Якуб Наркевіч-Ёдка (беларускі фізік, медык, біёлаг)

МІНІСТЭРСТВА АДУКАЦЫІ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ

УСТАНОВА АДУКАЦЫІ «БРЭСЦКІ ДЗЯРЖАЎНЫ УНІВЕРСІТЭТ ІМЯ А.С.ПУШКІНА»

Фізічны факультэт

Кафедра агульнай фізікі

Якуб Наркевіч-Ёдка

(беларускі фізік, медык, біёлаг)

Алесік Кацярыны Валянцінаўны

Старонкі Жыццяпісу

Уладальнiк маёнтка Наднёман Атон Ану-фрыевіч Наркевiч-Ёдка (1818-1887) - бацька Якуба Атонавіча - належау да старажытнага шляхецкага роду герба Лiс, што пачынауся ад лiдскага баярына Марцiна Ёдкi, якому у 1546 годзе былi дараваны маёнткi. Каля чатырох з паловай тысяч дзесяцін налiчвалi прыналежныя А. А. Наркевiчу-Едку землi у iгуменскiм i Слуцкім паветах. Вялікія прыбыткі давала здача у арэнду берага для рума. Папаунялi дастатак вадзяныя млыны i вінны вод-куп. А багацце вызначала у тыя часы становiшча. Таму нядзiуна, што Атон Ануфрыевiч быу маршалкам iгуменскага павета.

Сваю маёмасць А. А. Наркевiч-Ёдка павялiчыу дзякуючы шлюбу з Анэляй (Ганнай) Якаулеунай Эсткай. Яна атрымала у пасаг радавы маёнтак у Турыне. Праз Ганну Эстку род Наркевiчау-Ёдкау уступiу у сваяцтва з родам Касцюшкау ***. Як сведчаць дакументы, сястра Т. Касцюшкi была замужам за адным з Эсткау.

У 1847 годзе сям'я Атона Ануфрыевіча папоунiлася сынам, якому далi, як тады было прынята, патроенае імя: Сармат-Якуб-Жыгiмонт. Месца нараджэння Якуба (так звалі звычайна яго) даклад-на не устаноулена. Аднак у яго бiяграфіі, якая была выдадзена у Парыжы, называецца прыгаданы Турын. На карысць гэтай версіі сведчыць тое, што яго біеграф - француз з Парыжа,і усе звесткi для кнiгі ён мог атрымаць толькi ад самога Я. А. Наркевiча-Ёдкi, а таму iх трэба лiчыць найбольш ве-рагоднымi.

Датай нараджэння Якуба у некалькiх незалеж-ных афіцыйных дакументах лiчыцца 27 снежня. Па новым стылi яе неабходна прыняць 8 студзеня 1848 года.

Самім лёсам яму было вызначана забяспечанае жыццё заможнага памешчыка, падобнае жыццю дзесяткау iншых землеўласшкаў Мiнскай губернi. Аднак фармiравалi асобу Якуба i змалку трыво-жылi душу iншыя захапленнi. Яго таленавiтую на-туру, якая склалася у акружэннi наднёманскай прыроды, вабілі навука i мастацтва.

На пачатку 60-х гадоу яго аддалі ў Мінскую губернскую гiмназiю, поуны курс якой ён закончыў у 1865 годзе. Узровень падрыхтоукi там быу дастаткова высокi. Са сцен гэтай установы выйшла шмат выдатных дзеячау беларускай, рускай i польскай культуры. У лiку тых, хто вучыуся у Мiнскай гімназіі,- энцыклапедыст, беларусазнавец акадэмiк Яўхім Карскi, пiсьменнiкi Антон Лявiцкi i iван Неслухоўскi (Янка Лучына), юрыст Уладзiмiр Спасовiч, кампазiтар Станіслау Манюшка. Бясспрэчна, што гады, якія правёў у гімназіі Я. А. Наркевiч-Ёдка, узбагацiлi яго ведамi, ва уся-лякiм разе па заканчэннi яму была нададзена сту-пень бакалавра навук.

У гады вучобы ён аддае шмат часу ігры на фартэпiяна і дасягае у гэтым значных поспехау. Да заканчэння гімназіі пра Наркевiча-Ёдку загаварылi як пра знауцу музыкі, выдатнага музыку i кампазiтара. У гэтай якасці ён падарожнічау па Еуропе, давау канцэрты i меу "выдатныя водгукi карана-ваных асоб". Можна меркаваць, што у гэтым часе Я. А. Наркевiч-Едка не толькі паглыбляу музычную адукацыю (ёсць звесткi, што ён займауся у Парыжскай кансерваторыі), але i прысвячау сябе навукам, у прыватнасцi медыцыне. '

Пасля прыезду ў Расiю у 1868 годзе ён становiцца службоўцам I разряду Маскоускага дваранскага сходу, адначасова выкладае ў жаночай Марыiнска-Ярмолаускай навучальнай установе. Тут яму даручылі весцi курс тэорыі музыкі. i далей на усе жыццё за Я. А. Наркевiчам-Ёдкам замацавалася слава таленавiтага вiртуоза-піяніста. Яшчэ i сёння жыхары навакольных вёсак пераказваюць апавя-даннi старэйшых пра тое, што ў палацы часта гучала нязвыклая для сялянскага вуха музыка. На пачатку лета гаспадар маёнтка абавязкова запра-шау да сябе вайсковы аркестр, i у вячэрнюю пару над нёманскiмi Нiзiнамi далёка разносiлiся мелодыі вальсау.

Далёкі ад таго, каб заспакойвацца на дасягнутым, Я. А. Наркевiч-Ёдка зноу едзе за мяжу, дзе займаецца ў вышэйшых навучальных установах: спецыялізуецца у галіне фiзiкі, прыродазнауства i медыцыны. На жаль, мы яшчэ мала ведаем гэты перыяд яго жыцця. Аднак ёсць звесткі, што ён зай-мауся ў iнстытуце медыцыны у Фларэнцыі, на медыцынскiм факультэце у Сарбоне, у навучальных установах Вены. Адначасова ён працягвае удасканальваць музычнае майстэрства.

Несумненна, развіццю здольнасцей юнака спрыяла творчая атмасфера ў сям'і. Яго маці была усе-бакова адукаваная жанчына. Не выпадкова дачасна памерлая сястра Якуба Анэля таксама выявила талент - паэтычны. Гэтае яго "агульнаадукацыйнае" падарожжа су-пала з франка-прускай вайной і зацягнулася на доугія пяць гадоу. Развіццё падзей прыйшлося перачакаць у абложаным Парыжы. Жыу ён за кошт урокау музыкі. Праз кароткі час, у 1871 годзе, горад азарылі чырвоныя сцяг Парыжскай камуны. Нашаму земляку давялося бачыць вольны народ, яго вясёлую адвагу, гатоунасць прынесці любыя ахвяры дзеля свабоды. Верагодна, што на адным з паветраных шароў, якія запускаліся з Пауночнага вакзала абложанага горада, знаходзілiся і яго лісты на радзіму у далёкі Наднёман. Падрабязнасцей пра гэты перыяд жыцця Я. А. Наркевіча-Ёдкі, на жаль, мала і яны супярэчлівыя.

Хутчэй за усе ў той гістарычна знамянальны і насычаны падзеямі кругабег яму давялося сустрэцца з людзьмі, якія вызначылі далейшы жыццёвы шлях. Ва усялякім выпадку, з таго часу цяга да навукі атрымала верх над музычнымі схільнасцямі. Менавiта гэтыя гады ён лiчыць начаткам сваей на-вуковай дзейнасці.

Да таго часу адносіцца і яго жаніцьба з Аленай Адамаунай Пясляк з суседняга маёнтка Мохарты. У 1895 годзе яго сям'я ужо складалася з сыноу Атона-Тамаша-Льва (1878-1899), Адама-Якуба-Антона 1881 года нараджэння і Конрада-Ірадыёна 1885 года нараджэння, а таксама дзвюх дачок Ма-рыі і Алены. Тамаш рана памёр і пахаваны у Сан-Рэма (Італія). Конрад з 1921 года жыу у Кракаве, дзе і памёр пасля другой сусветнай вайны. Да апошняга часу у Польшчы жыла жонка Конрада. Алена была замужам за баронам Гарцінгам, Марыя-за Паганiнi-Нобiлi.

Перш чым перайсці да разгляду навуковай дзей-насцi. варта вылучыць асноуныя этапы даследаванняу для ацэнкi вучонага як асобы.

Я. А. Наркевiч-Едка пачау з таго, што у сваім маёнтку Атонаве, якi быу у пяці вёрстах на поудзень ад Наднёмана, пабудавау метэаралагічную станцыю. Пасля, у 1888 годзе, яна была перанесена у Наднёман. Станцыя зацiкавiла Рускае геаграфiчнае таварыства, у прыватнасці Галоуную фiзiчную абсерваторыю Расіі. Першапачатковае навуковае супрацоунщтва з гэтымі арганiзацыямi перарасло у кантакты з вучоным светам. Яны былi прадоужаны асабiстымi сяброускiмi сувязямі з такiмi вядомымі айчыннымi вучонымі, як А. i. Ваейкау, А. Н. Бараноускi. Не выпадкова часопіс "Нива" у 1891 годзе змясціу партрэты і жыццяпiсы А. І. Ваейкава і Я. А. Наркевiча-Ёдкi побач, на адной старонцы.

Спачатку вучоны ужывау на палях сядзiбы вя-домыя раней прылады i прыстасаванні, аднак адразу ж уносiу у iх свае iстотныя удасканальваннi. У прыватнасці, токi маланкаадводаў ён выкарыстоувау для павышэння урадлiвасцi глебы. Элек-тракультывацыя глебы пры дапамозе заглыбленых электродау упершыню была ажыццёулена без па-бочных крынiц току. Ужо вядомае асвойвалася творча.

Паступова акрэслiуся галоуны кірунак яго наву-ковых пошукау: вывучэнне уздзеяння вонкавых сiл прыроды, у першую чаргу электрычнасці, на жывы свет. Ф. Энгельс у 1883 годзе выразна ахарактары-заваў ролю электрычнасцi у прыродзе: "Як i цеплата, толькі у iншым родзе, электрычнасць некаторым чынам усюдыiсная. На зямлi не адбываецца амаль нiводнай змены, якая б не суправаджалася якiмi-небудзь электрычнымі з'явамi.Я. А. Наркевiч-Ёдка ужо на першых этапах даследаванняу таксама прыходзшць да пераканання, што "усе, што зна-ходзщца над або пад зямлёй, абкружана з усiх бакоу электрычнымі з'явамi..., усе мы плаваем у прасторы, дзе адбываюцца пастаянна электрычныя з'явы". Ён выявiу, што электрычнасць робіць самы непасрэдны уплыу на прыроду, што акрамя кліма-ту у звычайным разуменни ёсць яшчэ электраклімат. Для падмацавання сваiх здагадак ён праводзiу шырокамаштабныя доследы.

Эксперыменты спараджалi новыя iдэi. Вывучэн-не уздзеяння высокага электрычнага напружання на глебу прывяло да адкрыцця так званай электраграфіі, да арыгінальнай гiпотэзы электрычнай пры-роды смерчу.

Я. А. Наркевiч-Ёдка меу грунтоуную медыцынскую адукацыю i практыку. Як сведчаць мясцовыя жыхары, у сваім маёнтку ён вылечвау цяжкiх, нярэдка безнадзейных хворых, прапагандавау процідыфтэрыйныя прышчэпкi, якiя уваходзiлi тады у жыццё, адкрыу у Слуцку і Пясочным аптэкi. Ён актыуна удзельнiчау у шэрагу з'ездау расiйскiх прыродазнауцау i урачоу, узначальвау мясцовае таварыства цвярозасці.+ .;

Гэты-кiрунак ягодзейнасці-прывёу да новых метадау лячэння - электрамасажу i электратэрапіі. У гэтым часе у маёнтку быу створаны санато-рый "Над-Нёман", дзе вучоны на практыцы увасабляу свае iдэi. Дасягнутыя вынiкi прынеслi яму вядомасць, і ён быу у 1892 годзе прызначаны членам-супрацоунiкам Інстытута эксперыментальнай медыцыны у Пецярбурзе. Працы у галіне электра-тэрапіі былi далей развіты у дастасаванні да магнiтатэрапіі i металатэрапіі. І нарэшце, мы не можам быць безуважныя да паведамленняу пра ягоныя доследы па рэгiстрацыi электрычных сiгналау на адлегласці, якiя былi праведзены у Наднёмане яшчэ да 1891 года. Такі дыяпазон даследаванняу Я. А. Наркевiча-Ёдкi за чвэрць стагоддзя.

Працуючы доугiя гады у шя навукi, вучоны, на жаль, не клапацiуся пра сябе i, нягледзячы на пя-рэчанш урачоу, накiравауся у i905 годзе са сваш пляменнiкам у чарговую, на гэты раз апошнюю, навуковую паездку. Ён зноу наведау гасцінную для яго Італiю, праездам з Мерана ён спынiуся ў Вене. Здароуе рэзка пагоршылася, i ён 6 (19) лютага 1905 года памёр на руках жонкі, якая прыехала да яго.

Цела нябожчыка было перавезена у Наднёман i нахавана на фамiльным могільніку. Развiтацца з вядомым вучоным сабралася шмат мясцовых жыха-роу.

3 усiх мiнскiх газет толькi прагрэсiуная грамадска-палiтычная i лiтаратурная газета "Северо-За-падный край", якая была неузабаве закрыта, змясцiла некралог пра заучасную смерць вучонага. Так супала, што гэтая падзея прыйшлася на год, якi апавясціу пра змену гiстарычных эпох...

У вобласці таямнічага

Доследы па уздзеянні электрычнасці на чалавечы арганізм Я. А. Наркевiч-Едка праводзiу у спецыяльна абсталяванай у маёнтку Наднёман электраграфiчнай лабараторыі. Яна размяшчалася у падвальнай частцы дома. Пераважна тут, у сце-нах гэтай лабараторыі, прайшло напоуненае надзвычайнымi падзеямі, поспехамi i няудачамi, творчымi пошукамі i знаходкамі жыццё даследчыка. Тут вучоны атрымау першыя эксперыменталь-ныя пацверджанні сваей канцэпцыi пра тое, што жывы чалавечы арганiзм ёсць пастаянная незгасальная крынiца электрычнай энергіі. Чалавек- не нейкая замкнёная сiстэма, яго электрычная энергiя вылучаецца у навакольную прастору, змяняючы: яе, або, як тады казалі, змяняючы стан "эфiру, якi напауняе асяроддзе".

Для правядзення доследау у якаеці крынiцы на-пружання Я. А. Наркевiч-Ёдка выкарыстоувау гэтак званую шпулю Румкарфа, якая прыводзілася у дзеянне гальванічным элементам. Адзiн полюс другаснай абмоткi шпулi злучауся з размешчаным на высокай вежы iзаляваным ад яе металiчным стрыжнем, якi быу накiраваны у атмасферу. Процi-леглы полюс злучауся з iзаляваным дротам, што вёу у лабараторыю i выкарыстоувауся для правядзення эксперыментау. Вучоны правёу серыю до-следау, якiя даказалi здольнасць розных цел, у тым лiку арганізма чалавека, праводзiць электрычны ток.

Адзін з доследау заключаецца у наступным. Эксперыментатар бярэ у адну руку прабірку з пад-кiсленай вадой, у якой змяшчаецца металiчная пла-сцiнка, злучаная дротам з адным полюсам шпулi Румкарфа (гэтым ён засцерагае сябе ад удару то-кам), у другую-тэлефонную трубку, кантакты якой не злучаны нi з адным з правадоу. Калi дас-ледчык дакранаецца да любога з кантактау тэле-фоннай трубкі пальцам рукi, у якой ён трымае яе, у тэлефоннай трубцы чуецца выразнае гудзенне шпулi Румкарфа. Гэта магчыма за кошт ёмiстага замыкания электрычнага ланцуга праз паветра пры удзеле чалавека.

Не менш цiкавы дослед, у якiм выкарыстоувалася лямпа напальвання або трубка Гейслера. ЁН праводзiуся у зацемненым пакоi. Адзін з кантактау лямпы цi трубкі Гейслера далучауся да крыніцы напружання (шпуля Румкарфа). Пры наблiжэннi асютэнта да лямпы, без дотыку да яе, яна запаль-валася.

Хочацца таксама нагадаць яшчэ адзiн эксперымент Я. А. Наркевiча-Ёдкi.

Адной рукой даследчык бярэ кандэнсатарную трубку, другой - трубку Гейслера. Асiстэнт адной рукой дакранаецца да трубкі, якая адразу ж пачы-нае свяцщца, а другой бярэ тэлефон. Як толькi другі асістэнт датыкнецца да кантактау тэлефона. у iм чуецца гук,- гэтак сама, як i у апісаным ра-ней доследзе.

Толькі нямногія згаджалiся удзельнічать у экс-перыментах Я. А. Наркевiча-Ёдкi, якiя часцей за усе праводзiлiся уначы, у нёмным пакоі i суправа-джалiся трэскам i успышкамі электрычных разрадау. "Ужо з самага пачатку,-пісау у 1907 годзе у сваей кнiзе "У вобласць таямнiчага" вядомы папулярызатар прыродазнауства В. В. Бітнер,- вас здзiуляе тая акалічнаць, што эксперыментатар, якi трымае у руках праваднік i падносіць яго да вашага цела, выклiкае з яго iскры". Калi кандэнсатарную трубку (прабiрку з падкiсленай вадой, з размешчанай унутры металiчнай пласщнкай, якая злучана з адным полюсам шпулi Румкарфа) змясціць у сярэдзiну букета кветак, дык пры наблiжэннi да яго рукі аператара у паветранай прасторы памiж рукой i лiсцем раслiны таксама узнiкаюць iскры. У гэтым доследзе лісце раслiны i рука чалавека уяуляюць сабой абкладкi своеасаблiвага кандэнсатара. Пры напружанасцi электрычнага поля 30 кВ/см (гэта можа забяспечыць шпуля Румкар-фа) у паветранай шчыліне кандэнсатара адбываецца электрычны разрад, якi суправаджаецца свя-чэннем - iскрай.

Як зарэгістраваць iскру, што утвараецца пры пэуных умовах каля паверхні цела чалавека? А што калі паспрабаваць узяць для гэтага фотапласцінку, якая пад канец XIX стагоддзя ужо скарыстоувалася некаторымі вучонымі для вывучэння элект-рычнага разраду? Дзякуючы вынаходлiвасці, мэтанакіраванасці i настойлiвасцi Я. А. Наркевiчу-Ёдку удалося вырашыць гэтую задачу. Так былі атрыманы скрытыя адлюстраванні лістоу раслін i металь-ных манет пры з'яуленнi іскры памiж электродами пасля уключэння высакавольтнага генератара. Адзiн з нешматлiкiх наведнiкау лабараторыі Я. А. Наркевiча-Ёдкi паведамiу, што "нядауна п. Едка дастасавау свой электраграфiчны спосаб для атрымання копій з друкаваных i гравiраваных малюнкау. Спачатку ён праводзіу доследы над манетамі. Электраграфiчныя здымкi, атрыманыя 'з манет, вызначаюцца высокай дакладнасцю малюнка. Я бачыу у яго некалькі такiх здымкау i магу засведчыць, што яны выкананы даволі добра".

"Але гэта ж не новае",- скажа чытач i будзе мець рацыю. Бо у лiтаратуры мiнулага стагоддзя неаднаразова адзначалася, што ёсць магчымасць атрымання электраграфiчных адлюстраванняу цел ва умовах электрычнага разраду. Першыя такiя працы былi выкананы яшчэ у 40-х гадах XIX ста-годдзя у Германіі: гэтак званыя "вiльготныя фiгуры" - адбiткi металiчных прадметау на шкле - праяуляліся пры кандэнсацыi вадзяной пары на паверхні шкла. Але ужо нават паутарэнне i пераасэнсаванне на уласным вопыце зробленых высноу дазволiць сфармуляваць свае адносiны да з'яу i, такiм чынам, паставщь новыя задачы. Менавiта так, мяркуем мы, i зрабiу Я. А. Наркевш-Ёдка: засвоіўшы вопыт, набыты папярэднікамi, ён крочыу далей - упершыню атрымау адлюстраваннi аб'ектау жывой прыроды.

Атрымлiваючы здымкi пальцау рук з выкары-станнем крыніц высокага напружання, неабходна было гарантаваць бяспеку. Гэта было дасягнута увядзеннем у эксперыментальную схему так званай дыферэнцыруючай ячэйкi, якая складалася з кан-дэнсатара i супрацiулення. Паддоследны у часе эксперыменту брау у руку прабiрку з падкiсленай вадой, унутры якой змяшчауся металiчны элект-род, злучаны з адным полюсам шпулi Румкарфа. Пальцам другой рукі ён дакранауся да светаадчувальнай пласцiнкi, на якой пры замыканні элект-рычнага ланцужка рэгiстравалася свячэнне, што узнiкала паблiзу пальца.

Такiм спосабам Я. А. Наркевiчам-Ёдкам была атрымана вялікая калекцыя электраграфiчных здымкау- болей за 1500. "Шэраг такiх здымкау,- пiсала у 1894 годзе газета "Виленский вестник",- наглядна узнауляе перад намі работу току, якi праходзщь у атмасферы і разраджаецца у ей іск-рай. Вывучаючы гэтыя здымкі, вы маеце магчымасць зазірнуць у прыроду таямнiчай сілы электрычнасці, бачыць, як яна уздзейнічае на найдрабненщыя атамы рэчыва, што носіцца у атмасферы".

Выкарыстанне рэгістравальных матэрыялау пры даследаванні электрычных з'яу дазволіла выявіць асаблівыя рысы разраднага працэсу, вывучэнне

якіх вокам з прычыны іх кароткачасовасці немагчымае. Я. А. Наркевіч-Едка зауважыу, што "здымкі аб'ектау, атрыманыя пры дапамозе розных крыніц электрычнасці, адрозніваюцца адзін ад другога. У прыватнасці, адбiткі, выкананыя з электрастатычнай машынай, адрозніваюцца ад здымкау, атрыманых дзякуючы выкарыстанню шпулі Румкар-фа. Электрычныя здымкі, зробленыя з данамогай гальванічнага элемента, адрозніваюцца ад выкананых з дынамамашынай. Розныя і электраграфічныя адбіткі адмоуна і дадатна зараджаных аб'ектау".

Уважлiвае вывучэнне гэтых здымкау прывяло Я. А. Наркевіча-Едку да пераканання, што форма электраграфічнага малюнка у большай ступені за-лежыць ад велічыні электрычнага напружання, а таксама ад індывідуальных асаблівасцей суб'екта, чым ад тыпу выкарыстанай пры гэтым крыніцы электрычнага току. Абавязковай умовай утварэння электраграфічнага малюнка ён лічыу узшкненне электрычнага разраду у паветраным прамежку па-мiж аб'ектам, напрыклад рукой чалавека, i рэгіст-равальным матэрыялам (у доследах Я. А. Наркевiча-Ёдкi iм служыла фатаграфiчная пласцiнка). Як фармiруецца адлюстраванне аб'екта? На гэтае пытанне вучоны дае адназначны адказ: "У ролi рысавальшчыка тут выступае сама электрычнасць, якая прымушае часцiнкi (або найдрабнейшыя ата-мы рэчыва) распаусюджвацца у пэуным парадку".

Аб'ект даследавання не пасiуны у дадзеных до-следах. На думку аутара вынаходкi, аб'ект, "аран-жыраваны апiсаным спосабам, мяняе патэнцыял электрычнасцi у атмасферы, якая нас акружае; усялякае парушэнне раунавагi электрычнасцi аба-вязкова суправаджаецца якой-небудзь з'явай". Ін-шымi словамi, прадмет, унесены у электрычнае по-ле, змяняе размеркаванне яго напружанасці у разрадным прамежку памiж электродамi у адпаведнасцi са сваiмi геаметрычнымi i электрычнымi характарыстыкамi. Як паказана сучаснымi эксперыментамi, максiмальнае пачарненне на фотастужцы адпавядае тым участкам прадмета, дзе макси-мальна павялiчваецца напружанасць поля. Менавiта у гэтых абласцях існуе наібольшая магчымасць узнікнення электрычнага разраду.

Неапраудана было б чакаць ад Я. А. Наркевiча-Ёдкi тэарэтычнага тлумачэння сваiх доследау; погляд жа на атам рэчыва як на складаную сiстэму толькі пачынау у той час заваёуваць грамадскую думку.

Толькi праз некалькi гадоу англiйскi фiзiк-эксперыментатар В. Крукс, якi праводзiу доследы з катоднымi прамянямi, паказау, што электрычнасць пераносiцца частикамі. Яго суайчыннік Дж. Томсан у 1897 годзе адкрыу часцiнку - носьбiт элементарнага электрычнага зараду, а для стварэння строгай тэорыi электрычнага разраду трэба было правесці яшчэ нямала доследау.

Погляды Наркевiча-Ёдкi адлюстроувалi стан перадавой навуковай думкi эпохі, у якой ён жыу, а гэта ўжо шмат пра што гаворыць. У кнiзе М. Дэкрэпа адзначалася: "Едка, несумненна, адзiн з вядучых прадстаунiкоу... магутнай школы эксперыментатарау, якiя не задавальняюцца ні выключна практычнымi даследаваннямі, нi абстрактнымi развагамi, для яго практыка мела права на iснаванне толькi на аснове тэорыі; ён таксама далёкi ад эмпірычнага пазiтывiзму, як i ад містычных утопий".

На суд навуковай грамадскасці

Вынікi даследаванняу па электраграфіі былі выкладзены Я. А. Наркевiчам-Ёдкам у 1892 годзе камiсii спецыялiстау Пецярбургскага iнстытута эксперыментальнай медыцыны, членам-супрацоунікам якога ён быу, а затым на канферэнцыi па электраграфіі i электрафiзiялогіі у Пецярбургскiм унiверсiтэце. У 1893 годзе з адкрыццём нашага суайчыннiка былi азнаёмлены вядучыя навуковыя цэнтры Заходняй Еуропы-Берлiн, Вена, Парыж, Прага, Фларэнцыя, дзе Я. А. Наркевiч-Ёдка прачы-тау лекцыi i прадэманстравау цыкл фотаздымкау "электрычных iскрау i хвалепадобных ваганняу у розныя моманты праяулення iх у прыродзе i у чалавечым арганiзме". Вучоныя, якiя прысутнічалi на дэманстрацыi, пiсалi, што "доследы не толькi здзiвiлi i выклiкалi захапленне, але i даказалi вялiкае будучае скарыстанню электрычнасцi i электраграфіі". Прафесары Венскага, Парыжскага, Пе-цярбургскага унiверсiтэтау прадказвалi важнасць гэтых даследаванняу для медыцыны i фiзiялогіі. Шматлiкiя выступленнi нашага вучонага выклікалi iнтарэс не толькi спецыялiстау, але i самай шырокай публiкi, увагу якой прыцягнула незвычайнасць яго адкрыццяу.

Электраграфiчныя здымкi Я. А. Наркевiча-Ёдкi экспанавалiся на 5-й фатаграфiчнай выстауцы у Пецярбурзе. У сенсацыйным рэпартажы з гэтай выстаукi, апублiкаваным у часопiсе "Фотограф-любитель" за 1898 год адзначалася: "...У канцы аддзела змешчаны мала вядомы, але вельмi цiкавы экспанат п. Наркевiча-Ёдкi, якi уяуляе сабою здымкi розных разрадау электрычнасцi, выкананых на фатаграфiчных пласцiнках, рукi здаровага чалавека i рукi паралiзаванага суб'екта робяць на пласцiнцы зусiм розныя адбiткi. Наогул гэты экспанат новы, надзвычай цiкавы у фатаграфіі, ён пакладзе, магчыма, пачатак мноству даследаванняу i гiпотэз". Праз год за цыкл электраграфiчных здымкау Савет франка-рускай выстаукi у Пецярбурзе прысудзiу Я. А. Наркевiчу-Ёдку залаты медаль i узнагародзiу дыпломам выстаукi "За пастаянныя удасканаленнi у электратэхнiцы". А на мiжнародным кангрэсе у Францыi у 1900 годзе вучонаму прысуджана званне прафесара электраграфіі i магнетызму.

Я. А. Наркевiч-Ёдка з радасцю адгукауся на просьбы выслаць злектраграфiчныя здымкi, аднак, зразумела, не мог задаволiць усiх жадаючых. Камплекты электраграфiчных здымкау былi падараваны iм папячыцелю iнстытута эксперыментальнай меды-цыны прынцу Аляксандру Ольдэнбургскаму, Гістарычнаму музею прыродазнауства ў Вене i музею Шарко у Парыжы.

Дыягназ - па электраграфічным адбітку

Заслуга Я. А. Наркевiча-Ёдкi у тым, што ён не толькi вынайшау спосаб рэгiстрацыi свячэння ад электрычных разрадау, што працякаюць з удзелам арганічных цел, але і знайшоу практычнае выкарыстанне вынiкам сваiх доследау у медыцыне.

Я. А. Наркевiч-Ёдка - "энтузiяст, якi абсалютна верыць у сваю работу, валодае сiлай практычнага увасаблення сваiх iдэй, уласцiвай толькi рашучым натурам". Такую характарыстыку давалi вучонаму яго сучаснiкi. Праводзячы свае шматлікія эксперыменты, ён зауважыу розницу у электраграфiчным малюнку аднолькавых участкау цела хворых і здаровых, стомленых i узбуджаных, сон-ных i нядрэмных людзей. Падрабязны аналiз інфармацыi з гэтых выяу дазволiу зрабiць выснову, што іх характар iстотна залежыць ад стану чалавека, і прапанаваць выкарыстаць электраграфiчны метад для дыягностыкi розных хвароб. Шмат хто з вучоных у канцы мiнулага стагоддзя лiчыу, што не толькi фiзiка, але і медыцына атрымала ў гэтым метадзе "вялiкую заваёву", бо электраграфiчныя здымкi могуць служыць у руках медыка "новым, вельмi тонкiм метадам дыягназу хваробы. Гэта - нараджэнне новай навукі. Вось што пiсалі ў сувязi з гэтым газеты таго часу: "Несумненна, што гэта работа будучага, але якiм будзе становiшча медыцыны, калi урач пры дапамозе iскры будзе адразу ставіць дакладны дыягназ... Пакуль дастаткова і таго, што спосаб гэты ужываецца ужо практычна Я. А. Наркевiчам-Ёдкам у распазнаваннi i лячэннi нервовых хвароб". "Новы метад даследавання з'яу электрычнасцi у прыродзе i жывых арганізмах, названы Наркевiчам-Ёдкам электраграфiяй, з выдатнай дасціпнасцю выкарыстаны iм для электратэрапіі i медыцыны наогул як новы і надзвычай дакладны спосаб пастаноукi дыягназу хва-робы". "Тое, што складае у дачыненні распазнавання гэтых хвароб асабiстую, суб'ектыуную думку, Наркевiч-Ёдка аб'ектывуе з дапамогай сваiх метадау i прытым надзвычайна i да вiдавочнасці наглядна".

У 1892 годзе Я. А. Наркевш-Едка адкрывае у сваiм маёнтку Наднёман санаторый для нервовых i "слабагрудых" хворых. Шмат доследау выканана iм тут. Электраграфiчныя здымкі, атрыманыя пры удзеле яго пацыентау, былi зроблены у розныя часы i у розных умовах. Яны былi, можна сказаць, гісторыяй iх хваробы, адлюстроуваючы у сабе усе змены, што адбывалiся у хворым арганізме. Я. А. Наркевiч-Ёдка рабiу такiм чынам: фатаграфiчная пласцінка змяшчалася эмульсіяй да скуры пад трэцім пазванком хворага, да пласцiнкi падносiлася кандэнсатарная трубка (шкляная прабірка з падкiсленай вадой, дзе быу металiчны электрод).

У першых экспериментах з цяжкахворым на пласцінцы практычна не заставалася адбiтка. Аднак потым, у часе вылечвання, характар адбiтка змяняуся - колькасць iскрау i iх iнтэнсiунасць павялiчвалiся.

Было даказана, што электраграфiчныя здымкi з трупау не маюць нiякiх адбiткау. Аднак у першыя гадзiны пасля смерці можна зауважыць адлюстраванне вельмi слабых разрадау, якiя з часам змяншаюцца і слабеюць. Такiм чынам, электраграфiя можа быць выкарыстана як арыгiнальны i эфектыуны сродак адрознення клiнiчнай смерцi ад фiзiялагічнай.

Адзiн з тых, хто прысутнiчау у электраграфiчнай лабараторыi Я. А. Наркевiча-Ёдкi у часе доследау, пiсау: "Пасля таго як тэлефонная трубка была прыстаулена да пазваночнiка зверху, ён выразна чуу гук электрычнай машыны iндукцыйнага току. Прасоувае трубку далей па пазваночнiку хво-рага i зауважае, што гук становiцца слабейшы, а яшчэ нiжэй праводнасць зусiм знiкае. Я. А. га-ворыць: хвароба спiннога мозгу, i яна вось тут".

Калi паутараць тое ж даследаванне, але светлавым спосабам, дык атрымаецца яркае святло у шкляной трубцы Гейслера зверху па пазваночнiку, далей яно слабее або знiкае. Вучоны сцвярджау, што святло лямпачкi тым мацнейшае, чым больш "жыццёвай энергii знаходзiцца у частках арганiзма". Ён эксперыментальна зарэгiстравау, што пры паднясеннi да органау паралiзаваных, пашкоджа-ных цi аслабленых хваробамi святло лямпачкi прыкметна слабне i, наадварот, узмацняецца ля здаровых органаў.

Тое, што тэлефонная трубка або трубка Гейсле-ра з поспехам могуць быць выкарыстаны для дыягностыкi, было зразумета Я. А. Наркевiчам-Ёдкам значна раней, пры даследаваннi праваднiковых якасцей жывых арганiзмау. Ён зауважыу, што iнтэнсiунасць свячэння трубкi Гейслера пры наблiжэннi да яе рукi эксперыментатара шмат у чым вызначаецца станам яго здароуя. Аналагiчныя вынiкi былi атрыманы у варыянце з тэлефоннай трубкай: калi кантакт трубкi прыкладвауся да розных частак цела паддоследнага, якi трымау у руцэ кандэнсатарную трубку, злучаную з адным полюсам шпулi Румкарфа, эксперыментатар чуу у ей шум перапыняльнiка, iнтэнсiунасць шуму мянялася у розных кропках цела.Ён тлумачыу гэта прыродай мясцовых токау, якiя iснуюць у арганiзме. Электрычныя з'явы, па слушным перакананнi аутара, непарыуна звязаны з жыццядзейнасцю клетак і складаюць iстотны кампанент фiзiялагічных працэсау.

Практычнае дастасаванне электраграфіі як спосабу пастаноукi дыягназу хваробы было высока ацэнена медыцынскай навукай. Новае імя, якое усе часцей з'яулялася на старонках перыядычнага друку, зацiкавiла прынца Аляксандра Ольдэнбургскага, які пасля асабiстага знаёмства з вучоным i вынiкамi яго эксперыментау па электраграфіі i "перадачы чалавечым арганiзмам гукавых ваганняу" загадам ад 21 кастрычнiка 1892 года назначыу яго членам-супрацоунiкам пецярбургскага iнстытута эксперыментальнай медыцыны. "

Заключэнне

Па-сапрауднаму глыбокiя iдэi толькi з цягам часу раскрываюцца ва усей велiчы і значэннi. Але калi гэта адбываецца, дык нi у кога ужо не застаецца сумненняу у тым, што iх творцы намнога апярэдзiлi час, бачылi далей і глыбей сваiх сучаснiкау. Гэта у поунай меры датычыць Я. А. Наркевiча-Ёдкi.

Ен быу адным з апошнiх прадстаунiкоу кагорты прыродазнауцау-адзiночак. Працавау фактычна без падтрымкі, на свой страх і рызыку, што не магло не адбіцца на выніках, i несумненна разумеу, што навука будучага не можа рухацца наперад пры такiх умовах.

За мінулых восем дзесяцiгоддзяу з часу смерці вучонага навука і тэхніка зрабiлi гiганцкi крок. Але і сёння iдэi нашага суайчынніка застаюцца актуальныя, значныя. Яны i зараз займаюць навуковую думку, розумы многiх вучоных. У гэтым, бадай што, галоуны вынік навуковай дзейнасцi "прафесара электраграфіі i магнетызму".

Нам удалося толькі з большага акрэслiць творчыя рысы вучонага, абапiраючыся пераважна на айчынныя публiкацыi i архiуныя матэрыялы. Вывучэнне навуковай спадчыны Я. А. Наркевiча-Ёдкi толькi пачалося, і таму ацэнка яго асобы яшчэ у нейкай ступенi умоуная. Але ужо зараз можна сцвярджаць: так, на Міншчыне жыу, працавау і тварыу незвычайны вучоны. Аднавіць у поунай меры яго імя - наш абавязак. Прызнаючы заслугі даследчыка у галiне медыцынскай электраграфіі, мы прынамсi пасунулi б на паустагоддзя назад, да 1891 года, айчынны прыярытэт у гэтай галiне. Та-кой думкi прытрымлiваецца доктар фiзiка-матэматычных навук прафесар Я. П. Тэрлецкі з Масквы.

Пакуль яшчэ не выкарыстаны матэрыялы замежных архiвау i кнiгазборау. Унiверсiтэты, навуковыя таварыствы, клiнiкi захоуваюць шмат нявывучаных звестак пра вучонага. Вядома, што, знаходзячыся за мяжой, ён пакідау у гэтых установах свае публiкацыi, тэксты лекцый, рэфераты, фата-графіі, экспанаты. Там жа падчас прыездау вучо-нага афармляліся афіцыйныя адрасы, пратаколы, навуковыя заключэннi i г. д. Для ацэнкі пазіцыі вучонага важна удакладнiць ролю і заслугi гэтых устаноу у навуковым свеце, погляды тых навукоўцау, з якiмi супрацоунiчау Я. А. Наркевiч-Ёдка.

Спіс выкарыстанай літаратуры

1. Руска-беларускі фізічны слоўнік / А.М.Каладзінскі, Д.М.Карацін-ская, П.У.Сцяцко; Пад рэд. Л.М.Ювача. - Гродна: ГрДУ, 1999. - 498 с.

2. Піліповіч Т.П., Чаранкевіч С.М. Тэрмінаадзінкі ў фізіцы: сло-ваўтварэнне і семантыка // Праблемы нармалізацыі беларускай навуковайтэрміналогіі: Матэрыялы рэспубл. навук. канф.- Гомель: Гом. дзярж. ун-т імя Ф.Скарыны, 1994. - С. 31 - 32.

3. Фізіка: Падруч. для 9-га кл. сярэд. шк. / Ю.М.Макарычаў, Н.Р.Міндзюк, К.І.Нешкаў, С.Б.Суворава; Пад рэд. С.А.Целякоўскага. - 3-е выд. / Перакл.: Г.І.Бандарэнка, А. І.Болсун, Р.М.Маліноўская. - Мінск: Нар. асвета, 1995. - 272 с.

4. http://www.fizika.ru