Арыстотель: яго погляды і уклад у рыторыку як навуку

Гістарычныя помнікі змяшчаюць звесткі пра высокае развіццё прамоніцкага майстэрства у краінах Старажытнага Усходу -- Егіпце, Вавілоне, Індыі, Kітaі. Найвышэйшага росквіту яно дасягнула у V--ІІІ стст. да н. э. у Старажытнай Грэцыі.

Штуршок развіццю прамоўніцкага майстэрства далі законы старажытнага грэчаскага палітычнага дзеяча Саламона (займаў вышэйшую дзяржаўную пасаду ў афінскім полісе). Згодна з гэтымі законамі афіняне павінны былі асабіста абараняць свае інтарэсы у судзе. Натуральна, што не кожны мог гэта зрабіць. Тады з'явіліся лагаграфы -- людзі, якія складалі судовыя прамовы. Менавіта лагаграфам пачынаў сваю прафесійную дзейнасць вядомы ў далейшым прамоўца Дэмасфен.

У Афінах прамоўцы спаборнічалі у красамостве на галоўнай гарадской плошчы. Паслухаць іx збіралася вельмі многа грамадзян. Пераможцу сдухачы адорвалі любоўю, а пераможанага іншы раз нават выганялі з Афін (як гэта здарылася з адным з правадыроў алігархіі Эсхінам падчас яго спрэчкі аб «залатым вянку» з правадыром дэмакратаў Дэмасфенам). Свае выкрывальныя прамовы супраць македонскага цара Філіпа ІІ (бацькі Аляксандра Македонскага) Дэмасфен назваў «філіпікамі», так з цягам часу началі называць наогул любыя гнеўныя, выкрывальныя прамовы.

У Старажытнай Грэцыі у 335 г. н. э, з'явілася кніга, у якой выкладаліся асновы прамоўтцкага мастацтва -- «Рыторыка» Арыстоцеля. Гэта быў вучоны энцыклапедычных ведаў. Асноўныя палажэнні «Рыторыкі» Арыстоцеля не страцілі свайго значэння да нашых дзён.

Далее пойдзе малва пра грэчаскага рытара Арыстотеля, пра яго погляды і уклад у рыторыку як навуку.

1. АСАБЛІВАСЦІ АНТЫЧНАЙ РЫТОРЫКІ

2. ЖЫЦЦЕ І ДЗЕЙНАСЦЬ АРЫСТОЦЕЛЯ (384--322 ГГ. ДА Н. Э.)

Арыстоцеля сучаснікі называлі «князем філосафаў» альбо «філосафам з філосафаў». Яго імя і працы, з надыходам эnoxі Новага часу аддаленыя ад чытача, цяпер вяртаюцца на свае заслужанае месца.

Арыстоцель нарадзіўся ў сям'і прыдворнага лекара македонскага цара Амінта ІІ у г. Стагіры, грэчаскай калоніі ў Халкідыі. У 17 гадоў ён пакінуў Стагіру і падауся ў Грэчаскія Афіны, дзе стаў вучнем Акадэмі філосафа Платона. Займаўся навуковай працай у Акадэміі Платона на працягу 20 гадоў. Па запрашэніі цара Філіпа ІІ Арыстоцель ненадоўга вяртаецца у Македонію у якасці настаўніка царскага сына -- будучага цара Аляксандра Македонскага (які заваяваў персаў і утварыў вялізную македонскую манархію, яна распалася пасля яго смерці).

Калі Аляксандр стаў царом, Арыстоцель вярнуўся у Афіны (335 г. да н. э.) і поўнасцю заняўся навукай. Заснаваў уласную школу, вядомую пад назвай Лікей. Разам са cвaімі вучнямі заклаў асновы такіх навук, як этыка, эстэтыка, логіка, філасофія, прыродазнаўства і інш. Арыстоцель напісаў больш за 150 навуковых прац па розных галінах ведаў, у тым ліку «Рыторыку».

Цікавасць нашчадкаў да рознабаковай таленавітай гістарычнай асобы не можа абмяжоўвацца прафесійнай, навуковай сферай. Нам хочацца ведаць, як выглядаў такі чалавек, як ставіўся да людзей, сяброў, ворагаў, якімі прынцыпамі кіpaваўся у сваім жыцці.

Паводле сведчанняў старажытных аўтараў, Арыстоцель быу шапялявы, ногі меў худыя, вочы малыя, але вылучаўся вытанчаным густам, быў прыкметны адзеннем, пярсцёнкамі і прычоскай.

У адносінах паміж людзьмі цаніў міласэрнасць. Калі Арыстоцеля папракнулі, што ён падаў міласціну чалавеку благога нораву, ён адказаў: «Я падаў не нораву, а чалавеку».

Вялікае значэнне Арыстоцель надаваў адукацыі і выхаванню. На пытанне, якая розніца паміж чалавекам адукаваным і неадукаваным, ён адказаў: «Як паміж жывым і мёртвым». Выхаванне ён называў ў шчасці ўпрыгожаннем, а ў няшчасці прытулкам. Настаўнікі, якім дзеці абавязаны выхаваннем, гаварыў ён, больш паважаныя, чым бацькі, якім дзеці абавязаны нараджэннем: адны дораць нам толькі жыццё, а другія -- добрае жыццё.

Паводле палітычных поглядаў быў прыхільнікам умеранай дэмакратыі. Што гэта азначае? Арыстоцель называў тры віды улады:

1) манарxіa - улада, якую аднаасобна прадстаўляе манарх (цар, кароль, шах). Адрозніваюць аднаасобную манархіо (абсалютную) і абмежаваную, калі улада манарха абмежавана парламентам;

2) арыстакратыя - улада нямногіх з заможных адукаваных класаў);

3) палітыя - улада большасці з сярэдняга класа.

Усе гэтыя тры віды улады могуць паспяхова кіраваць дзяржавай пры умове, калі будуць паслядоўна прытрымлівацца мэты: дзейнічаць на карысць народа. Але тых, хто знаходзіцца пры уладзе, лічыў Арыстоцель, можа спакушаць падмена гэтай мэты: не дабрабыт народа, а уласныя, карыслівыя інтарэсы. У такім выпадку адбываецца перараджэнне гэтых трох відаў улады, што вядзе да эканамічнай і палітычнай нестабільнасці у грамадстве. Манархія можа пераутварыцца у тыранію (форма улады, якая усталёўваецца гвалтоўным шляхам і асноўваецца на адзінаўладным кіраванні), арыстакратыя -- у алігархію (калі абараняюцца інтарэсы толькі вузкага кола арыстакратыі), палітыя -- у дэмакратыю, калі, на думку Арыстоцеля, абараняюцца інтарэсы толькі немаёмных. Устойлівая да пераваротаў, паўстанняу і г. д. тая дзяржава, быў перакананы Арыстоцель, дзе улада абапіраецца на сярэдні клас, г. зн. пры форме праўлення, якая у Старажытнай Грэцыі называлася палатыяй (ад грэч. поліс -- горад-дзяржава, горад і сельская мясцовасць, якая да яго прылягае). Поліс траваўся пры дапамозе дэмакратычнага органа -- народнага сходу грамадзян.

У дэмакратычным грамадстве вялікае месца займае волевыяўленне грамадзян, іx удзел у вырашэнні дзяржаўных пытанняў. Гэта патрабуе ад членаў грамадства пэўных ведаў і ўменняў у галіне майстэрства слова (рыторыкі).

На думку Арыстоцеля, рыторыкай карыстаюцца усе на кожным кроку, яна аднолькава патрэбная як у справах штодзённых, так і у справах дзяржаўных: кожны раз, як чалавек пачынае схіляць да чаго-небудзь другога чалавека, ён звяртаецца да рыторыкі.

Кнігу «Рыторыка» (335 г. да н. э.) Арыстоцель напісаў з мэтай даць уяўленне аб агульных правілах прамоўтцкага майстэрства, паказаць, чым павінен карыстацца прамоўца альбо наогул усякі, хто жадае пераканаць каго-небудзь у чым-небудзь.

Асноўным правілам для прамоўцы лічыў уменне правільна выбраць стыль прамовы і правільна яе пабудаваць.

Стыль, паводле Арыстоцеля, ёсць спосаб пераканальна выразіць думку. Нягледзячы на падзел прамоў на палітычныя, судовыя, атдактычныя, ім ycім аднолькава павінна быць уласціва пачуццё меры: стыль «не павінен быць ні занадта нізкім, ні занадта высокім». Які гэта стыль? «Гэта стыль ясны, які выключае халоднасць, нехаатычны, у меру сціслы, у меру працяглы, адпавядае рэчаіснасці». «Яснасць, -- піcaў Арыстоцель, -- галоўная вартасць прамовы, бо відавочна, што няяснае слова не робіць сваей справы».

«...На працягу вякоў аўтарытэт Арыстоцеля да тaro шанаваўся, што калі адзін з удзельткаў дыспуту цытаваў урывак з твораў гэтага філосафа, то чалавек, які адстойваў процілеглы тэзіс, не асмельваўся сказаць traseat (абвяргаю)» (П. Бейль, філосаф XVІІ ст.).

Зададзім сабе рытарычнае пытанне: «Калі на працягу многіх стагоддзяў імя Арыстоцеля гэтак многа значыць для людзей, ці не варта і нам з надежнай стараннасцю аднесціся да вывучэння таго, над чым разважаў і чаму вучыў антычны мысліцель?»

арыстоцель рыторыка антычная

ЛІТАРАТУРА