Вызначэнне міфа

Размещено на http://www.allbest.ru/

1. Азначэнне мiфа

міф магія фетышызм культ татэмізм

Міфалогія - сістэма архаічных уяўленняў пра свет, якія выяўлены у канкрэтнай пачуццёвай форме. Формы уяўленняў міфаў: - вусныя; - пісьмовыя (тэкст); - графічныя(арнамент).

Міфалогія вывучаецца апошнія 20 гадоў (у СССР-атэізм).

Тэмы міфалогіі:-стварэнне свету, прыроды,чалавека, кіраванне імі, -нараджэнне і смерць, сэнс жыцця, загробнае існаванне. Пытанне пра сутнасць міфалогіі, хвалюе і выклікае спрэчкі навукоўцаў ужо не адно стагоддзе. Амерыканскі вучоны I. Дуглас у працы пра дэфініцыі тэрміна «міф» прыйшоў да высновы, што ў яго столькі ж азначэнняў, колькі існуе вучоных, якія яго выкарыстоўваюць. Міф -- пасрэднік паміж чалавекам і яго жахамі (М. Эліядэ). Міф -- алегорыя і іншаказанне (Ф. Бэкан). Міф -- прымітыўная навука для тлумачэння абрадаў (Дж. Фрэйзер). Міф -- байка (школа братоў Грым). Міф -- гэта вобразы, зафіксаваныя ў слове, якія сталі здабыткам калектыву. Міф -- рэальнасць... ён не прыдумка (А. Лосеў). Неабходна прызнаць, што паняцці міфа і міфалогіі займалі значнае месца ў сацыялогіі і культуралогіі XX ст. і захоўваюць гэтую значнасць сёння, на пачатку XXI ст.

Слова «міф» выкарыстоўвалі яшчэ старажытныя грэкі, і з грэчаскай мовы (mythos) - перакладаецца як слова, паданне, апавяданне.

¦ антрапаганічныя -- міфы пра паходжанне (стварэнне) чалавека (першачалавека), міфічных першапродкаў народа, першай чалавечай пары і т.д.;

¦ блізнятныя -- міфы, у якіх расказваецца аб дзейнасці міфалагічных герояў-блізнят, якія часта выступаюць у якасці родапачынальнікаў племені ці як культурныя героі. Вытокі іх прасочваюцца ва ўяўленнях аб звышнатуральнасці нараджэння блізнят. Ёсць міфы пра блізнят брата і сястру, але сустракаюцца і ўскладненыя міфы, дзе адзначаюцца іх кровазмяшальныя шлюбы;

¦ этыялагічныя -- міфы, якія тлумачаць з'яўленне розных прыродных і культурных аб'ектаў, іх адрозненне адзін ад аднаго;

¦ касмаганічныя -- міфы пра ўтварэнне Сусвету (Космасу) і яго складовых частак. Тут дзейнасць багоў адзначаецца як пераўтварэнне хаосу ў Космас, што з'яўляецца галоўным унутраным сэнсам любой міфалогіі на любым этапе яе існавання;

¦ астральныя -- міфы аб зорках і планетах. Цэлыя сузор'і ўяўляюцца ў выглядзе жывёл, людзей. У склад астральных міфаў уваходзяць лунарныя і салярныя міфы;

¦ татэмічныя -- міфы пра паходжанне і роднасць чалавека, роду ці племені з пэўнай жывёлай ці распинай. У аснове міфаў ляжаць ўяўленні аб роднасці паміж групай людзей і жывёлінай-татэмам, якая лічыцца першапродкам. Асноўныя персанажы надзелены рысамі чалавека і жывёлы;

¦ каляндарныя -- міфы пра аднаўленне прыродных цыклаў; звязаны з цыклам каляндарных абрадаў, тлумачаць змены гадавых цыклаў. Каляндарныя міфы суадносяцца з касмаганічнымі;

¦ гераічныя -- міфы пра герояў, іх жыцце і подзвігі, барацьбу з пачварамі. У іх фіксуюцца факты з жыцця героя: цудоўнае нараджэнне, выпрабаванні, барацьба з пачварамі, пошукі жонкі, смерць;

¦ эсхаталагічныя -- міфы, у якіх выказваюцца папярэджанні аб канцы свету. Узнікаюць пазней за астатнія і апіраюцца на мадэлі міфаў каляндарных і касмаганічных. Апавядаюць пра знішчэнне свету ці яго частак -- сусветны патоп, пагібель багоў, пра знішчэнне асобных пакаленняў, перыядычныя катастрофы.

2. Формы старажытных вераванняу: культ продкау

Культ промдкаў: адна з ранейшых формаў рэлігіі, існасць якой -- у пакланенні душам памерлых продкаў, якім прыпісваецца магчымасць уплываць на жыццё наступных пакаленняў.

Пад культам продкаў разумеюць не толькі веру або асобныя вераванні ў боскасць продкаў, але і абрады (або цэлыя комплексы абрадаў) іх ушанавання. Звычайна да культу продкаў адносяць і звязаную з ім атрыбутыку, а таксама сістэму паводзін і народнай этыкі. Часта ў навуковай літаратуры культ продкаў тлумачыцца яшчэ шырэй -- як наогул клопат пра памерлых, вера ў сямейных заступнікаў.

У гэтым шырокім тлумачэнні культу продкаў ён прысутны у маральна-паводзінскіх асновах сучаснага чалавека (шанаванне памерлых, наведванне могілак).

Культ продкаў узнік у першабытнам грамадстве. З развіццём чалавецтва ён граў прыкметную ролю ў палітэістычных рэлігіях старажытных грэкаў, рымлянаў, а таксама праславян.

З пашырэннем вялікіх сусветных рэлігій (хрысціянства, іудаізм, іслам, будызм) культ продкаў захоўваўся ў народных вераваннях.

У заходняй хрысціянскай традыцыі «Дзень усіх святых» -- рэха культу продкаў. У некаторых народаў культ продкаў лёг у аснову нацыянальных рэлігійных сістэм -- індуізму, канфуцыянства, сінтаізму.

Ва ўсходнеславянскіх народаў была шырока распаўсюджанай вера ў шанаванне памёрлых продкаў.

З хрысціянізацыяй беларусаў і ўкраінцаў у новых традыцыйных святах і рытуалах захавалася шмат паганскіх рыс, звязаных з даўнейшым славянскім культам продкаў. Яны асабліва адчуваюцца ў калядных павер'ях , у прыватнасці, у шанаванні дзядоў (укр. дід, дідух) -- раданачальнікаў сям'і, а таксама ў абавязковых памінальных днях пасля Вялікадня -- Радаўніцы (грабкым, Рамдуныця, дідым ў украінцаў).

3. Формы старажытных вереванняу: анiмiзм, фетышызм, татэмiзм, магiя

Татэмізм - вера ў звышнатуральную роднасць паміж этнічнай групай людзей і якой-іўнебудзь жывёлай, раслінай альбо (значна радзей) іншым аб'ектам прыроды. Сам тэрмін "татэмізм" запазычаны з мовы паўночнаамерыканскага племені ожыбвэ і азначае "ягоны род". Асноўнай адзнакай гэтай формы рэлігійнага жыцця з'яўляецца тое, што татэм лічыцца пачынальнікам і апекуном дадзенага этнасу, а таксама кроўным родзічам для ўсіх ягоных членаў. Татэм выконваў функцыю сімвала, які аддзяляў дадзеную групу людзей ад іншых. Тэтэмісцкія ўяўленні адыгралі вялікую ролю ў фарміраванні рода-племяннога грамадства. На іх падставе адбываецца падзел усіх людзей на сваіх і чужых. Толькі на суродзічаў распаўсюджваюцца нормы і звычаі, выпрацаваныя звышнатуральнымі продкамі, астатнія людзі энаходзяцца па-за іх межамі. Таму менавіта з татэмізмам звязаны вызначаныя абмежаванні ў дзейнасці і зносінах. Указваецца, што можна рабіць, а чаго рабіць нельга, з кім можна кантактаваць, а э кім - не.

Анімізм (ад лац. anima - душа, animus - дух) - вера ў існаванне ў прадметаў і працэсаў звышнатуральных двайнікоў: духаў у прыродзе і душы ў чалавека. Даследаванні паказалі, што многія вераванні не ўяўляюць звышнатуральныя сілы ў выглядзе душы. Таму анімізм зараз разглядаецца як адна з элементарных форм рэлігйнага жыцця. Найбольш ранняй формай анімізму лічыцца вера ў духаў, якія для першабытнага чалавека з'яўляліся ўвасабленнем сілы, кіруючай той ці іншай прыроднай з'явай. Анімістычныя ўяўленні ўзніклі ў выніку прыпісвання раслінам і нежывым прадметам прыроды чалавечых якасцяў. Прычым яны, як правіла, прыпісваліся тым прыродным з'явам, ад якіх залежала жыццядзейнасць чалавека і самое ягонае існаванне, таму ён спрабаваў наладзіць з імі своеасаблівы дыялог.

Магія (ад грэч. mageia - вядзьмарства, чараўніцтва) - прыпісванне звышнатуральнага значэння чалавечым дзеянням.

Магія займала вельмі важнае месца ў жыцці першабытных людзей і пранізвала ўсе яго сферы. Існуе шмат яе класіфікацый у залежнасці ад розных крытэрыяў.

Так па мэтах, на дасягненне якіх яна была накіравана, магія па-дзяляецца на шкодную і спрыяльную.

Шкодная (чорная) магія накіравана на прычыненне іншаму чалавеку альбо групе людзей якога-небудзь зла: хваробы, смерці, неўраджаю, падзяжу скаціны і г.д.

Спрыяльная (белая) магія накіравана на забеспячэнне поспеху ў якім-небудзь відзе чалавечай жьщцядзейнасці: вайне, паляванні, каханні і г.д., альбо стварэнне спрыяльных умоў жыцця: здароўя, дабрабыту, добрага надвор'я і г.д.

У залежнасці ад спосабаў уздзеяння магія падзяляецца на кантактную, ініцыяльную, парцыяльную, імітатыўную, катартычную, апатрапеічную і вербальную.

У залежнасціад сферы ўздзеяння вылучаюць вытворчую, ваенную, лячэбную, любоўную, метэрыалагічную і г.д. магію.

Фетышызм (ад партуг. feitico - амулет, вядзьмарства) - прыпіcванне звышнатуральных якасцей матэрыяльным прадметам.

У якасці фетышаў могуць выступаць самыя розныя прадметы, як створаныя чалавекам, так і прыродныя. Прычынай узнікнення фетышызму, як і астатніх форм элементарнага рэлігійнага жыцця, з'яўляецца тое, што першабытны чалевек не аддзяляў сябе ад наваколля і прыпісваў рэчам і з'явам чалавечыя якасці.

З аб'ектаў прыроды звычайна фетышамі рабіліся тыя, якія мелі незвычайную форму і таму аказалі ўплыў на ўражанне людзей. Гэта мог быць дуб, абпалены маланкай, камень, які нагадвае чалавека альбо звера і г.д. Таксама ў якасці фетышаў маглі ўспрымацца прадметы, якія адыгралі нейкую ролю у чалавечым жыцці: дрэва, што дапамагло схавацца ад ворагаў, крыніца, якая давала племені ваду і г.д. Звышнатуральныя якасці маглі прыпісвацца агню, вадзе, зямлі і іншым прыродным аб'ектам і з'вам. У гэтым выпадку яны ператвараліся ў фетышы.

Найчасцей ролю фетышаў выконвалі чалавечыя вырабы. У залежнасці ад свайго звышнатуральнага прызначэння яны падзяляюцца на амулеты, талісманы і ідалы.

4. Мiфапаэтычная мадэль свету

У старажытных славян сонца ўяўлялася ў антрапаморфным выглядзе, персаніфікавалася (як і месяц). Старажытныя славяне, відаць, не ведалі салярнай рэлігіі, гэта значыць не пакланяліся сонцу, як некаторыя старажытнаіранскія плямёны, не прымалі дзённае свяціла ў якасці галоўнага боства. Яны таксама не былі вогнепаклоннікамі, хаця шанаванне агню нябеснага (маланкі) і агню зямнога (сакральнага вогнішча) займала важнае месца ў іх светаўспрыманні і рылігійных паводзінах. Несумненна, што сонца ўшаноўвалася ў старажытнасці многімі народамі, у тым ліку і славянамі, аб чым сведчаць розныя крыніцы, сярод якіх не апошняе месца займае вусная паэзія. У беларускім фальклоры нямала бытавала легендаў пра тое, як Бог хадзіў па зямлі, павучаў людзей.

У мастацтве розных народаў свету, асабліва ў мастацтве егіпцян усіх эпохаў, прысутнічаюць шматлікія і разнастайныя выявы сонца: чырвоны ці залаты дыск, вялікае вока, дыск з доўгімі промнямі з далонькамі па канцах, існуюць старажытныя выявы калясніцы, якая пераводзіць дыск, што супастаўляецца з міфам пра сонечную калясніцу. Выявы разетак самых разнастайных відаў у прыкладным мастацтве Дагестана, грузіі і іншых народаў Каўказа, па думцы А. Голана, таксама з'яўляюцца хутчэй за ўсё выявамі сонца.

Існавалі выявы Сонца, падобныя на форму вока, у выглядзе кола з кропкай па сярэдзіне. У Рыгведзе сонца называецца боскім вокам, у міфалогіі старажытных грэкаў сонца называецца боскім вокам, у старажытных германцаў як вока Одына, у старажытных рымлян -- як вочы Юпітэра.

Аб старажытным кульце сонца на Беларусі сведчаць народныя звычаі і абрады. Нашым продкам уласціва ўзвышанае, рэлігійнае, сакральнае стаўленне да сонца.

Пантэон князя Уладзiмiра, вярхоўныя багi усходнiх славян.

980 г. - князь Уладзімір устанавіў пантыон з 6 багоў:

Пярун, Дажджбог, Хорс, Стрыбог, Сімаргл, Мокаш (гэта багі з іранскай міфалогіі).

У 988 г. калі ён вырашыў хрысціцца, ён спаліў гэты пантыон.

Пярун - бог грому і маланкі.

Стрыбог-бог ветру.

Мокаш- багіня шлюбу.

Пярун - грому, маланкі і дажджу. Пярун - бог грому і маланкі. Велічны, статны, высокага росту з чорнымі валасамі і доўгай залатой барадою. На вогненнай калясніцы раз'язджае па небе, узброены лукам і стрэламі. Яго грымотны лук - каменны молат, часам вясёлка. Яго стрэлы - маланкі. Імі ён знішчае варожыя полчышчы Чарнабога. Яны нагрувашчваюць хмары, каб затуманіць сонца, сабраць у хмары пітво жыцця - ваду. Пярун адным ударам каменнага молата разбівае хмары і вада льецца на зямлю. Чэрці бягуць на зямлю, але і тут іх даганяюць стрэлы Пяруна. Чэрці ведаюць, што Пярун любіць чалавека і беражэ яго, таму яны кідаюцца ў жытло людзей, каб выратавацца сярод іх. Але ў такіх выпадках Пярун знішчае і жытло чалавека.

Дажбог - бог сонца. Хорс.Упершыню імя ДАЖБОГА сустракаецца ў “Аповесці мінулых гадоў”. Бог сонца і сын Сварога. ДАЖБОГ у канкрэтным абліччы - малады, прыгожы, белатвары юнак, мае арэол вакол галавы. Каля яго - сноп жыта, у адной руцэ - сонечная птушка, у другой - яблык (эратычны сімвал, бо сонца апладняе), часта паўстае на белым кані. Менавіта ДАЖБОГ, на нашу думку, быў галоўным богам продкаў беларусаў, а не ПЯРУН.

Вялес - бог - апякун хатняй жывёлы. Вялес- адзін з галоўных багоў паганскага пантэону. Бог жывёлагодоўлі і багацця.

Звязаны з аграрнымі культамі (кідалі у дар нязжатымі некалькі каласкоў - “Воласавыя бародкі”), а таксама з сузор'ем Плеядаў -- Валасажары, Власожельцы, Валасыні. Таксама лічыўся богам памерлых, падземнага свету, апекуном абшчына-родавай арганізацыі. Цесна звязаны з ім культ камянёў. Пасля прыняцця хрысціянства замяніўся як св. Улас (Уласій, Аўлас).

Да 20 ст. на Беларусі захаваўся звычай завіваць на полі вялесаву бародку, якую на дажынкі неслі гаспадару і ставілі ў кут. ВЯЛЕС, як і вол, меў рогі і капыты. Быў сынам нябеснай каровы ЗЯМУН і бога РОДА.

Мокаш - вярхоўная багіня. Параскева-Пятніца - пераемніца Мокашы. Мокаш - адна з багіняў пантэону, багіня-заступніца жанчын і адпаведна жаночых заняткаў, асабліва прадзення. Яе ўшаноўвалі і як багіню шлюбу, родаў, урадлівасці. У паганскім календары чацвер быў днём Пяруна, а пятніца - яго жонкі. Пасля прыняцця хрысціянства аналагам Мокаш стала св.Параскева-Пятніца. У пятніцу забаранялася прасці, мыць бялізну, мець палавыя адносіны з мужам. Выгляд - з распушчанымі валасамі.

Лада - багіня кахання і шлюбу. Беларускі абрад “Ляльнік”.ЛАДА -багіня кахання і шлюбу. Святкаванне (у першы дзень мая і на зяленые святкі) суправаджалася песнямі і рытуальнымі скокамі.

ЛЯЛЯ - багіня вясны. Выгляд: юная прыгожая дзяўчына. Напярэдадні дня Ярыла адзначалі Ляльнік (22 красавіка) - дзяўчаты збіраліся на лузе і выбіралі самую прыгожую. Яе апраналі у белую кашулю, рукі і стан упрыгожвалі зелянінай, на галаву - вянок з веснавых кветак. Садзілі на узвышанне, клалі пры ёй зялёныя вянкі, хлеб, яйкі, масла, тварог, малако, смятану. Дзяўчаты вакол яе вадзілі карагод і спявалі песню, у якой прасілі цёплай вясны і багатага ураджая. У адказ на песню ляля дарыла дзяўчатам вянкі і частавала іх. Вянкі і травы, якія абвівалі Лялю, захоўвалі год да наступнага Ляльніка.

Ярыла - бог веснавой плоднасці.Ярыла - бог урадлівасці і пачуццёвага кахання. Малады, прыгожы юнак, раз'язджае на белым кані і ў белым плашчы, на галаве вянок, у руках каласы, ногі босыя. У Юр'яў дзень Ярыла па загадзе маці адмыкае вароты неба і на белым кані прыязджае на зямлю, а з яго ўзнікненнем пачынаецца сапраўдная вясна. У гэты дзень упершыню выпускаюць скаціну ў поле. Святкаванне суправаджалася карагодам, песнямі, потым папойкаю, ў кожнага з прысутных вянок са свежых кветак. Ярыла едзе па засеяных нівах, а карагод спявае песні, дзе паказана, як народ разумее Ярылу, як той спрыяе ўрадлівасці зямлі і нараджэнню дзяцей.

У эпоху Сярэднявечча 23 красавіка было днём ЯРЫЛЫ, а 27 красавіка (стары стыль) - Святога Юр'я (Георгія). (См. Ляльнік).

5. Дэманалогiя усходнiх славян

Дэманалогія - комплекс міфалагічных уяўленняў і вераванняў пра нячыстую сілу.

У дэманалогіі беларусаў пераплеценыя паганскія і хрысціянскія вераванні, аб стварэнні дэманаў самім Богам ці Д'яблам і народныя - пра паходжанне дэманаў ад самагубцаў і людзей, памерлых ненатуральнай смерцю, ад дзяцей, памерлых да хрышчэння, выкрадзеных лесавіком, вадзяніком ці русалкай. Многія рысы паводзінаў дэманаў сведчаць незямную прыроду: громкі, сіпаты голас, шум, гул, хуткасць перамяшчэння і т.п.

Для асобных персанажаў характэрныя адметныя формы паводзінаў: чэрці піруюць і гуляюць ў карты, ладзяць вяселлі; русалкі спяваюць, расчэсваюць доўгія валасы; лясун пасвіць ваўкоў, пляце лапці.

У адносінах да чалавека дэманы праяўляюць зламыснасць: лясун збівае з дарогі, дамавік пужае стукам, вадзянік топіць.

Прамежкавае становішча паміж светам дэманаў і светам людзей займаюць вядзьмаркі і знахаркі. Дэманалагічныя вераванні пранізваюць усе сферы народнай культуры, з'яўляюцца часткай сямейных, каляндарных і гаспадарчых абрадаў.

РУСАЛКІ - дзяўчаты-тапельніцы або памерлыя нехрышчонымі дзеці.

Вадзянік - дух падводнага гаспадарства, існуе у кожным вадаёме: возеры, рацэ, лужыне, якая не высыхае, калодзежы.

Лесавік - гаспадар лесу і звяроў. Кожны лясны масіў мае свайго лесавіка. Ён - брат хатніка і палявіка.

Дамавік - дух хаты, з'яўляецца абярэгам агменю - калі гаспадары пераязджаюць на новае месца, каб перавезці з сабой дамавіка, трэба захапіць вуголля з печкі. Выгляд: дзядок з сівай барадой. Жыве у запечным куце, пад печкай.

Хлеўнік -сядзібны дух, жыве у хляве, назірае за скацінаю. Пры сімпатыі да гаспадароў і калі яяму па густу масць жывелы, ён чысціць, песціць скаціну, носіць ваду, кладзе паболей корму.

Лазнік -гаспадар лазні. Жыве за печчу ці пад полкам.Падобны на Вадзяніка. Злосны.

Еўнік-сядзібны дух, жыве у печы. Сваяк Лазніка і Дамавіка. Выгляд - чалавекападобны, у чорнай ад дыму вопратцы, з пылаючымі як вуголлі вачыма.

Чорт -- нячысцік-паўсюднік не мае тэрытарыяльнай лакалізацыі і падпарадкоўваецца вышэйшаму нячысціку. Чорт мае чартовак (чарціх -- жонак чарцей) і чарцянят. Асноўны занятак - шкодзіць людзям (сваркі, п'янства), уводзіць у грэх (хлусня, самазабойства).

Ваўкалакі (чалавекі-ваўкі) бываюць двух тыпаў: тыя, што зрабіліся ваўкалакамі свядома (калдуны) і пад прымусам. Калдун ператвараецца ў ваўка перакульваннем праз нажы ці асінавы пень.

Літаратура

1. “Беларуская міфалогія” энцыкл. слоўнік, С. Санько, 2-е выданне, Мінск, 2006,

2. “Этнаграфічная спадчына”, В.С. Цітоў,1-е - 1997, 2-е - 2001,

3. Лыч Л., Нявiцкi У. Гiсторыя культуры Беларусi - Мн., 1996.

4. Качаноўскi I. Гiсторыя культуры Беларусi - Мн., 1994.

5. Гiсторыя Беларусi ў 6 тамах. Т. 1 - Мн., В.П. “Экаперспектыва”, 2000.

6. Гарошко Л. Уводзiны ў беларускую мiфалогiю //Бел. гiст. часопiс, 1996, № 3.

Размещено на Allbest.ru