Духі локусаў у народнай дэманалогіі

Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь

Брэсцкі дзяржаўны універсітэт імя А. С. Пушкіна

Кафедра беларускага мовазнаўства

Рэферат

на тэму:

“ Духі локусаў у народнай дэманалогіі “

Выканаў:

Студэнт 1 курса

Філалагічнага факультэта, БГ

Палешка Я. А.

Праверыла ДФН Швед І. А.

Брэст 2009

Сядзіба і яе духі

ХАТА, жытло чалавека, у народнай аксіялогіі беларусаў сімвал найвялікшай каштоўнасці: «Свая хатка як родная матка».

Апекавалі X. продкі; людзі верылі, што душы іх знаходзяцца ў межах X.: пад печчу, пад парогам -- адсюль звычаі пахавання нябожчыкаў, асабліва дзяцей, ля парога. Асабліва захоўвалася думка пра тое, што душы продкаў наведваюць свае хаты на Дзяды, Каляды -- для гэтага ім наладжвалі спецыяльнае частаванне. Вера ў апекаванне продкамі знайшла свой працяг ва ўяўленнях пра Дамавіка, рытуал перавозу якога са старой X. у новую стаў адным з абавязковых пры засяленні ў новы будынак: дамавіка «перавозілі» ў лапці, у гаршку з жарам, са смеццем і венікам. (1)

ХАТНІК, Дамавік, Гаспадар, Падпёчнік, у беларускай міфалогіі дух хаты, цесна звязаны з уяўленнямі аб продках і гаспадарчым (асабістым) дабрабыце той ці іншай сям'і. Часцей за ўсё бачыўся старэнькім дзядком з сівой барадой і сівымі кудлатымі валасамі, апранутым у насоў ці белую кашулю, падперазаны дзягай або лыкам. Прыкметай прыналежнасці X. да іншасвету з'яўлялася адсутнасць у яго шапкі і абутку. Часам дамавік мог паўстаць у выглядзе чорнага калматага сабакі ці вужа. У выпадку «згоды» з гаспадарамі і паважлівага стаўлення да сябе з боку апошніх X. усяляк спрыяе павелічэнню дабрабыту сям'і: даглядае, корміць жывёлу, сушыць збожжа, ад чаго яно «спарнее», шые, прадзе, мые ў хаце ды інш. Пра магчымую небяспеку для сям'і X. папярэджвае гаспадара, завываючы ці грукаючы па сценах хаты ўначы.

Супадзенне шэрагу функцыя-нальных прыкметаў X. з функцыямі такіх персанажаў, як Гуменнік, Хлеўнік, Лазнік (Дамавік любіць мыцца ў лазні апоўначы), дазваляе меркаваць, што вобраз X. з'яўляецца першасным у тую гістарычную эпоху, калі адсутнічаў развіты комплекс сялібных пабудоў (гумно, хлеў, лазня і г. д.).

Верагодна, вобраз X. узыходзіць да духа хатняга агменю, пра што сведчыць месца пражывання дамавіка: запечны кут, падпечча, пячны слуп. 3 другога боку, здольнасць X. уплываць на плоднасць, прадукцыйнасць хатняй жывёлы, стасоўнасць яго са змяёй (вужом), магчыма, гаворыць аб пераносе на яго шэрагу функцый бога жывё-лы і багацця Вялеса ў сувязі з хрысціянізацыяй і заняпадам культу апошняга.

Сярод іншых міфалагічных персанажаў X. карыстаўся найбольшым ушанаваннем і павагай, займаючы асобную, прамежкавую пазіцыю паміж прадстаўнікамі «нячыстай сілы» і людзьмі: «Дамавік ад чарцей адстаў, а да людзей не прыстаў» (Віцебская губ.). Паказальна, што X. крыўдзіўся, калі яго называлі «нячыстым» і сам баяўся чорта ў выглядзе чорнага казла. У той жа час да X. спагадліва ставіўся св. Ілля, не палюючы на яго перунамі. Лічылі, што дабро, атрыманае ад Дамавіка, не пойдзе прахам, а ўзаемадачыненні з ім, у адрозненне ад іншых нячысцікаў, мелі даволі «легітымны» характар.

Станоўчы вобраз X. адлюстраваны і ў яго найменнях: «Гаспадар», «^азяін», «Дзядзька». У некаторых мясцінах Смаленшчыны дамавіка лічылі святым.

Паколькі наяўнасць у хаце «свайго», прыхільнага да сямейных, X., лічылася абавязковай, то гаспадар мусіў усяляк завабіць яго. Так, на Віцебшчыне ў Велікодную ноч, калі сям'я знаходзілася ў царкве, гаспадар заклікаў Дамавіка наступным чынам: «Выбач, дзядзька (ці браток), за трывогу, але толькі прыйдзі ка мне ні зелен, як лісціна, ні сінь, як вална на вадзе, ні панур, як воўк, прыйдзі такей, як я сам!» Каб залагодзіць X. і заручыцца ягонай падтрымкай, яму прыносілі ахвяры. У Магілёўскай губерні гаспадар адразаў акраец хлеба ад першай булкі, спечанай на поўню, і з соллю заносіў яе ў хлеў, прамаўляючы: «Дамавік, дамавы! Прымі ад мяне хлеб-соль, любі маіх коней і жалуй! I я буду цябе любіць і жалаваць!»

Абавязковым лічылася ўшанаванне X. падчас найбольш значных абрадаў сямейнага цыкла: радзінаў, вяселля і ўсіх памінальных дзён, што падкрэслівае ягоную сувязь з продкамі і ўяўленнямі аб сямейнай (родавай) долі. Падчас восеньскіх Дзядоў гаспадары, запрашаючы X. прыняць удзел у супольнай рытуальнай трапезе, высцілалі дарогу з клеці да стала белым палатном.

Сувязь Дамавіка з Дзядамі-продкамі падкрэсліваецца і тым, што менавіта да апошніх звярталіся з просьбай утаймаваць X., калі той пачынаў сваволіць. Беларусы Смаленшчыны меркавалі, што памерлыя ў хаце становяцца дамавікамі гэтай хаты.

Найбольш дагаджае X. у тых гасподах, дзе жыве моцная, трывалая сям'я, дзе гадуюць жывёлу яго ўлюбёнай масці, падтрымліваецца чысціня і парадак і пільнуюцца дзедаўскіх звычаяў. Крыўду ж і помслівасць Дамавіка выклікаюць сямейныя сваркі, п'янства, брыдкаслоўе, неахайнасць у вядзенні гаспадаркі. Руплівасць Дамавіка аб суладдзі ў сям'і адлюстраванае ва ўяўленнях аб тым, што ён сам з'яўляецца добрым сямейнікам, маючы жонку (Дамаху) і шмат дзяцей. Завадатараў сямейнага разладу X. можа пакараць, душачы іх у сне ці скалечыўшы. У выключных выпадках ён можа наслаць мор на жывёлу, чарвей на гарод, пацукоў у засекі, няўрод на палеткі, хваробу на гаспадара ці сямейных. Помста X. можа адбівацца на нашчадках гаспадара, які яго пакрыўдзіў, «да чацвёртага калена».

Аднак найбольш X. вылучаецца даволі бяскрыўднымі жартамі і кпінамі. Уначы ён можа ўкінуць посуд у балею, апранаць гаспадарава адзенне, казытаць сонных людзей ці хаваць патрэбныя ім рэчы. Каб адшукаць схаванае X., трэба было «завязаць яму бараду» -- зрабіць вузельчык на хустцы.

У адрозненне ад «свайго» X. найбольшую небяспеку для сямейнага ладу і дабрабыту ўяўляў сабой «чужы» або «прыблудны» X., які надзяляўся разбуральнымі, дэструктыўнымі функцыямі дэманічнай істоты, за што і атрымаў мянушку «гвалтоўнік». Існаваў шэраг спецыяльных замоваў, закліканых залагодзіць, прывабіць «свайго» X. і адагнаць «чужога»: «Дамавы хазяін і дамавая хазяюшка, прашу вас, упрашываю, малю вас, умаліваю, што ў гэтым доме жывіце і жывотных не абіжайце... а нахожых і наброжых хлеўнікаў і хляўніц, і дамавікоў, і дамавіц да гэтага хлева не дапускайце... » (Смаленская губ.).

Пры пабудове новай хаты, каб у яе перайшоў жыць X., трэба было «ўзгадніць» з ім месца пад новабудоўлю. Па чатырох меркаваных кутах хаты на ноч сыпалі жыта, і калі раніцай яно заставалася некранутым, лічылася, што X. ухваліў месца. Непасрэдна перад улазінамі гаспадар клікаў X. у новую хату: «хазяін, пайдзём за намі!» Аднак у некаторых мясцінах (Падзвінне, Падняпроўе) верылі, што X. не пяройдзе ў новую хату да тае пары, пакуль там не з'явіцца першы нябожчык. (2)

ДАМАВУХА, дух дома. Уяўлялася ў выглядзе нізенькай, тоўсценькай, нібы дзежачка, кабеты сярэдніх гадоў. Ею падтрымліваўся парадак і лад у хаце добрай гаспадыні. Яна спрыяла ёй у розных гаспадарчых справах, глядзела і люляла дзяцей, лячыла чароўнымі зёлкамі, з дапамогаю якіх тыя хутка папраўляліся. Чысценькая і акуратненькая, Д. вельмі не любіла нядбалых і неахайных гаспадынь, падкідаючы ў прыгатаваную імі страву свірэпку, пасля чаго ў тых сем'ях адбываліся сваркі і бойкі. Улюбёнаю страваю Д. была вараная бульба з малаком ці квасам, на святы яна разгаўлялася салам. Ела Д. няшмат, але пільныя гаспадыні прыкмячалі, што ў чыгунку паменшала бульбы, а ў збанку паменшала малака. Пачастункаў Д. не выстаўлялі, бо яна сама ўяўлялася гаспадыняю і магла браць усё, што жадала. Згадвалася на Маладзечаншчыне.(3)

СОПУХА, верагодна, адзін з найстаражытных персанажаў беларускай міфалогіі, дух хатняга агменю, а пазней, з пашырэннем на тэрыторыі Бе-ларусі печак, -- дух печкі і хатняга агню наагул.

У Беларусі захавалася мноства рознага кшталту рэфлексаў гэтага вобраза: у фальклоры, фразеалогіі, павер'ях, лексіцы. Найболын паказальны ўзор -- тэкст купальскай песні, прыведзены А.Кіркорам у «Жівопнсной Россія» са спасылкай на Бяссонава: «Сяредзь сяла Ваўчкоўскага, // То, то! // Туту стаяла лазьня дубовая, // Ту, ту, ту! // А ходзілі дзе-цюшкі богу памаліцца, // Стоўб абнімалі, печ цалавалі, // Перад Сопухай крыжом ляжалі. // Яны думалі: Прачыстая, // Анож Сопуха -- нячыстая!» Тры адмены гэтага тэксту вядомыя і ў запісах сучасных фалькларыстаў, аднак С. яўна ў іх ужо не згадваецца, адмысловы абрадавы кантэкст прыглушаны і больш акцэнтуецца жартаўлівы тон сітуацыі. Для разумення семантыкі вобраза С. вар-та зважыць на некалькі істотных акалічнасцяў: 1) выразная эратычная афарбоўка ўсіх згаданых тэкстаў; 2) адмысловая форма пакланення С. -- ляжанне «крыжом», прытым што крыж, як і свастыка, з'яўляюцца найстаражытнымі сімваламі агню (варта зважыць таксама, што вядомы выявы свастыкі, утвораныя чатырма чалавечымі нагамі, што выходзяць з аднаго цэнтра); 3) матыў абазнаван-ня хлапцоў: «Яны думалі, што каха-начка, // Ажно -- печка-гліняначка», «Яны думалі -- паненка, // Ажно -- цыганка чарненька» (параўн. бел. тураўскае цыган «касцёр з трэсак сярод хаты для абагрэву»), які адсылае да вядомага сюжэта аб «бязладнай нявесце» з яго выразнымі рытуальнымі, а менавіта ініцыяцыйнымі канатацы-ямі. Сувязь С. з печчу пацвярджаецца і шматлікімі іншымі тэкстамі, напрыклад: «Дзе, старыха, зімаваць будзеш? // Ці сопуху цалаваць будзеш?», дзе фразеалагізм «сопуху цалаваць» азначае «сядзець на печы каля коміна». Адной з цікавых трансфармацый С. з'яўляецца персанаж беларускага фальклору «баба саплівая», вядомы як з запісаў ХІХ ст., так і з сучасных яго фіксацый. Так, герой казкі «Сын прададзёны», патрапіўшы ў лясную хатку, капнуў попел у ямцы ў пошуках агню. Адтуль выскачыла «баба саплівая», якая добрымі пара-дамі дапамагла герою справіцца са змеем. Тут ініцыяцыйны кантэкст аповеду яшчэ больш выразны. Але не менш істотна і тое, што «баба саплівая» знаходзіцца менавіта ў ямцы, бо гэта месца, дзе традыцыйна захоўваўся сямейны «нязгасны» агонь і якое, відавочна, выконвала функцыю старажытнага агменю. Не менш вы-разны ініцыяцыйны кантэкст прысутнічае і ў захаваных да нашых дзён на

Тураўшчыне павер'ях пра «бабу саплівую», якая ўяўлялася міфічнай істотай у выглядзе старой жанчыны, якою палохалі дзяцей: «Унь там, под мостом, баба слепа да сопліва, то будзеш цоловаць ее, бо ты перві раз едзеш», «Пойдзеш у лес, то цебе там поцэлуе сопліва баба», «Ек перву раз ідзеш у лес, то трэба поцаловац бабу сопліву, казалі. Подведуц до екого пня да цэлуй».

Сувязь з хатнім агнём пацвярджаецца і этымалогіяй імя С. Сярод значэнняў гэтага слова «цёплы дух ад печы», «аддушына ў печы», «месца над чалеснікам печы, дзе ідзе дух». Варта таксама ўзяць да ўвагі і такія словы, як сапець «палаць (пра агонь)» і «дыхаць». У іншых індаеўрапейскіх мовах таксама сведчыцца сувязь значэнняў «пыхаць полымем» і «дыхаць».

Вельмі цікавую паралель да С. уяўляе персанаж асецінскай міфалогіі Сафа. Гэта апякун надагменевага ланцуга. Да яго звярталіся ў часе вяселля з просьбай прыняць маладую ў сям'ю, да яго дакраналіся пры прамаўленні клятвы. Зняважаны бруднымі рукамі, ён мог пакараць дзяцей скуранымі хваробамі (параўн. бел. вогнік). Есць пэўныя падставы меркаваць, што функ-цыйнае падабенства беларускага і асецінскага персанажаў падмацоўваецца і этымалагічнымі сувязямі іх імёнаў. (4)

Духі гаспадарчых пабудоў

ГУМЁННІК, падавіннік, сядзібны дух, які жыве ў гумне, пад асеццю, ахоўвае гэтую забудову і дапамагае гаспадару сушыць і малаціць збожжа. Г. уяўляўся дабрадушным дзядком маленькага росту, падперазаным саламяным перавяслам. Яго часта можна бачыць, але не трэба з ім загаворваць, а толькі маліцца і хрысціцца. Тады Г. зробіць сваю работу і стане нябачным. Пакуль гумны стаяць пустыя, Г. жыве ў жыце ў полі, таму народ часам блытаў яго з Палевіком.(5)

ЁЎНІК, Асётнік, сядзібны дух, які жыве ў ёўні (асеці), у печы ці на печы. Блізкі сваяк Лазніка, з якім яднаецца вогненным паходжаннем, і Дамавіка, ад якога ён адрозніваецца толькі тым, што з'яўляецца не ў белай вопратцы, а ўвесь чорны ад дыму, з палаючымі, нібы вуголлі, вачыма. Часцей Е. нябачны для людзей, але калі робіцца бач-ны, то ўяўляе сабою чалавекападобную масу, дзе праз сажу, пыльнае павуцінне і наліплую мякіну нельга разгледзець яго асобныя формы. Е. рупіцца, каб правільна палілася сушыльная печ і сушыліся снапы і зерне, пасылае патрэбны для веяння скразняк, дапамагае спорыць работу. Калі ў сушні апрацоўваецца лён і пянька, ён дапамагае каля мялкі і трапалкі. Любіць Е., калі сушня замяняе лазню, і можна змыць з сябе сажу і пыл. Е. рэдка пакідае печ ці сушыльную жордку і робіць гэта толькі тады, калі трэба агледзець ток, склады снапоў, паназіраць за малацьбою і работнікамі або калі неабходна выкашляць пыл і сажу. Пры наведванні асеці непатрэбнымі асобамі Е. палохае іх, а ненавісніка можа задушыць чадам ці нават спаліць разам з дабром. Е. не баіцца звычайнага агню і можа спакойна збоку назіраць за пажарам, каб потым вярнуцца на сваю печ ці на абгарэлае бервяно і жыць да адбудавання новай асеці. Аднак Е. можа загінуць у пажары ад маланак: мякінны пыл імгненна ўспыхвае, і Е. згарае, не пакідаючы пасля сябе ні пылінкі. Іншы Е. не пойдзе ў ёўню, адбудаваную на тым самым месцы: пабудова застанецца без нячысціка. Каб залагодзіць Е., прыносяць яму ахвяру: пры наладжванні ёўні адзін сноп кідаюць у агонь, каб Е. «была занятка». Калі ж угнявіць яго, ён сам пачынае паліць снапы і ёўню.(6)

ВАЗІЛА, Вісуснік, Канькач, Табўннік, Хлёўнік, апякун коней, антаганіст Кумяльгана. Як і апошні, меў падвойную прыроду: чалавечую і конскую, таму уяўляўся ў чалавечым абліччы, у чалавечай вопратцы (у супрацьлегласць Кумяльгану, які быў парослы конскай поўсцю), але з конскімі вушамі і капытамі. Жыве В. пераважна ў хлявах, але абавязкова бывае і ў начных. У кожнага гаспадара свой В., які ўсяляк даглядае гаспадаровых коней. У адрозненне ад Кумяльгана, які падмешвае коням у корм атрутныя расліны, В. падмеш-вае ім у пошар нейкую адмысловую траву, ад якой коні становяцца дужэйшымі. кнавала прымаўка: «Вазіла павязе», што значыла «коні самі даедуць». Захаваліся звесткі пра своеасаблівы спосаб ушанавання В. Пастухі ў начным забіваюць у зямлю даўгі шост і насоўваюць на яго конскі чэрап, спадзеючыся на дапамогу В. Падобная магічная практыка апісаная ў скандынаўскіх сагах («Ен узяў арэхавую жардзіну і ўзняўся з ёй на скалісты мыс, звернуты да мацерыка. Эгіль узяў конскі чэрап і насадзіў яго на жардзіну...»), але там служыла для нанясення камусьці шкоды.

Пэўнае падабенства прыроды В. і Кумяльгана і іх апазіцыйнасць дазваляюць разглядаць іх у адным шэрагу з такімі персанажамі індаеўрапейскіх міфалогій, як ведыйскія Ашвіны, старагрэцкія Дыяскуры, латышскі Усыньш, які меў пару сыноў, і бачыць у гэтых персанажах сляды архаічнай блізнечнай міфалогіі.(7)

КЛЁТНІК, адмена вогненнага лятучага змея, Цмока, які свайму гаспадару можа прыносіць незлічоныя багацці. К. блізкі да Дамавіка, але адрозніваецца ад яго найперш тым, што ніколі не жыве ў хаце. Сваю назву ён атрымаў паводле характэрнага месца свайго пражывання -- у клеці (істопцы). К. звязаны з паветранай і вогненнай стыхіямі. Заводзілі К. штучна. Для гэтага трэба было дачакацца, пакуль сямігадовы чорны певень знясе яйка незвычайнай формы, падобнай да ракавіны смаўжа. Калі гэтае яйка вынасіць падпахай тры гады, то з яго вылупіцца маленькае змеяня, якое трэба было вельмі клапатліва даглядаць. Па нейкім часе К. пачынае лётаць, адшукваць схаваныя ў зямлі скарбы і прыносіць іх свайму гаспадару. Пра ўдачлівага або нечакана разбагацелага гаспадара на Беларусі казалі: «Яму змей грошы носіць». Улюбёная страва К. -- яешня, але ні ў якім разе не салёная. Яе штодня гаспадары прыносілі ў клець. К. страшэнна крыўдлівы і помслівы. За пасоленую яешню і за любыя іншыя крыўды ён звычайна помсціў пажарам.

Выглядам К. быў падобны на вялізнага вужа з тым адрозненнем, што быў увесь нібы залаты, гарэў, як агонь, і меў крылы. Часам уяўлялі яго ў абліччы чалавека, які ўмее лётаць, што стасуецца з іншымі ўяўленнямі пра прыгажуна змея-пярэваратня. Убачыўшы ў небе палёт метэора, а тым болей баліда, сяляне казалі: «Змей паляцеў».

Бліжэйшымі «сваякамі» К. з'яўляюцца літоўскія айтварасы. Але на складванне вобразу К. істотна паўплывалі распаўсюджаныя ў сярэдня-вечнай Еўропе міфалагічныя аповеды пра васіліскаў.(8)

ЛАЗНІК, Лазеннік, Лазеншчык, Баннік, у беларускіх вераннях дух -- жыхар і гаспадар лазні. Жыве за печчу-каменкай ці пад палком. Пераважна нябачны або падобны на Вадзяніка. Лічыўся найбольш злосным сярод іншых сядзібных нячыс-цікаў, што тлумачыцца месцазнаходжаннем лазні на мяжы свету Культуры (прасторы, засвоенай чалавекам) і Прыроды. Адсюль важная роля лазні ў калядных варожбах. Незамужнія дзяўчаты падыходзілі да вусця печы-каменкі, задраўшы спадніцы, або засоўвалі руку ў дымнік: калі Л. дакранецца калматай рукой -- будзе багаты жаніх, калі голай -- бедны.

Л. палохае ці карае (калецтвам ці нават смерцю) тых, хто мыецца ў лазні пасля поўначы ці заходу Сонца, бо сам любіць памыцца і папарыцца ў гэты час. Калі ж хто затрымаецца ў лазні так позна, то Л. пачынае кідаць у яго камяні з печкі, імкнучыся забіць парушальніка, або палохае яго ненатуральным храпам, сіпеннем, віскатам, рогатам і да т. п. Каб залагодзіць Л., у новую лазню прыносілі ахвяру -- хлеб ды соль -- ці закопвалі пад ганкам чорную курыцу, а таксама пакідалі яму ваду і венік, каб Л. змог памыцца. Але пры пераходзе сям'і ў новую сялібу Л. у адрозненне ад Хатніка ў яе не запрашалі. У тым выпадку, калі Л. пакідаў лазню, яна павінна была абавязкова згарэць ці разбурыцца. Да гэтага яго маглі ўзрушыць апрацоўка пянькі і лёну ў лазні, таму што кастрыца вельмі раздражняе Л.(9)

ПУННІК, сядзібны нячысцік, што жыве ў пуні. Ен уяўляўся чалавекападобнай істотай, больш падобнай, аднак, на бярэмак дробнага забруджанага сена. П. пакрыты запыленым павуціннем і смеццем ад сена і трухі, але ў адрозненне ад Еўніка ён не такі брудны, бо на ім няма пласта сажы. Матэрыялізаванае аблічча П. набывае толькі тады, калі ў пуні ёсць сена. Ен нябачна сядзіць на кроквах, бэльках, назіраючы за ўсімі наведнікамі пуні, цешыцца гульнямі і бойкамі моладзі, валтузнёй і віскам катоў, якія ловяць мышэй. П. страшэнна не любіць, калі ў гнёздах выводзяцца птушкі. Праз шчыліны і адтуліны ў пуні П. з асалодаю палохае дзяцей і асобных прахожых ненатуральным аханнем, хрыпам і свістам ці жаласлівым енкам. П. здавальняецца не толькі сядзібнай, але і лугавой, лясной пуняю, абы толькі там была страха і кроквы. Дажджы, макрэча разбуральна дзейнічаюць на П. 3агінуць ён можа ад грому і маланкі. Тады ён, як і Еўнік, ператвараецца ў пыл.(10)

ХЛЁЎНІК, Хляўнік, сядзібны дух, які жыве ў хляве, часам разам с хляўніцаю. X. мае свае асаблівасці характару, звычкі, дзівацтвы і можа не толькі спрыяць сваёй гаспадарцы, але і шкодзіць. Улетку і ўзімку X. заўсёды сядзіць у заднім куце хлява ці на бэльцы, курыным седале, назірае за скацінаю, праводзіць яе да парога і зноў вяртаецца на сваё месца. Асабліва любую жывёліну X. можа суправаджаць, куды б яна ні адлучалася, нават у палявую агароджу ці чужы хлеў. X. пераборлівыя: адзін не любіць вараных, другі шэрых, трэці двух-жыльных коней, але ўсе яны не любяць стракатых і лапленых. Менавіта на такіх конях яны заязджаюць у хлеў і псуюць жывёлу. Пры сімпатыі да сваіх гаспадароў ці калі па густу масць жывёлы, X. песціць і чысціць кожную скаціну, заплятае коням грывы і хвасты, носіць ваду вёдрамі, падкладвае паболей корму, не дазваляе адным жывёлінам крыўдзіць другіх. У адваротным выпадку X. кудлаціць і выдзірае поўсць, скручвае грывы і хвасты ў каўтуны, ад-штурхоўвае нялюбых жывёлін ад корму і пераносіць да любімцаў. Будучы звязаны з каровамі і коньмі, X. рэдка займаецца авечкамі і ніколі -- свіннямі і козамі, якіх ледзьве трывае ў хляве. Яшчэ неяк міручыся з казою, X. не церпіць казла, якога наўмысна пасяляюць у хляве, каб вывесці X. Ва ўсіх стасунках з жывёламі X. Застаецца нябачны і толькі зрэдку ўзнікае ў вобразе скурчанага худога чалавека, што нагадвае шкілет хлопчыка ў скуры дарослага. X. можа дзейнічаць і ў цемры, і пры свечцы з сінім полымем, якую запальвае крэсівам і трутам. Згодна з павер'ямі, X. псуе скаціну: уначы заезджвае ў стайні коней, ад чаго тыя худнеюць і могуць акалець, а таксама кароў, якія неўзабаве перастаюць даваць малако. Даведаўшыся, што завёўся ліхі X., усяляк стараюцца яго выжыць. Абярэгам ад X. лічылі забітую сароку, падвешаную над дзвярыма стайні. Не пераносіць X. і жывую сароку, калі тая садзіцца на хлеў і сакоча, выда-ючы яго прысутнасць, з-за чаго ён робіцца раз'юшаны, спаганяе гнеў нават на ўлюбёных жывёлінах і, нарэшце, можа зусім сысці з хлява.

Сродкам выгнання X. служыла таксама канапляная пуга з адпаведнаю колькасцю вузельчыкаў, ад-мыслова сплеценая і навязаная на асінавае пугаўё. Пасцёбваючы такою пугаю, кожную свойскую жывёліну пераганялі цераз жароўню (агонь) са словамі: «Пайшла, хіра (немач, хвароба, погань), на ўзвей вецер!» Калі X. у гэты час сядзіць на адной з жывёлін, то ад пугі, агню і магічных слоў замовы ён пакідае статак у спакоі. Апатрапеічны сэнс мела і падвешаная над яслямі грамнічная свечка, на-яўнасць якой не дазваляла X. пранікнуць у хлеў. Згадваючы X., ніколі не называлі ягонага імені, стараліся не глядзець на кут, бэлькі і шасты, дзе ён мог знаходзіцца. А перш чым іх крануць, спачатку называлі гэтыя рэчы, каб папярэдзіць X., які, прачнуўшыся знянацку, можа нарабіць нямала бяды. Працягласць жыцця X. гэтакая ж, як і ў Дамавіка, аднак X. раней за яго старэе, бо гніе ў брудным хляве і шмат церпіць ад паразітаў, што пераходзяць да яго ад жывёлаў. Калі X. не дрэмле, то цярэбіцца, скідваючы паразітаў і закарэлы гной, ад чаго яго скура лысее. У неахайным неабароненым хляве X. найбольш сядзіць у сваіх сховах і мала займаецца скацінаю, якая без яго догляду робіцца брудная. Вынікам помсты X. ці ягонай гібелі можа стаць паморак скаціны. Дзе X. загінуў, там ніколі не будзе весціся свойская жывёла.(11)

Шкодныя духі

ВЕДЗЬМА, вядзьмарка, паводле ўяўленняў беларусаў, дэманічная істота, звязаная з надпрыроднымі сіламі, жаночае ўвасабленне «нячыстай сілы» (да пары і дзеля службы Д'яблу, Шатану, Чорту). Існуе і мужчынскі варыянт гэтай з'явы -- вядзьмак. Найбольш поўнае апісанне ўяўленняў беларусаў пра В. зроблена М. Я. Нікіфароўскім. Вобраз В. -- адзін з улюбёных персанажаў чарадзейных казак, дзе дадаткова выяўляюцца асобныя рысы яе характарыстыкі, а таксама ў замовах і іншых тэкстах.

Паводле вераванняў, В. жыве сярод людзей, але вылучаецца асаблівасцю паводзінаў і сваім выглядам: у яе можа быць падвойны рад зубоў, бародаўка ці пучок валасоў на твары, «лішнія» пальцы на руках ці адсутнасць некалькіх пальцаў, можа быць нават хвост даўжынёй з пядзю і іншыя адхіленні ці прыроджаныя калецтвы, якія выклікалі ў людзей прымхлівы страх. Лічылася, што ў В. і ведзьмакоў незвычайна змрочны выраз твару, бліскучыя вочы, кудлатая галава, павольны, хрыпаваты ці гартанны голас, асаблівая маўклівасць ці няспынная буркатлівасць, як бы размова з сабой, незвычайная хада. В. не здольныя спачуваць чужому гору і не дзеляцца сваім уласным, не моляцца Богу, пазбягаюць хадзіць у царкву, не выконваюць агульнапрынятыя абрады, унікаюць вясёлых людскіх сходак і да т. п. Вядзьмарства набываецца «самахоццю», па ўласнай волі, ці «нахраццю» -- па злой задуме кагосьці, ці з выпадку (трапілася ліхая гадзіна).

В.-жанчына мае вялікія здольнасці перакідвацца ў іншыя істоты -- жабу-рапуху, птушку, кабылу, сароку, чорную котку, ласку, а таксама перакідваць, зачароўваць іншых. Так, яна перакідвае ў казках брата-двайнюка і яго памочнікаў-жывёл у камяні. В.-жонка насылае на свайго мужа шматгаловых змеяў, але муж забівае іх мячом-самасекам. Здольнасць В. да метамарфозаў дазваляе ёй рабіць шкоду: перакінуўшыся жабай, яна высмоктвае малако ў кароў(ведзьмы й чараўнікі псуюць у кароў малако, адбіраюць яго сабе (12), летучы на начное купальскае зборышча, яна адбірае лекавую сілу зёлак, збівае расу з травы, робіць заломы ў жыце ды інш. В. лётае па паветры, выкарыстоўваючы розныя прадметы ці жывыя істоты: ступу, гаршчок, лаўку, дошку або ваўка, казла, мядзведзя. Памяло ёй трэба, каб замятаць за сабой сляды, іначай па слядах можа ўчыніць ёй шкоду іншая В. Казачная В. жыве на адлюддзі, у лесе, у дзікім месцы. В. -- людаедка, яна выкрадае дзяцей, каб спячы іх ды з'есці, або спрабуе расквітацца такім спосабам з дзецьмі, пакінутымі ў лесе (магчыма, дзеля ініцыяцыйнага выпрабавання). Надпрыродныя здольнасці жанчыны-В. і яе дзейнасць абмежаваныя ў часе, у межах сутак -- гэта начны час, у ме-жах года -- пераломныя моманты: купальскае сонцастаянне, Масленіца ці запусты. Пра яе начное жыццё можна меркаваць па чарадзейных казках, напрыклад па песеннай устаўцы ў сюжэце «Мядзведзь -- касцяная нага»: «I куры спяць, // I гусі спяць, // Толькі ведзьма не спіць, // Чорну воў-ну прадзець, // Маю нагу варыць.// У-гу-гу-у! // Аддавай маю нагу!» (Мядзельскі р-н). Тут бачна, што сваё чорнае прадзіва В. ажыццяўляе тады, калі спяць куры і гусі, калі дзень не абвешчаны, і ўсякая нячыстая сіла вольна разгульвае па свеце. Можна меркаваць, што нзвычайныя ўласцівасці В. -- гэта вынік сувязі з «тым светам», з царствам сценяў. Лічылася, што В. не адчуваюць болю, калі біць іх па целе, але боль будзе шматкроць мацнейшы, калі біць верхнім бокам далоні (не як звычайна), асабліва ж калі біць па яе сценю: гэты сцень -- прыхвасцень В., адзін з чарцей, які перадае боль на яе. В. нават можна знішчыць, калі праткнуць яе сцень цвіком з царкоўнага будынка. Калі ж В. пасля смерці выходзіць з магілкі, то асвечаным у царкве прадметам трэба праткнуць магілу або, раскапаўшы, забіць асінавы кол у сам труп В. (гл. Вупыр). Пашкодзіць жывой В. таксама можна найбольш тады, калі яна перакінецца ў іншую істоту, напрыклад у муху. Муха садзіцца на цадзілку, а яе можна разам з цадзілкай укінуць у вар. В. будзе пакутаваць. В. можна падсмаліць грамнічнай свечкай, закласці шляхі яе пранікнення крапівай-жыгучкай, чартапалохам, калючкамі, параніць і да т. п.

Вялікая сіла В. выклікала і вялікі страх перад ёй, адсюль і шматлікія спосабы змагання з ёй, розныя засцярогі. Правобразамі В., відаць, паслужылі асобы з незвычайнымі прыроджанымі ці набытымі фізічнымі і псіхічнымі ўласцівасцямі, вы-канаўцы архаічных абрадаў, пагарджаныя, выціснутыя на ўзбочча жыцця і адначасова сакралізаваныя, надзеленыя незвычайная сілай, страх перад якой стараліся нейтралізаваць у казках, перасцярогах і інш. Так, у казках В.-людаедку падманам прыму-шаюць спячы і з'есці ўласную дачку замест чужога кемлівага дзіцяці, у яе адбіраюць ці выкрадаюць чароўныя скарбы: цудоўнага каня, казла, залаты ліхтар, самапітны жбан, ратуюцца ад яе з дапамогай цудоўных прад-метаў, што ператвараюцца ў розныя перашкоды на яе шляху.

Архаічнасць вобраза В. пацвярджаецца яшчэ і тым, што мужчыны лічыліся меней за жанчын схільнымі да вядзьмарства. Ведзьмакамі станавіліся прадстаўнікі складаных прафесій: кавалі, млынары (гл. Млын), леснікі, канавалы, даўнейшыя войты.

Існуе цяжкаўлоўнае адрозненне паміж ведзьмамі і чараўніцамі. Чараўніца, відаць, больш лекарка, хоць яе дзеянні могуць прыносіць шкоду таксама. Жанчына-чараўніца, здаецца, не выходзіць, як В., з межаў сваёй людской прыроды.(13)

ВЁДЗЬМЫ МАЛОЧНЫЯ, вёдзьмы-кароўніцы, міфічныя істоты, шкоднасць якіх палягае ў адбіранні імі ў кароў малака, ад чаго змяншаўся ўдой, яно рабілася вадкае, без вяршкоў, тым часам як у саміх В. м. малако станавілася надзвычай густое і адразу ў даёнцы збівалася ў масла. Свае чарадзейскія намеры В. м. найчасцей ажыццяўлялі ў тыя дні, «калі раса малочная» -- на святога Юр'я (першае запасванне скаціны) і на Купалле. На купальскую ноч В. м. і чэрці збіраліся разам і ладзілі агульнае купанне ў малацэ, адабраным у чужых кароў. У гэты ж дзень В. м. ездзілі на каровах з пашы да ваколіцы. В. м. ніколі не насілі з сабою малака -- ім дастаткова было ўтыркнуць нож у дрэва, і адтуль яно пачынала струменіцца. Пад В. м. падазравалі асобных тутэйшых жанчын, здольных ажыццяўляць чарадзейскія дзеянні не толькі ў сваім натуральным абліччы (на ліхі промысел яны выходзілі голымі ці ў кашулі, з раскудлачанай галавой), але і ператвораных ў нейкую зааморфную істоту: жабу-рапуху, сабаку, кошку, ласку, курыцу, гругана, леляка (казадоя), гадзюку, яшчарку, муху. Здаралася, у народным уяўленні ствараўся кампілятыўны вобраз В. м.: яна малявалася велічынёй з саву, з жабінай галавою і на курыных нагах. Заўважаным у вядзьмарстве асобам стараліся нічога не даваць, каб праз пазычаную рэч В. м. не адабралі малака. Пашыранасць вераванняў пра В. м. прывяла да стварэння разнастайных лакальных варыянтаў гэтых вобразаў. Спосабы здабычы В. м. малака ўяўляліся неаднолькава. Адабраць малако ў каровы В. м. магла нават толькі глянуўшы на яе вымя ці пакаштаваўшы яе малака, а таксама ўзяўшы касмыль яе поўсці, пусціўшы сваю карову ў агульную чараду, пазбіраўшы раскіданыя пастухамі крошкі (ва ўсіх выпадках -- праява кантактнай магіі), або «доячы» зубы бараны (імітацыйная магія) з думкамі пра пэўных кароў. В. м. нібыта перакідвалася ў дробную жывёліну, падчэплівалася да вымя і высмоктвала малако, ад чаго карова шалела і захворвала на мастыт. Да ўсходу сонца В. м. бралі хустку ці анучу, цадзілку, кашулю, ручнік з кутасамі, размахвалі імі і цягалі па расе на чужых межах, градах, нівах. Пры гэтым прамаўлялі розныя магічныя словы: «Няхай з вады малако будзе»; «Малако з кветак чырвоных, жоўтых, белых... плыві да нас!»; «Кароўкі ўсялякае масці, няхай ваша малако да мяне ідзе!» Цягаючы анучку, па мянушках пералічвалі ўсіх кароў, і таму гаспадыні давалі каровам падменныя мянушкі, адпаведныя дням іх нараджэння (Васкрасёха, Панедзя, Аўтурэня, Сярода, Чацвера, Пяцёха, Субоня), або мянушкі свінні, кошкі, сабакі і г. д., у выніку чаго В. м. атрымае ці малако, ці мачу ад гэтых жывёлаў. Потым тую ж палатніну В. м. падвешвалі ў хаце і падстаўлялі збанок, куды сцякала малако, або кідалі яе ў бочку, і тая напаўнялася малаком. В. м. збіралі ў Чысты чацвер з поля абранага гаспадара 9 камянёў і, напаліўшы іх, кідалі ў збанок з вадою, пасля чаго малако ад суседавай каровы пераходзіла да чарадзейкі. В. м. давалі чужой карове трыпутнік, сарваны імі зубамі на межах, а таксама выкідвалі на вуліцу дзяркач ці цадзілку, і якая карова зачэплівала іх, тая і страчвала малако. (14)

ВОСПА, воспіца, воспік, ліхая, рабая, рабўха, шчарбачка і інш., дэман хваробы ў выглядзе жанчыны. Уяўлялася злоснай і агіднай старою з адным моцным зубам, які тырчыць вонкі. Яна пырскае слінаю ў намеча-ную ёю ахвяру, з-за чаго на твары ў той застаюцца сляды гэтай хваробы (пра перахварэлага ў насмешку кажуць, што на яго твары чэрці гарох малацілі ці ячменныя крупы дралі). Малявалася В. таксама ў абліччы падарожніцы, якая разносіць па свеце хваробу, аберагаючы, аднак, тыя хаты, дзе ёй далі прытулак. У аналагічных антрапаморфных вобразах паўстаюць такія хваробы, як ліхаманка, халера, пошасць, паморак ды інш.(15)

ЧУМА, Мор, Мара, Чорна болізнь, Чорна боль, Чорная нёмач, дэманалагічная постаць хваробы. У па-раўнанні з персаніфікаванымі постацямі такіх хваробаў, як Воспа, Ліхаманка, Халера, Ч. уяўлялася ў вобразе чорнай жанчыны, паветранай істоты, стыхіі, якая валодае вогненнымі стрэламі. Пры набліжэнні да абранай мясцовасці Ч. ператвараецца ў цёмную птушку (пугача ці саву) і, носячыся ў паветры, вызначае сабе ахвяры. Пры пераследзе якога-небудзь чалавека Ч. стогне і кліча яго па імені, каб падарожнік азірнуўся назад. Аднак чалавек павінен, не азіраючыся, ісці з малітваю наперад, іначай смертаносная красуня пратне яго сваёй стралою, чорная атрута разальецца па крыві, і смерць занясе над ім сваю руку з касою. Складкі белага адзення Ч. шырока развяваюцца і закрываюць ззянне месяца. Ч. не пераносіць пеўневага крыку і сабачага брэху, і таму ўсюды, дзе яна пануе, сабакі перастаюць брахаць, а спеў пеўня робіцца хрыплы.(16)

ВУПЬІР, у беларускіх вераваннях ня-божчык, які чыніць усялякую шкоду людзям і свойскай жывёле. В., праляжаўшы доўгі час у магіле, не паддаецца гніенню і захоўвае выгляд здаровага чалавека; ляжыць у труне тварам уніз з расплюшчанымі вачы-ма і мае чырвоны (наліты крывёю) твар, што і з'яўляецца яго прыкметай. Для цела В. не існуе натуральных перашкодаў. В. у асноўным захоўвае тыя рысы свайго аблічча, якія меў пры жыцці, толькі вусны яго ад частага смактання распухаюць, а язык становіцца тонкі і востры, як джала. Гэтым вострым языком В., прыпаўшы да грудзі сваёй ахвяры, працінае ў ёй ледзь бачную дзірачку аж да самага сэрца і высмоктвае кроў. В. нападае на людзей і (радзей) на жывёлу ўначы і разносіць розныя пошасці. Але вярнуцца на сваё месца ён імкнецца да першых спеваў пеўняў. Калі гэта яму не ўдаецца, то В. падае мёртвы і аджывае толькі на наступны дзень у такі ж сама час. Хто смялейшы, мог наважыцца ўбачыць В. Для гэтага трэба было схаваць на ноч пад нейкай судзінай запаленую васкавую свечку і пасля паўночы час ад часу асвятляць пакой, падымаючы гэтую судзіну. Пры нечаканым асвятленні В. становіцца відзён, і тады яго трэба адлупцаваць асінавым паленам, каб больш у гэты дом не прыходзіў. Так, у прыватнасці, дазнаюцца, які кан-крэтна памерлы чараўнік наведваец-ца ў постаці В. Часта В. пасля смерці працягваюць тыя заняткі, якімі займаліся пры жыцці: сквапны пан пералічвае грошы ў сваім прыхаваным скарбе, памерлы муж наведвае сваю жонку дзеля інтымнай блізкасці і да т. п. В. вельмі помслівыя: за наймалейшую крыўду ці нават за нястры-манае слова яны жыўцом раздзіраюць крыўдзіцеля або скручваюць яму галаву. Аднак В. не могуць ведаць думак чалавека, таму іх вельмі лёгка можна ашукаць, напрыклад забалбатаць, выйграўшы час і дачакаўшы, гэткім чынам, да першых пеўняў. В. могуць перакідвацца ў розныя жывыя істоты, мяняць сваё аблічча, а такса-ма перакінуць чалавека ў якога-небудзь звера. Калі апошняе здарылася, трэба адкапаць падазраванага мярца, адрэзаць ад яго кавалак цела і, падсмажыўшы, даць перавернутаму ў звера чалавеку гэта з'есці, каб вярнуць яго ранейшае аблічча. Пазнаюць будучага В. і па такой прыкмеце, як падвойны шэраг зу-боў, бо анамальная зубатасць -- наагул характэрная рыса многіх дэманічных істотаў.

У старажытнасці, паводле сведчанняў пісьмовай крыніцы XV ст., славяне «требоу кладоуть... оупорем, і берегннюмь», каб засцерагчыся ад шкоды з іх боку. Культ В. папярэднічаў культу Перуна. Этымалогія самога слова «неспалены» паходзіць ад індаеўрапейскай пахавальнай традыцыі трупаспальвання і судачыняецца з грэцкім, «ахвяра без агню, не прынятая багамі», лацінскім «чысты», хецкім «агонь» і азначае нябожчыка, над якім не быў спраўлены належны пахавальны абрад. Менавіта адсюль вынікае распаўсюджанае ў беларусаў уяўленне аб тым, што В. становяцца «закладныя нябожчыкі», самагубцы, якіх хавалі без правядзен-ня належнага абраду; чараўнікі; людзі, народжаныя жанчынай ад нячысціка; ад сувязі ведзьмы з чортам; людзі, да якіх пры жыцці падкаснуўся нячысцік; праклятыя кімсьці людзі; нябожчыкі, праз магілу каторых пераскочыла чорная котка; людзі, пакараныя за нейкія грахі (напрыклад, за хцівасць і празмерную прагу да багацця); людзі, якія, паміраючы, вельмі аб нечым шкадавалі або аб якіх вельмі хто плача і бесперапынна ўзгадвае; падбабічы, г. зн. дзеці, якія нарадзіліся ўжо пасля таго, як іх маці стала бабіць чужых дзяцей. Дзейсным сродкам супраць В. лічыўся забіты ў яго магілу асінавы кол або прыбітая на магіле асінавым калком сцень сваёй левай нагі. На Палессі самым надзейным сродкам ад В. лічылася зламаная ў дарозе вось ад воза, якой трэба было ўдарыць В. Баяцца В. асвечанага маку-самасею, якім абсыпалі дарогу ад дома да могілак, хату і могілкі, а таксама часныку і цыбулі. Дапамагае таксама грамнічная свечка, запаленая перад тым акном, праз якое панадзіўся хадзіць В., або стрэл у вакно са стрэльбы, заладаванай асвечанай соллю. Але самы радыкальны сродак пазбавіцца наведванняў В. -- гэта раскапаць магілу падазраванага ў «вупыр-стве» чараўніка, адсекчы яму галаву і заціснуць яму яе паміж ног, каб ён не мог дастаць яе рукамі, а цела прыбіць асінавым калом да зямлі. Падобныя пахаванні сапраўды выяўляліся археолагамі ў складзе некаторых курганных могільнікаў. Калі ўсё ж такі В. задушыць чалавека, то, каб ажывіць таго, трэба што хутчэй адрэзаць у яго вялікія пальцы на правай руцэ і левай назе, калі гэта мужчына, і на левай руцэ і правай назе, калі гэта жанчына.(17)

КАДУК, нячысцік, што з'ядае немаўлят і тым прыводзіць род да вымарачнасці. Персаніфікацыя хваробы эпілепсіі (радзімцаў, падучай, падучкі) накшталт адпаведных персаніфікацый халеры, воспы, гарачкі, трасцы, начніц, крыксаў ды інш. Сваё імя К. атрымаў ад лацінскай назвы хва-робы -- «падучы». Хворыя на эпілепсію лічыліся апантанымі нячыстай сілай, што пранікала ў нутро чалавека, мучыла яго, выклікаючы спецыфічныя праявы: страту прытомнасці, сутаргі, канвульсіі, скрыгат зубоў і да т. п. -- «его дьявол был осел, і кадук мевал, упадал і от себя отходші, жона его тым се брыдшіа». К. часам дараўноўвалі да чорта: «Ці чорт, ці чортаў унук -- адзін кадук». К. адрозніваецца ад падобных дэманаў тым, што шкодзіць не ўсім, а толькі грэшным людзям, зусім не чапае жывёл, акрамя хіба коней, якія ў далёкіх паходах часам не вытрымлівалі сонечных удараў і падалі, здыхалі, іх агонія нагадвала падучку. «Лічачыся першымі па часе адраджэння, у бягучым часе кадукі з'яўляюцца паследнікамі, забытымі інвалідамі д'ябальства, на якіх не звяртаюць увагі астатнія нячысцікі, не выкарыстоўваюць ні іх вопытнасці, ні іх дапамогі, ніколькі не цэ-няць іх старэчы аўтарытэт, -- адзначаў Нікіфароўскі. Абцяжараныя ўсім гэтым ды, звыш таго, расцвіленыя сваімі сабратамі, К. бродзяць воддаль ад нячысцікаў і ад сваіх нешматлікіх аднагодкаў. Бачачы ж людскую праўду, асабліва пашану малодшых да старэйшых, паблажлівасць дужых да слабых, кадукі больш за іншых нячысцікаў прыхільныя да людзей, знарок не шкодзяць ім і толькі тады прыступаюць да ахвяры, калі яна спагудная ў людзскім сэнсе. Вядома, сваю рэдкасную працу яны выконваюць з навычнай зграбнасцю майстроў, вопытнасцю дзялкоў».

К. уяўляўся нашым продкам у даволі неакрэсленых формах: то здалёк нагадваў капу сена, кучу моху, мог спалохаць нечакана незвычайным рухам.(Кадук, гэто такая страшэнная пачвера: ні чалавек, ні звер, але больш змахвае на звера з вялізазнаю касматаю галавою й з шырокім горлам аж да самых вушэй. Як разявіць ён сваю халяву, у каторай блішчаць белыя зубы да чырванее бы агонь язык, дак здаецца, што ён гатоў пракаўтнуць цалкам з касцямі і патрахамі (18). Народнае павер'е пра тое, што К. есць жывых маленькіх дзяцей, якіх прыносяць яму падначаленыя нячысцікі, спарадзіла ўяўленне, што К. вядзе да вымарачнасці, паколькі прымхлівае стаўленне да хворых на невылечную падучку -- эпілепсію перакрэслівала надзеі гэтых няшчасных на сямейнае жыццё, на працяг роду. Пра пашыранасць уяўленняў пра К. у старажытнасці ва ўсіх сацыяльных пластах нашага грамадства сведчыць звычаёвае права, паводле якога кароль Рэчы Паспалітай забіраў да скарбу вымарачныя маёнткі «па праву кадука»: «Тые замкі -- Пінск, Кобрын, Рогачёв знову на короля его м. светлое памятн Жікгімонта Першого кадуком спалі». След уяўленняў пра К. захаваўся ў колішнім грозным беларускім праклёне «А каб цябе Кадук...», які ў сувязі са стратай першапачатковага сэнсу набыў характар лагоднага выслоўя-папроку.(19)

НАЧНІЦА, Начніцьі, міфічная істота, у якую пасля сваёй смерці ператворана жанчына, што ніколі не мела дзяцей праз шальмоўства альбо праклятая людзьмі, таксама персаніфікацыя адпаведнай дзіцячай хваробы. Н., залазячы ў калыску ці пад калыску, не дае дзецям спаць, казыча іх, дакучае, з-за чаго дзіця плача ўсю ноч. Н. дае ссаць свае грудзі, у якіх замест малака атрута, і ў выніку дзіця хварэе, пакутуе і пры незнаходжанні лячэння памірае. У якасці абярэгу ад Н. рабіліся лялькі з ануч, расстаўляючы якія на кожным акне, казалі: «Глядзеце, лялечкі, каб мой маленькі спаў!» Ад гэтага Н. павінны мінуцца. На Лоеўшчыне лічылі, каб засцерагчы дзіця ад Н., трэба абавязкова спяваць. Сцвярджалася таксама, што Н., як настане ноч, лазяць па птушыных гнёздах, выпіваюць яйкі і ядуць птушанятак.

На Случчыне верылі, што найбольшы разгул Н. -- лета, момант максімальнага росквіту ўсёй расліннасці, што паказвае на іх пэўную сувязь з вегетатыўнымі сіламі і родніць з русалкамі. Час іх з'яўлення -- ад заходу сонца і да першых азнакаў світанку. Свае ігрышчы голыя Н. у выглядзе маладых дзяўчат ладзяць на глухіх лясных азёрах, суправаджаючы іх шалёным піскам і рогатам. Пры гэтым над возерам сцелецца густы туман. З надыходам дня хаваюцца ў вадзе.

Вобраз Н. багата якімі рысамі судачыняецца з вобразамі гэткіх жаночых персанажаў, як Лаўма (параўн. літ. фразеалагізм laume periasi пра туман над вадой). Магчыма, Н. звязаныя з адной з версій т. зв. «асноўнага міфа» (паводле Вяч. Ус. Іванава і У. М. Тапарова), што, аднак, патрабуе больш дакладнай аргументацы.(20)

Духі поля

ПАЛЯВІК, Палявьі, міфічны апякун палёў і лугоў. Мог выступаць як спрыяльны, так і шкодны дух. У народным уяўленні часам нагадваў працаўніка-хлебароба. Маляваўся сівым старым у доўгай свіце, у лапцёх, з кіем у руках. Ростам ён быў аднолькавы са сваім атачэннем: у траве -- роўны з травою, у жыце -- з жытам. Калі жыта ўродзіць, П. добры і вясёлы, калі не -- злосны, незадаволены. Уяўлялі П. таксама маладым, дужым, статным хлопцам з блакітнымі вачы-ма. Яго русыя валасы асацыяваліся з золатам спелай нівы, на якой ён гас-падарыў. Махне П. правай рукою -- расце і таўсцее сцябло, махне леваю -- наліваецца колас, страсяне галавою -- уся ніва ўсцілаецца залатымі снапамі.

Абшар дзейнасці кожнага П. -- палі і лугі адной або некалькіх сумежных вёсак, не раздзеленых лесам і вадою. Жыве П. на ўзгорках ля каменя, дрэва, куста, межавога слупа. Ен баіцца макрэчы і ўцякае ад яе на вышэйшыя мясціны. П. клапоціцца пра ўрад-лівасць палёў і ўкос на сенажаці, выганяе адусюль шкоднікаў, раўняе сцябліны і лісты раслінаў. Спрыянне П. дбайным працаўнікам падкрэсліваецца ў народнай легендзе пра тое, як П. сустрэў двух галодных падарожнікаў, якія папрасілі ў яго хлеба. У адказ П. загадаў ім паказаць свае рукі і, убачыўшы, што ў аднаго яны былі гладкія і далікатныя, а ў другога -- шурпатыя, з мазылямі, першаму ён адмовіў, а яго спадарожніку дазволіў узяць хлеба, колькі той панясе. У абавязкі П. уваходзіла і вартаванне палявых скарбаў. Калі ж нехта знаходзіў іх, П. помсціў таму чалавеку. Разам з тым П. у народных апавяданнях паўставаў знішчальнікам палявой гаспадаркі селяніна. Ен разбураў загарадкі, заманьваў скаціну ў шкоду (асабліва на нівы сваіх ненавіснікаў) ці дзяцей і моладзь на грады і палеткі для збірання кветак, пладоў або про-ста дзеля забаваў. П. у злосці прыгінае да зямлі збожжа і траву, скручвае расліны, адганяе дождж, мучыць аваднямі, сляпнямі, камарамі жывёл, пакідае сталага стомленага працаю чалавека дзе-небудзь у канаве, лагчыне. Наведнікаў палёў і лугоў П. пера-дражнівае дзікім рэхам, свістам, ровам, а галоўнае -- страшным выглядам: ён набывае аблічча пачварнага сценю, які то гоніцца за чалавекам, то заманьвае да сябе як ахвяру. П. можа падступіцца да чалавека з ласкаю, каб потым знянацку паразіць яго санцапёкам і забіць на месцы. Часам чалавек сам трапляе да П., прыйшоўшы адпачыць на сухадоліну. П. закалыхваюць яго сонечным цяплом, зацішшам, пакуль у таго не пачнец-ца ліхаманка. П. гасцююць адзін у аднаго пагоднай парою, пераклікаюцца між сабою, дапамагаюць мучыць знойдзеную ахвяру. Узімку ад бядзейнасці яны сыходзяцца для забаў, каб знішчыць дарожныя вешкі, зацерусіць дарогу, занесці снегам канавы і калдобіны, каб туды трапіў праезджы і прахожы, які збіўся з дарогі. П. водзяць заблукалага падарожніка ўзад і ўперад, пакуль той не замерзне. Увесну і ўвосень--у пару слякоцця і макрэчы -- П. жывецца найгорш. Пры ўсім іх жаданні шкодзіць чалавеку, яны не могуць расстацца з утульным сухім месцам, каб мясіць гразкую зямлю. П. хутчэй за ўсіх адчуваюць набліжэнне навальніцы і ўмеюць хавацца ад маланак. Народ быў перакананы, што шкоднай дзейнасці П. супрацьстаіць перыя-дычнае асвячэнне палёў, засяванне раллі блаславёным зернем, а таксама малітвы, якімі суправаджаліся работы на палетках. Уяўленне пра П. як пра апекуна ўрадлівасці знайшло сваё адлюстраванне ў народнай арнаментыцы, трансфармаваўшыся ў геамет-рычны арнамент з квадратаў, праста-кутнікаў, васьміграннікаў, ромбаў.

Да П. («цара/хазяіна палявога») звярталіся ў замовах ад розных хва-робаў і напасцяў.(21)

Духі леса

ДАБРАХОЖЫ, Дабраходжы, Дабрахочы, Дабрахот, міфічная істота, уяўленні пра якую пашыраныя сярод жыхароў усходняй часткі Беларусі. Спалучае ў сабе рысы, уласцівыя Дамавіку, Лесавіку, Палевіку, Хлеўніку. Звяртаючыся да Д., звычайна пералічваюць усе яго ўвасабленні: «Прашу я цябе, хазяіна дваравога, палявога, устрэшнага, падарожнага».

Згодна з былічкамі, Д. паходзяць ад дзяцей, якіх маткі выпадкова задушылі ў сне. Гэта так званыя «прыспаныя дзеці». Паводле іншых уяўленняў, Д. паходзяць ад дзяцей, якіх бацькі па нейкай прычыне не пахрысцілі ці, пасаромеўшыся вялікай колькасці сваіх дзяцей (а гэта, па розных крыніцах, ад шасці да сямідзесяці двух), палову іх утаілі ад Бога. За гэта Бог зрабіў дзяцей нябачнымі і ператварыў іх у Д. У некаторых вёсках існу-юць уяўленні, што палову ўтоеных дзяцей Бог зрабіў Д., а палову -- русалкамі. І русалка, калі яна выходзіць замуж, становіцца Д. Бацькамі гэтых дзяцей лічаць як звычайных людзей, так і міфічных Адама і Еву, Ноя.

І тых, што сталі Д., і тых, што сталі русалкамі, памінаюць у адны і тыя ж дні -- сераду, чацвер на Граным тыдні. Паводле адных аповедаў, для іх гатуюць вячэру, як для звычайных нябожчыкаў, і называюць іх «малень-кімі родзічамі». У іншых аповедах дзеля іх на перакрыжаваных дарогах рассыпаюць зерне, а іх запрашаюць у выглядзе птушак. Менавіта на крыжовых дарогах, на межах і каля дрэў з амяламі можна часцей за ўсё пабачыць Д. Звычайна гэта здараец-ца апоўдні або апоўначы.

Часцей за ўсё Д. уяўляюць у выгля-дзе людзей у чорным, радзей у белым адзенні, але абавязкова з бліскучымі, найчасцей залатымі, гузікамі. Зрэдку яны з'яўляюцца ў выглядзе віхроў (вятроў), змей, птушак, а таксама істотаў, цалкам пакрытых чорнай поўсцю -- авечак, сабак і нават людзей. Паводле іншых уяўленняў, знешнім выглядам Д. нагадвае гаспадара свайго дома, а калі ў доме гаспадарыць удава, то Д. -- жанчына, абліччам яна падобная на гаспадыню. Разам з тым існуюць уяўленні, што колькасць Д. адпавядае колькасці ся-мейнікаў: «Колькі нас у доме, столькі і гэтых людзей». І кожны Д. суправаджае свайго падапечнага ў межах прасторы, што належыць роду, сям'і.

Уяўленні пра паводзіны Д. розныя. Адны лічаць, што ён -- вельмі шкодная істота. Іншыя паводзіны Д. звязваюць з паводзінамі і характарам людзей. Так, ён жорстка карае за нядбайнасць, безгаспадарчасць, брыдка-слоўе, не любіць, калі яму пераходзяць дарогу або становяцца на яго след. За ўсё гэта ён можа наслаць цяжкую хваробу не толькі на крыўдзіцеля, але і на яго дзяцей, нашкодзіць гаспадарцы: зрабіць завалы з дрэваў, пакалечыць хатнюю жывёлу. Каб задобрыць Д. і заслужыць яго дараванне, трэба ахвяраваць яму хлеб. Гэты хлеб выпякаюць асаблівым спосабам: «на адваротным баку патэльні», «ня соляць», «ня хрысцяць». Разам з тым існуюць уяўленні, што супраць Д. можна змагацца з дапамогай замоваў, прыкладам якіх з'яўляюцца замовы «ад ветру». Д. любяць выпрабоўваць людзей. У самых розных варыянтах у нашых вёсках распаўсюджаны аповед пра жанчыну, якая апранула ў сваю кашулю знойдзенае ў лесе (у полі) голае немаўля. У некаторых варыянтах яна яго не толькі апранула, але і пахрысціла -- дала яму імя. За гэта Д. узнагародзілі яе сувоем тканіны, які ніколі не сканчаецца.

Сярод іншых назваў Д. найбольш распаўсюджаныя: «Багатыры» -- за іх вялікую сілу, «Усаднікі» -- за тое, што яны бываюць на конях, «Невядзімцы», «Нявідзімы», «Нявідзімыя» -- за тое, што іх звычайна нельга пабачыць. Гл. таксама Лесавік.Па іншых уяўленнях, Д. -- гэта лясны бажок, рост якога залежыць ад вышыні дрэў, вакол якіх ён ходзіць. Уяўляўся не злым духам, як іншыя міфічныя насельнікі лесу, а апекуном пачцівых людзей. Але, як справядлівы суддзя, ён караў толькі вінаватага, насылаючы на яго пакутлівыя хваробы, з-за чаго той паміраў у страшэнных пакутах. Казалі, што пэўныя шчасліўцы могуць уратаваць няшчаснага, улагодзіўшы Д. ахвярамі -- акрайцам хлеба і шчопаццю солі, загорнутымі ў чысты шматок. Такі чалавек разам з пакутнікам ідзе ў лес, дзе, памаліўшыся над ахвяраю, пакідае яе разам з хваробаю, а пакараны чалавек вяртаецца назад здаровы. На таго чалавека, які першы ступіў у яго след, Д. мог наслаць кару, прымусіўшы яго блукаць па лесе дацямна. Сяляне, што забавіліся ў карчме ці так дзе, апраўдваліся перад панам тым, што Д. трымаў іх у лесе, і пры гэтым расказвалі пра розныя дзіўныя здарэнні.(22)