо імя не адпавядае імю па бацьку маладо- га жыватсца. А вось святар царквы в. Вялесніца Міхаіл Рыгоравш Зубковіч, відавочна, і з'яуляуся бацькам іканапісца Гаурыша. У дакуменце прыводзяцца звесткі пра яго і ягоную сям'ю, з якіх вышкае, што Міхаілу Рыгоравшу на 1846 г. было 56 гадоу (значыць, ён 1790 г.н.). З дзяцей згадваюцца чатыры сыны і дзве дачкі [14, арк. 25], а Гаурыша у пераліку дзяцей няма. Відаць, па той прычыне, што ён, як вучань свецкай установы, быу выключаны з асобау духоунага звання.

Каб усё ж адшукаць згадкі і пра Гаурыша, намі былі узяты для прагляду больш раннія клфавыя ведамасці Пінскага павета. І сапрауды, у крынщах за 1840-1844 гг. пры апісанні сям'і святара вялесніцкай царквы Міхаіла Рыгора- віча Зубковіча фігуруе і сын Гаурыш [15-18]. Тут жа згадваецца і яшчэ адзін, больш старэйшы, сын Леапольд, які у ведамасцях 1846 г. не фігуруе. Адсюль можна атрымаць шфармацыю пра поуны склад сям'і, пра прафесійную дзей- насць бацькі і пра адукацыю Гаурыша.

У Клфавых ведамасцях за 1840 г. даюцца такія звесткі пра бацьку мастака: “Священник Михаил Григориев сын Зубковича. Священнический сын посвящён на викарного священника 1813 года месяца октября 1го дня, а в 1819 году перемещён на Велесницкую приходскую каплицу...” [15, арк. 50 адв.]. А характарыстыка яго асобы дадзена наступная: “Грамоту имеет; чтение, пение и Катехизис - хорошо; поведения хорошего; судим и штрафован не был” [15, арк. 51]. Таксама з дакументау вышкае, што першапачаткова ён быу пры царкве у в. Ляхавшы - той, дзе ужо на 1846 г, як было адзначана вышэй, настаяцелем быу яго аднафамілец, які, без сумневу, з'яуляецца малодшым братам Міхаіла Рыгоравша.

Відавочна, Васіля Рыгоравіча пасля атрымання адукацыі і высвячэння у сан прызначылі на тое месца, дзе папярэдне быу настаяцелем яго брат, а апошняга перавялі да іншай - Вялесніцкай - царквы. Такая практыка у тыя часы была пашыранай, святарскія дынастыі існавалі у вялізнай колькасці. Пра іх абодвух у клфавых ведамасцях сказана, што яны - святарскія сыны, абодва скончылі спачатку свецкую павятовую Любяшоускую вучэльню, а пасля - Жыровщкую семінарыю [14, арк. 25 адв., 140 адв.]. Такім чынам, Гаурыш паходзіу са свя- тарскага роду, дзе і яго бацька, і дзядзька, і дзед былі святарамі.

Маці мастака - Кацярына Мікалаеуна са Шпакоускіх (« 1792 г.н.). У Гаурыша было чатыры браты: старэйшы Леапольд (« 1814 г.н., на 1840 г скончыу павятовую Любяшоускую вучэльню), малодшыя - Іосіф (Восіп, ~ 1821 г.н., на 1840 г. навучауся на вышэйшым аддзяленні Кобрынскай павятовай вучэльш), Карп (~ 1827 г.н., на 1840 г. быу на хатнім выхаванш, навучауся пісьму і чытанню катэхізіса), Максіміліян (~ 1833 г.н., дома вучыуся чытаць); і дзве сястры: Ганна (~ 1825 г.н.) і Феафіня (~ 1827 г.н., аднаго узросту з Карпам, верагодна, двайняты) [15, арк. 50 адв.-51].

Дакументы дазваляюць вызначыць і прыблпны год нараджэння Гаурыша: ~ 1816 гг. (на 1840 г. яму было 24 гады). А вось месцам нараджэння, верагодна, з'яуляецца в. Ляхавшы, бо з тых жа клфавых ведамасцяу вядома, што яго бацька Міхаіл з 1813 па 1819 г. быу святаром у храме названага паселішча. На жаль, метрычныя кнігі тамтэйшай царквы аб народжаных (ахрышчаных) за названыя гады нам пакуль выявщь не удалося. З ведамасцяу таксама вышкае, што Гаурыш: “по окончании курса наук в Литовской семинарии уволен с полным аттестатом, ныне находится при преосвященном епископе Брестском Михаиле” [17, арк. 20 адв.; 18, арк. 27 адв.]. Згаданую семшарыю ён скончыу да 1840 г. [15, арк. 50-50 адв.], а ужо на 1843 г. знаходзіуся пры брэсцкш епіскапе. На 1846 г. Гаурыш ужо быу выключаны з асобау духоунага звання, а значыць, на той час ён ужо навучауся у Санкт-Пецярбургу у Імператарскай акадэмп мастацтвау.

Пра жыватсныя работы Г. Зубковіча для Мінскага кафедральнага сабора прыведзены кантракт дае не шмат звестак, але больш шфармацыи можна атрымаць з акта агляду завершаных творау. Так, работы прымалшя прамежкавыя, калі была выканана палова заказу, і вышковыя. На 28 ліпеня 1847 года было напісана 13 абразоу, большасць з якіх прызначалася у галоуны іканастас, а дзве - у адзін з бакавых: “свидетельствовали предъявленные им (Зубкові- чам. - Г. Ф.-С.) иконы, а именно, наместные в главный иконостас Спасителя и Божией Матери, и копии с них в боковой иконостас, Тайная вечеря, Спаситель между учителями в храме, Воскресение Спасителя и малые: на Царские двери Благовещение и Евангелисты, всего 13 икон” [13, арк. 163-164]. Працытаваны дакумент дазваляе атрымаць і прьіблізнае уяуленне пра праграмы іканастасау Мінскага кафедральнага сабора. У галоуным з іх у адпаведнасці з канонамі у мясцовым чыне былі іконы Збавіцеля і Божай Маці, на Царскай Браме змяш- чалася “Дабравесце”, прадстауленае у двух асобных клеймах, што з'яуляецца тыповым для большасці аналагічных помнікау, і чатыры Евангелісты. “Тайная Вячэра”, відавочна, была прызначана для размяшчэння над Царскай Брамай. Яшчэ два абразы на сюжэты зямнога жыцця Збавіцеля таксама, верагодна, прызначаліся для гэтага мясцовага яруса.

Яшчэ два творы - “Збавіцель” і “Божая Маці” - былі напісаны для ніжняга яруса аднаго з бакавых іканастасау сабора. Цікавай з'яуляецца згадка пра іх першакрынщу: паводле першапачатковай задумы два мясцовыя абразы для бакавога іканастаса мусілі пісацца паводле аналапчных творау галоунага іканастаса гэтага ж сабора, аднак у працэсе працы узнікла іншая ідэя, якая і была рэалпавана: “при чём он Зубкович, объявил, что вместо копий [икон главного иконостаса] в боковой иконостас напишет наместные иконы по образцу присланных из Санкт-Петербурга в военную госпитальную церковь [Минска]” [13, арк. 163-164]. Гэтая сціплая згадка не толькі сведчыць пра факт выкарыстання пэуных першакрынщ тагачаснымі мастакамі, але і гаворыць пра тое, што для іканастаса мінскай шпітальнай царквы як мінімум два абразы пісаліся у Санкт-Пецярбургу.

Літаральна праз чатыры месяцы былі завершаны астатнія 13 творау, і 30 ліс- тапада 1847 г камісія аглядала цалкам завершаныя жыватсныя работы: “... при сём освидетельствовании все 26 икон одобрены и признаны стоющими договоренной цены. На основании сего свидетельствования постановлено: означенные иконы принять и следующие за оные деньги живописцу выдать” [13, арк. 167-168 адв.]. На жаль, што сюжэты абразоу з другой часткі заказу не вядомыя. Можна выказаць меркаванне, сярод іх былі абразы і у галоуны і у бакавы іканастас.

Як вядома, у саборы было тры прастолы. Звестак пра тое, хто пісау абразы для трэццяга іканастаса, у цытуемай архіунай справе няма. Аднак вядома, што яны таксама ствараліся у Санкт-Пецярбургу. Гэты іканастас, відавочна, быу двух'ярусным. Сюжэты абразоу для ніжняга яруса пералічваюцца у ліставанні паміж прафесарам гэтай установы Фёдарам Бруні і мінскім архіепіскапам: “По второму заказу о написании 17 образов в иконостас Собора соответственно плану иконостаса, по условию за 900 руб. серебром, прислано при письме Вашем от июля 1851 года 12 икон, а именно: наместные Спасителя и Богоматери, 2. На северные и южные двери - архангелов Гавриила и Михаила, 3. Над Царскими Вратами - Тайная Вечеря, и 7 восьми вершков круглых на Царские Двери, а об остальных пяти иконах в верхний ярус иконостаса изволили сказать, что оные ещё не готовы” [13, арк. 60-60 адв.].

А з іншага дакумента, падшытага у справу, становіцца вядомым кошт кожнага з 12-ці пералічаньїх абразоу, за якія агулам было заплочана 540 руб. срэбрам. Так, шоны “Збавіцель”, “Божая Маці” і “Тайная Вячэра” каштавалі па 100 руб. срэбрам, дзве выявы Арханёлау на дыяканскш дзверы - па 85, а астатнія сем клеймау для Царскай Брамы - па 10 руб. срэбрам [13, арк. 62]. З гэтага спісу вышкае, што праграма ніжняга чыну была тыповай. Дыяканскія дзверы, на на- шую думку, былі не у адным з бакавых прыдзелау, прызначаліся для агульнай структуры іканастаса. Інакш кажучы, на усю гэтыю канструкцыю перад трыма прастоламі было тры Царскія Брамы і усяго двое дыяканскіх дзвярэй. На жаль, звестак пра сюжэты астатніх пяці абразоу з гэтага заказу няма.

Можна выказаць тут здагадку адносна аутарства. Верагодна, што і гэты ікон пісау Гаурыш Зубковіч, бо выкананне усяго комплексу адным мастаком з'яуляецца лагічным і абгрунтаваным: так можна забяспечыць стылістычную агульнасць і цэльнасць. Адсутнасць згадак пра асобу выканауцы таксама свед- чаць на гэтую карысць: паколькі выконвау і гэты заказ той жа жыватсец, то няма патрэбы дадаткова гэта прапісваць у дакументах. Але падкрэслш, што гэта усё - толькі гшотэза.

Такім чынам, для іканастасау сабора па абодвух дамовах было напісана 43 абразы рознага памеру (26 паводле кантракта з Гаурышам Зубковічам ад 1846 г.; 17 - паводле другой дамовы паміж МПДК і Акадэміяй мастацтвау). Але ёсць падставы меркаваць, што на гэтым фарміраванне іканастасау завер- шана не было.

У вопісах Мінскага кафедральнага сабора за 1927 і 1930 гг. прыводзяцца такія звесткі: “Средний храм: иконостас деревянный с резными украшениями в 4 яруса; в нём икон разного размера 37. Храм правого придела: иконостас в 2 яруса, икон в нём 9. Храм левого придела: иконостас в 2 яруса, икон в нём 12” [19, арк. 20; 20, арк. 1]. То-бок, агульная колькасць абразоу у трох іканаста- сах сабора на гэты час - 58. Значыць, быу яшчэ адзін ці некалькі заказау, пра якія нам пакуль што звесткі не сустрэлшя, на напісання яшчэ 15 ікон (можна выказаць думку і пра тое, што у 1927, 1930 гг. апісваюцца зусім шшыя - новыя іканастасы, а не тыя, якія былі зроблены у сярэдзше ХІХ ст., хаця гэта мала верагодна).

У энцыклапедычным даведніку “Праваслауныя храмы на Беларусі” аутар- складальнік А. М. Кулагін гаворыць пра існаванне у храме чатырох-яруснага іканастаса, зробленага у 1870 г. Прауда не вядома, на што спасылаецца аутар [12, с. 269]. Вядома, што акурат у 1870 г. адбылося асвячэнне іншага храма г. Мінска пераробленага з каталіцкага касцёла у праваслауны пад тытулам Сашэсця Св. Духа на апосталау [12, с. 133]. Магчыма, гэта акалічнасць і прывяла да блытаніны з датай.

Што датычыцца праграмы гэтых іканастасау, то, на жаль, звесткі з прыведзеных вышэй дакументау даюць уяуленне толькі пра іх мясцовыя ярусы. Хутчэй за усё верхні чын у двух'ярусных бакавых іканастасах быу прадстауле- ны сціпла: магчыма нават толькі абразом “Тайная Вячэра” у левым прыдзеле і, верагодна, трыма абразамі - у правым. Пра вярхнія ярусы цэнтральнага іканастаса ніякіх звестак, на жаль, пакуль што у нас няма.

Гаворачы пра супрацоуніцтва паміж МПДК і Акадэміяй мастацтвау нельга не адзначыць яшчэ адзін цікавы эпізод: у 1853 г. у Санкт-Пецярбургу быу заказаны праект іканастаса для архфэйскага дома у Мінску, які выканау пра- фесар Ф. Бруні: “деньги пятьдесят рублей серебром_за рисунок иконостаса для церкви Минского архиерейского дома, мною исправно получены. Фёдор Бруни” [13, арк. 144]. Пытанне рэалізацыі гэтага праекта з'яуляецца тэмай для асобнага даследавання.

Афармленне штэр'ера сабора у 1850-1860-ыя гг.: абразы, фрзскі і іх выканауцы

Акрамя працау па напісанні абразоу для іканастасау, вучні і майстры Імператарскай акадэміі мастацтвау для Мінскага кафедральнага сабора выконвалі і іншьія заказы: для горняга месца і на слупы храма. Над імі праца- вала некалькі жыватсцау, а кантралявау працэс прафесар названай установы Фёдар Бруні. З яго перапіскі з прадстаунікамі Камітэту па перабудове Сабора робяцца вядомымі акалічнасці і умовы гэтага заказу. Так, відавочна, заказчык хацеу, каб пяць абразоу акрэсленых сюжэтау на суму 1 200 руб. былі выкананы паводле творау жывапісца Нэфа, на што быу патрэбны яго дазвол. Пакуль Ф. Бруні знаходзіуся у чаканні адказу ад Нэфа, то ён і не виходзіу на сувязь з заказчыкам: “Неизвестность в согласии Г-на Академика Нефа дозволить ученикам моим скопировать его образа, ставившая меня в затруднительную невозможность положительно уведомить вас о его согласии и отвечать на два предшедшие последнему вашему письму, были причиною в невольном замедлении моего ответа; в настоящем случае я осведомлён в решительном его отказе” [13, арк. 2-3].

А таму Ф. Бруні даручыу сваім вучням самім распрацаваць эсюзы некаторых абразоу. З гэтага яго паведамлення ад 18 кастрычшка 1849 г. робяцца вядомымі шёны творцау, якія працавалі над заказам для Мінскага кафедральнага сабора: “.. .я поручил сюжеты «Воздвижение Креста» и «Рождество Христово» произвести одному из учеников моих Ксенофонтову по собственному сочинению, так как уже образ «Снятие со креста Спасителя» для Минского Собора им окончен и заслужил всё лестное одобрение Совета Академии, которым и присуждена за него ему особенная награда, а теперь - на выставке и пользуется заслуженным вниманием публики; остальные образа будут копии - с Брюллова «Взятие на небо Богоматери», Басина - «Вход во храм», поручены мною ученикам моим, первый - Крюкову, а второй - Тимошевскому (так у дакуменце, хаця па-руску прозвшча правшьна тшацца Тимашевский. - Г. Ф.-С.); образа Вседержителя и «Преображение» - по собственному сочинению известным художником Сорокиным” [13, арк. 2-3].

Далей у справе на асобным аркушы нават прыведзена абагульненне, выказаных вышэй прапановау, адносна сюжэтау і выканауцау заказу [13, арк. 4]:

А з іншай справы нават робіцца вядомым, што творы Ксенафонтава і Сарокіна вельмі спадабаліся Мінскаму архіепіскапу. З гэтай жа крьініцьі вышкае, што яшчэ адзін прадстаунік Акадэміі мастацтвау у Санкт- Пецярбургу быу задзейшчаны у напісанні абразоу для разглядаемага сабо- ра. Так, у 1860 г. Ф. Бруні (на той момант ужо рэктар Акадэміі мастацтвау па аддзяленні жьівапісу, скульптуры і мазаікі) паведаміу заказчыку пра завяршэнне Іковьім абраза “Трощы” і выказау спадзяванне, што гэты твор прыйдзецца так жа даспадобы, як і палотны Сарокіна і Ксенафонтава: “Образ Св. Троицы, который четыре года тому назад я поручил, по желанию Вашему, написать художнику Икову, наконец уже готов... Иков был занят всё прошедшее время исполнением программ на золотые медали и потому так долго не мог окончить для вас образа Св. Троицы, но вот он уже получил последнюю медаль, после которой принялся за окончание этого образа и теперь желает скорее сдать его, чтобы отправиться за границу и потому надеюсь, что Ваше Высокопреосвященство не замедлите ответить мне на это письмо, а так же выслать художнику назначенную Вами сумму и вместе на укладку и пересылку образа. Художник исполнил образ очень хорошо и удачно, и я желаю, чтобы он Вам так же понравился, как и образ Сорокина и Ксенофонтова” [21, арк. 18-18 адв.].

Неабходна колькі словау сказаць пра гэтых жыватсцау. У прыведзенай справе яны фігуруюць (акрамя Ксенафонтава) толькі пад прозвішчамі, але не складана щэнтыфшаваць гэтых мастакоу, бо у ХІХ ст. яны з'яуляліся да- 246 волі вядомьімі і зрабілі унёсак у развщцё акадэмшнага жыватсу, пераважна у рэлЫйным, гістарьічньїм, часам партрэтным жанрах. З нагоды юбілею іх Альма-матар у 1915 г. быу выдадзены грунтоуны двухтомны даведнік, дзе змешчаны кароткія бшграфшныя звесткі пра шэраг навучэнцау (у тым ліку і вольных слухачоу) гэтай установы, а таксама мастакоу, што не належалі да яе, але ім было прысуджана званне акадэмшау, за 1764-1914 гг. Як зазначае ва уступе складальнік гэтай кнігі С. Н. Кандакоу, усіх пералшыць не уяуляецца магчымым. Адразу ж падкрэслш, што, да прыкладу, Гаурыш Зубковіч тут не фігуруе. Аднак усе астатнія патрэбныя для нашага разгляду прозвішчы жыватсцау тут прадстаулены [22].

Пад імем Івана Ксенафонтава, відавочна, фігуруе вучань Ф. Бруні і К. Брулова, навучэнец Акадэмп у 1843-1850 гг Іван Сцяпанавіч (1817-1875) [22, с. 104]. Уладальнік некалькіх узнагарод Акадэміі мастацтвау за творы рэлігійных сюжэтау, акадэмш (1863).

Не выклікае цяжкасцяу щэнтыфшацыя і Ікова: ім з'яуляецца Павел Пятровіч (1828-1875) - вольны слухач Акадэмп з 1847 г. (дагэтуль - вучань Маскоускай вучэльш жывапісу і скульптуры). Сапрауды, у 1852-1858 гг. ён атрымау за свае творы срэбныя і залатыя медалі, а у 1860 г. быу накфаваны пансіянерам за мяжу [22, с. 82].

Сярод жыватсцау ХІХ ст. некалькі Сарокшых былі даволі вядомымі і мелі дачыненне да Акадэміі мастацтвау. На час выканання заказу для Мінскага са- бора некаторыя з іх ужо былі знанымі мастакамі (такую характарыстыку дае Ф. Бруні жыватсцу Сарокіну, які напісау два абразы для разглядаемага храма), некаторыя - вучнямі. На нашую думку, гаворка тут ідзе пра Сарокіна Яуграфа Сямёнавіча (1821-1892), які у 1841 г. прыняты на навучанне у Акадэмію мастацтвау, у 1843-1849 гг. атрымау шэраг узнагарод, а у 1850 г. адпраулены пансіянерам за мяжу (прабыу там да 1859 г.) для удасканалення свайго таленту [22, с. 187]. Верагодна, непасрэдна перад ад'ездам ён і працавау над напісаннем двух палотнау для Мінскага сабора.

Пад прозвішчам Крукау таксама у даведніку фігуруюць некалькі чалавек. Адзіным з іх падыходзячым па перыядзе дзейнасці з'яуляецца Іван Яфімавіч (1823-1857), які у 1848 і 1849 гг. быу узнагароджаны срэбнымі, а у 1850 г. - залатым медалямі за свае творы, у 1852 г. быу накфаваны за мяжу пансіянерам [22, с. 103-104].

Адзшы з Цшашэусшх (Тимашевский - руск., Тимошевские у даведніку не фігуруюць), прадстауленых у даведніку, які быу навучэнцам Акадэмп мастацтвау - Арэст Ісаакавіч (1822-1867). Ён з'яуляуся вольным слухачом (да 1850 г.), у 1848-1851 гг. атрымау некалькі медалёу, у 1852 г. адпраулены пансіянерам за мяжу; у 1860 атрымау званне акадэмша [22, с. 195].

Такім чынам, над напісаннем абразоу для Мінскага сабора у той час працавалі вельмі таленавітая, прызнаныя мастакі, большасць з якіх у будучым атрымала званне акадэмікаy

Таксама у справе вядзецца гаворка пра спосабы дастаукі і аплаты пераліча- ных творау. Гэтае пытанне для дадзенага даследавання не уяуляе цікавасці, аднак яно дазваляе зразумець, што прапісаньї заказ быу выкананы і абразы былі дастаулены у Мінск. Цікавасць выклшаюць прызначаныя для іх месцы у саборы. Так, з кантэксту дакументау вынікае, што абраз “Хрыста Усядзержца” (відавочна, маецца на увазе твор работы Сарокіна) быу натсаны у алтар за прастол, а астатнія шэсць - на калоны у малітоунае зале.

Рамы для гэтых шасці абразоу выканау той жа майстар, які рабіу шанастасы у сабор: “Известный резчик Иван Иванович Егоров по предложению моему (архіепіскапа мінскага Міхаіла. - Г. Ф.-С.) составил рисунок рам для заказанных шести икон на столбы, требуя за работу с позолотой каждой рамы 50 руб. сер. Находя представленный рисунок рам хорошим, и требуемую цену умеренною, я соглашусь, дабы Егоров по этой цене и по этому рисунку сделал шесть рам с тем, чтобы верхняя резьба каждой рамы применена была к содержанию иконы” [13, арк. 82]. Сапрауды, у справу падшыты малюнак рамы [13, арк. 83], а з акта агляду ужо гатовых работ ад 21 красавіка 1852 г вышкае, што “оные (рамы. - Г. Ф.-С.) сделаны согласно рисунку, из материалов хорошего качества, с приложением хорошей резьбы и приличной позолоты...” [13, арк. 84]. Згаданы малюнак рамы [шюстрацыя] - адзіная на цяперашні час іканаграфічная крынща работы разьбяра Івана Ягорава (іл. 1). А гэта пры тым, што названы майстар у сярэдзше ХІХ ст. быу вельмі запатрабаваным, і выканау шэраг іканастасау для цэрквау Мінскай епархіі. На жаль, пакуль што шводны намаляваны ім праект іканастаса не выяулены.

Вяртаючыся да пытання аздобы інтэр'ера Мінскага кафедральнага сабора адзначым, што пэуныя работы працягваліся і пазней. У 1869 г. вядомы тагачасны жывапісец Ягор Ягоравіч Зотау выканау роспіс сцен храма [23, арк. 6-13]. Імя гэтага майстра нам сустракалася у шэрагу дакументау другой паловы 1860-х - пачатку 1870-х гг., дзе вялася гаворка пра напісанне абразоу для цэрквау Мінскай епархіі. Вывучэнне творчасці Ягора Зотава можа стаць асобнай тэмай для далейшых даследаванняу.

Завяршаючы гаворку пра змены у штэр'еры Мінскага кафедральнага сабора на працягу ХІХ ст. адзначым, што у гэты час розныя (старыя) абразы сюды перадаваліся з іншых храмау і нават з Мінскай ратушы [24, арк. 1-2], ахвяра- валіся прыватнымі асобамі [25, арк. 29; 26, арк. 16], аднак часам назіралася і адваротная з'ява: з сабора жоны аддаваліся у тыя цэрквы, якія не мелі належнай аздобы [25, арк. 22-22 адв.].

Падводзячы высновы, адзначым, што пры пераводзе храма з Унії у праваслауе і яго пераасвячэнш у ім на той час знаходзіуся мураваны аднаярусны іканастас. Акрамя яго у храме было як мінімум чатыры бакавыя прысценныя алтары.

Выяуленыя дакументы 1795, 1796 гг. пакуль што з'яуляюцца адзінай крыніцай інфармацыі пра штэр'ер базыльянскай царквы Св. Духа.

Мінскі кафедральны Петра- Паулаускі сабор за ХІХ ст. некалькі разоу мяняу свой унутраны выгляд. 1канастасы у гэты перыяд выконваліся у 1817 г. і у 1846-1850-ыя гг. Выяуленыя архіуньїя крыніцы утрымл^аюць звесткі пра шэ- раг тагачасных майстроу, імёны якіх на цяперашні час бела- рускаму мастацтвазнауству былі не вядомыя. Так, для іканастаса, змайстравана- га у 1817 г. напісау абразы Іван Раманоускі; над іканас- тасамі, усталяваншмі пасля перабудовы сабора у сярэдзше ХІХ ст., працавалі разьбяр Іван Ягорау і жывапісец Гауршіл Зубковіч; роспіс сцен у 1869 г. ажиццявіу Ягор Зотау. У да- кументах таксама фігуруюць згадкі і пра інших майстроу, якія не пршнялі удзел у работах для Мінскага сабора, аднак звесткі пра іх таксама вшклікаюць цікавасць, бо на цяперашні час гэтыя шёны з'яуляюцца забытымі. Гаворка ідзе пра архтктара Мейсхера, які працавау над праектаван- нем іканастасау, і жывапісца Свідзінскага.

У сярэдзіне ХІХ ст. абразы для горняга месца і малітоунай

Іл. 1. Малюнак рами

залы вьїканалі вучні і майстры Імператарскай акадэмп мастацтвау Іван Ксенафонтау, Іван Крукау, Арэст Цшашэусю, Яуграф Сарокін і Павел Ікоу. Усе гэтыя асобы з'яуляюцца вядомьмі рускімі мастакамі. Выяуленыя архіунья крынщы дапауняюць звесткі пра іх творчую дзейнасць, пашыраюць вядомае кола іх жыватсных работ. Ёсць спадзяванне, што нешта з гэтых творау заха- валася і будзе у далейшым адшукана (сабор быу разбураны у 1937 г., магчыма, штосьці з яго начыння было напярэдадш руйнавання перададзена у шшыя храмы Мінска).

У выніку праведзенага даследавання таксама былі устаноулены бшграфшныя звесткі пра іканапісца Гаурыша Зубковіча - вучня Імператарскай акадэмп мастацтвау, які з'яуляецца сынам беларускага святара Міхаіла Рыгоравша і паходзіць з Пшшчыны.