Рэчыуная атрыбутыка вясельнай абраднасці на Гомельшчыне: сімволіка каравайнага абраду

Размещено на http://www.allbest.ru/

Размещено на http://www.allbest.ru/

Рэчыуная атрыбутыка вясельнай абраднасці на Гомельшчыне: сімволіка каравайнага абраду

Станкевич О.О.

У статті аналізуються особливості каравайного обряду на Гомельщине, описується символічний характер деяких ритуальних актів і дій під час випічки і роздачі Короваю.

Ключові слова: коровай, весільний пиріг, символ, космічні мотиви, солярна символіка, захисний характер, оберіг, функція передбачення, уособлення.

В статье анализируются особенности каравайного обряда на Гомельщине, описывается символический характер некоторых ритуальных актов и действий во время выпечки и раздачи каравая.

Ключевые слова: каравай, свадебный пирог, символ, космические мотивы, солярная символика, защитный характер, оберег, функция предсказания, олицетворение.

Традыцыйная духоуная культура засноуваецца на сістзме узаемазвязаных канцэптау, важнейшьімі з якіх з'яуляюцца `чалавек - сям'я'. У адпаведнасці з гэтай апазіцьіяй выдзяляецца такая форма традыцыйнай культуры, як сямейная абраднасць, якая суправаджае найбольш значныя вехі у жыцщ чалавека - нараджэнне, хрышчэнне, шлюб, пахаванне. З усіх сямейных абрадау найбольш поуна атсаны вясельны абрад як самы насычаны абрадавымі дзеяннямі і рытуаламі, працяглы па часе, адказны для працягу роду, урачысты, святочны. Шматгранным, падзейным і рознажанравым з'яуляецца вясельны абрад на Гомельшчыне, у якім захаваліся у наш час многія традыцыйныя фальклорна-этнаграфічныя кампаненты.

Аб'ект нашага даследавання - каравайная абраднасць на Гомельшчыне, мэта - аналіз сімвалічнага характару некаторых рытуальных дзеянняу і актау гэтага абраду, крынща фактычнага матэрыялу - выданні фальклорна- этнаграфшных матэрыялау розных раёнау Гомельскай вобласці, прысвечаныя вясельнай абраднасці.

Як адзначаюць даследчыш, вяселле на Гомельшчыне як часткі усходнепалескага рэпёна праводзіцца па каравайнаму тыпу, у адрозненне ад пауночнабеларускага, у аснове якога - стаубавы тып [1, 16]. Даволі поуна, у адрозненне ад іншьіх рзгіенау Беларусі, прадстаулена тут і песенная каравайная традыцыя.

Каравайны абрад, надзвычай развіть на Палессі, з'яуляецца кульмшацыйным этзодам шлюбнай цьірьімоніі [5, 25]. Як адзначаюць інфарматарьі, выпечка каравая была строга рэгламентавана. Яго рыхтавал за дзень да вяселля. Каравай выпякалі спецыяльна запрошаныя жанчыны - каравайніцьі - абавязкова няцотнай колькасці - тры або пяць, сярод іх старшая каравайніца, найбольш вопыгаая і аутарытэтная. Яны павшны был1 быць замужнімі, мець дзяцей і быць шчаслівымі у шлюбе. Адной з каравайніц павінна быць жанчына, якая нядауна выйшла замуж. Лчылася, што праз каравай жанчыны перадаюць маладым шчаслівае жыццё (ВнГ, с.10).

Садзіць каравай у печ павінен быу мужчына як сімвал актыунага пачатку у штымным жыццъ Пасля выпечш каравай заносілі у камору і выносілі з яе таксама жанатыя мужчыны і жанчыны, каб маладыя заусёды жмлі у пары.

Сімвалічнай была форма каравая - круглая, у яе аснове вобраз Сонца, якому пакланяліся старажытныя славяне. У дадзеным выпадку сонца выступала як абярэг для маладых. 1нфарматары тлумачылі форму каравая наступным чынам: Каравай рабілі круглым, каб жыццё гладка шло і не разьіходзілася, вьтякалі на ім звяроу, каб скаціна у маладых добра вялася, калачы бьілі, каб хлеб у хаце быу (ЗЧД, 207). Касмічнмя матывы і салярную сімволіку мелі і іншыя атрыбуты каравайнага абраду. Так, каравай у нявесты выпякауся у форме сонца, а у жаніха - у выглядзе месяца. (ВнГ, 62). Калі каравай вымал1 з печы, абвязвалі ручніком, лажмлі на вечка ад дзяжы, засланае абрусам, на які наспалі зерне ауса або пшаніцы, гаспадар брау каравай разам з вечкам і павольна па ходу сонца ішоу да каморы (ВнГ, 225); Дзялілі каравай звычайна ад маладой рукі, г. зн. па ходу сонца (Лоеушч., 234). Пасля дазволу завесці маладую за стол, брат падводзіу яе к маладому толькі па сонцу (ВнГ, 40).

Каравай сімвалізавау багацце, шчасце і дабрабыт будучай сям'і. “Прысутнасць каравая на вяселлі азначала пажаданне гэтага шчасця і дабрабыту маладой сям'і” [2, 21]. Кожны чалавек мог мець каравай толькі адзін раз на вяселлі. Калі у шлюб уступалі удавец або удава, каравай не выпякауся.

Асаблівая увага удзялялася упрыгожванню і аздабленню каравая: А каравай быу красты, перавязаны накрыж краснымі лентамі (ВнГ, 96); На каравай пяклі розачкі з цеста, вулепвалі верабейкі на ім.. (ВТГ, 367); Гатовы каравай украшалі хресцікамі, кружкамі і фігуркамі з таго ж самага замеса каравая (В, 227); 3 цеста робяць упрыгожвант для каравая - шышачю, птушачкі, лісцікі (ВнГ, с. 62). Разнастайныя элементы дэкору каравая - шьішкі, фігуркі, хресцікі, кружкі, птушкі, месяцы, кееткі, лісцікі, пляценкі, еасьмеркі - мелі гльїбокі сімвалічньї сэнс, які у поунай меры сучасньїмі носьбітамі традыцыйнай культуры ужо не усведамляецца. Так, напрыклад, птушкі (галубкі, верабейчькі) дзякуючы наяунасці крылау і здольнасці лятаць, сувязі з паветранай стыхтяй увасабляюць душу чалавека, а таксама сімвалізуюць адраджэнне, вясну і свабоду. Кееткі, як і лісточкі, - сімвал маладосці, прыгажосці і жыццёвай сілы. Ружа да таго ж сімвалізуе дзявочую прыгажосць і цнатлівасць. Каласкі - сімвал урадлівасці, дастатку і дабрабыту. Крыж указвае на сувязь з Богам, а таксама адлюстроувае старажытнае уяуленне пра перасячэнне зямнога і нябеснага свету, бачнага і нябачнага, перакрыжаванне на жыццёвай дарозе чалавека, яго лёс. Круг увасабляе бесперапыннасць развіцця, вечнасць існавання, пляценка - сімвал бясконцага цыклу адраджэння, узнаулення і даугалецця, еасьмерка - аб'яднанне мужчынскага і жаночага пачатку. Асабліва папулярныя у каравайным абрадзе шьішкі, якія выпякалюя як на караваі, так і асобна з каравайнага цеста. Яны былі сімвалам урадлівасці і пладавітасці [6]. Калі вымаюць каравай з печы, яго “ложаць на абрус, на які сьтлюць зерне ауса або пшаніцьі. А сам караеай абеязеаюць ручніком” (ВнГ, 30). Ручнік сімвалізавау сувязь маладых з іх родам, а таксама яднанне двух сем'яу [4; 7].

Прысутшчала у каравайным абрадзе Г омельшчыны і лічбавая сімволіка. Гэта была пераважна магія лічбы 3. Так, гэта лічба улічвалася пры выпечцы і упрыгожванш каравая: Зрабіушьі рошчыну, яны закрыеаюць дзяжу, а мужчыны перакручеаюць яе тры разы і стаеяць на крыж супраць печы (ВнГ, 223); Выпякалі часта тры караваі: Адзін караеай робяць у еыглядзе паумесяца, другі у форме еялікай булкі, нееялікая булачка - трзці караеай. Гэтыя тры булкі упрыгожеаюць розньїмі фігуркамі (ВнГ, 223); Робяць упрьігожеанні: тры птушкі, тры месяцы, тры кееткі.. (ВнГ, 30). Раздача караеая маладой пачыналася за трэишм сталом (ВнГ, 106).

3 караваем на Гомельшчыне, як і у шшых рэпёнах, было звязана шмат народных павер'яу і прыкмет: Цеста мясілі не кулакамі, а далонямі, каб малады не біу жонку; Калі караеай ужо быу у печке, жанкі мьілі рукі, і тую еоду аддаеалі маладой. А яна еьіліеала яе пад еішню: Каб еішанькі разеіеаліся, А маладыя красаеаліся... (ВнГ, 360); Калі хто украдзе на еяселлі кусок караеая - у маладых можа не быць дзяцей (ВнГ, 362); Караеай у хмурныя дні рашчыняюць тады, калі еыгляне сонца з-за хмары, бо еерьілі, што маладых чакаюць сумныя дні (ВнГ, 199); І яшчэ гаеарьілі, што караеай трэба змазаць яічньїм бялком, каб маладыя жьілі ладком (ВнГ, 205); Калі дзеляць караеай, то спачатку першыя яго каеалкі даюць маладым і назіраюць за тым, "хто з іх, адкусіушьі каравай, будзе верхаводзіць у сям'і” (ВТГ, 13); “Каравай нельга было браць гольїмі рукамі”, каб жыццё маладых было заможным, не бедным (ВнГ, 360-361); Ваду, у якой каравайніцьі мьілі рукі, вьілівалі пад дрэвы, у хлеу, каб быу добры ураджай і у хлеве было поуна жьіунасці (ВнГ, 105).

Каравай меу таксама прадказальную функцыю. Як адзначаюць шфарматары розных населеных пунктау Гомельскай вобл., па гатовым караваі прадказвалі, якое жыццё будзе у маладых: Калі каравай не выпечацца добра, то не бяда, кажуць,што нявеста будзе добрая, гладкая, ды здаровая. А калі каравай, бывае, расколецца, то ужо прыкмета, што маладыя не будуць разам. Канешне, жанчыны стараюцца, каб госці не бачьиіі гэтага (ВнГ, 337); Калі пірог падымауся высока, то лічьілі гэта добрай прыкметай (ВТГ, 24); Калі каравай удавауся, лічьілі, што гэта на шчасце. Асабліва лічьілася добрай прыкметай, калі каравай падымауся настолькі, што яго нельга было выцягнуць з печы, трэба было вымаць некалькі цаглін (ВнГ, 177); Лічьілася, калі каравай будзе мяккім, будзе рассыпацца, то такой жа недаугавечнай і рассыпчатай будзе іх каханне. Калі каравай цверды (але не зусім чэрствы), то і каханне будзе назаусёды, і маладыя будуць жыць разам усю жызнь (ВТГ, 78); Абавязкова даглядалі, каб каравай не перапёкся, каб не трэснула корачка, бо лічьілі, што жыццё маладых будзе таксама расколаным (ВнГ, 203); Калі ж каравай у печы хаця б троху прыгарэу, то тады жыцця у маладых не будзе, доуга разам жыць не будуць, так лічьілася (ВнГ, 83).

Каравай асэнсоувауся як Божы дар, таму да яго адносіліся надзвычай пачціва, у печ яго не ставілі, а садзілі. Калі каравай вьімалі з печы, яго абавязкова клалі на абрус або ручнік. Адрэзаны кавалак караваю не бралі гольїмі, клалі у насоуку або салфетку. Адухауленне каравая, апатрапеины падыход да яго яскрава адлюстроуваецца у каравайных песнях, дзе вясельны пірог персаніфікуюць, звяртаюцца да яго, як да жывой істота: Каравай мой, раю, я для цябе хораша граю (ВнГ, 5); Караваю, мой раю, Я па цябе скучаю, Бо дауно цябе я ня пякла (ВнГ, 24); Ой, караваю, наш народжаны, Да хто цябе нарадзіу? (ВнГ, 224); Каравай у дзежцы іграе Да века паднімае, Каравайніц ажыдае: -- Дзе ж мае каравайніцьі? (ВнГ, 19); А каравай у печы іграе Да засланкі адбівае (ВнГ, 45).

Сшвалины сэнс маюць некаторыя дзеянні, звязаныя з раздачай каравая. Разразанне каравая у час вяселля у маладой сімвалізавала пераход нявесты у шшы сямейны статус, страту ёю нявіннасці. Раздача каравая гасцям абазначала адорванне іх Божым дарам. Госці захоувалі каравай, прыносш яго дадому і дзяліліся з тамі, хто не быу на вяселлі. Лшылася, што каравай прьіносіць удачу. Тое, што сярздзіну каравая вьіразалі і аддавалі маладым, абазначала стварэнне новай сям'і і зараджэнне новага жыцця. Прауда, у некаторых мясцовасцях Г омельшчыны маладым забаранялася есці каравай, які раздавалі гасцям: Свайго каравая штоб не бралі. Шчытаюцъ старыя так, што е усякая слава, е усякія людзі. Можа хто на каравай жадае шчасця, а другія - не, дык вот не бяры свайго каравая (Лоешч., 248). Пажаданні, якія выказвалюя маладым пры дзяльбе каравая і іх адорванні, таксама был сшвалйнымр яны суправаджаліся вобразнай алегорыяй: Колък у лесе пянъкоу, каб было столък сынкоу; Колък на бярозе почак, каб столък было дочак; Дарую бочку капусты, каб не давала мужыку распусты; Дарую бочку гуркоу, каб не любіла чужых мужыкоу; Дарую галіну бярозы, каб мужык прьіходзіу цвярозы; Дарую дугой, каб мужык не хадзіу к другой і інш. (ВнГ, 77).

Каравайны абрад на Гомельшчыне суправаджауся некаторымі дадатковывш рытуальнамі дзеяннямі: пасадам маладых, іх “біццем”, стуканнем лапатай, на якую садзілі каравай: Да усадзгцъ хросна у печ. Да ужэ молоду по голове лопатою тоею б'е, тры разы білі. I молодого білі. Б'е й прыказвае: “Дай Бог шчасця”. А ека прыказвала: “Ето на сына, ето на дочку” (ВТГ, 161-162); Калі у бацът былі яшчэ незамужнія дочкі, лапатай, якой ставілі каравай у печ, дакраналіся да іх галоу (ВнГ, 105); Каравай скончыуся. Хросны бацъка разбівае талерку на шчасце (ЖПР, 204); Раздаушы каравай ламалі ёлку і білі маладых, штоб былі здаровымі, прыткімі у рабоце і не былі лянцяямі (НДС, 178); Як падзеляцъ каравай, звязвалі жаніха і нявесту і білі іх: ударацъ тым рушніком жаніха і нявесту, а жаніх хавау нявесту (НДС, 195); У суботу збіраліся бабт-каравайтцы і пяклі каравай. Бэта быу вясёлы час.. Маглі і лапаткай па галаве бгцъ, гаварылі, што маладая будзе мецъ верх над сваім чалавекам, калі ударыцъ лапаткай па галаве мужчыны (НДС, 221). Сімвалічнае біцце маладых, як і біцце посуду, мела магічнае значэнне - павінна было адганяць злых духау.

Некаторыя абрадавыя дзеянні, звязаныя з караваем, маюць аберагальны і прадуцыравальны характар. Так, каравай рашчынялі у дзяжы, якую ставілі на кажух: Уносілі дзяжу бацъю і абавязкова ставілі на кажух, на шчасце, таму што поусцъ.. адпугвала нячысщкау, якія.. хацелі зрабгцъ шкоду, і у той жа час мясілі хлеб, хлеб на шчасце (ВнГ, 201); Дзяжу для цеста ставілі пасярод хаты на вывернутым кажусе, шпалі у яе муку і лілі ваду за адзін прысест (ВнГ, 105). Такі своеасаблшы “пасад каравая” быу абярэгам ад суроку або шкоднага уздзеяння на маладых варожай субстанцык Выкарыстанне вывернутага мехам наверх кажуха характерна для многіх вясельных зпізодау. Як адзначаюць даследчмкі, тэты звычай “паходзіць ад татзмічнай абраднасці і звязанымі з ёю павер'ямі.. Шкуры татэма прыпісваецца лекавая сіла - выганяць з чалавека хваробы” [3, 107]. Вывернуты мехам наверх кажух з'яуляуся, такім чынам, своеасаблівмм апатрапеем. Дзяжа ж асэнсоувалася як праекцыя на сямейнае жыццё, сімвал пладавітасці: Пасадзілі каравай, дзеукі хватаюцъ дзяжу, хто першая схопіць, тая пойдзе уперад замуж (ВнГ, 6); Калі у бацъкоу ё яшчэ дочкі на виданні, сват пасля таго, як рашчыняцъ каравай, прыпадымае угару дзяжу у чатырох супрацълеглых месцах. Гэта для таго, каб і яны на месцы не сядзелі (ВнГ, 199).

Такім чынам, падрыхтоука каравая і яго раздача на вяселлі была знакавай падзеяй у шлюбнай абраднасці Гомельскага рэпёна Каравайны абрад утрымлгаау многія рытуальныя акты і дзеянні з магічньїм і аберагальным значэннем і адлюстроувау пажаданні маладым доугага сумеснага жыцця, здароуя, дабрабыту і шчасця; элементы дэкору каравая сімвалізавалі жыццёвую сілу, маладосць, прыгажосць, даугалецце і сувязь з Богам.

вясельны рытуальны каравайный абрад

Умоуныя скарачэння

В - Вечнае - Фальклорна-этнаграфшная спадчына Веткаускага раёна / Аут. Уклад.: І.Ф. Штэйнер, В.С. Новак. - Гомель: УА “ГДУ імя Ф. Скарыны”, 2003. - 362 с.; ВнГ Вяселле на Гомельшчыне: фальклорна-этнаграфшны зборнік / уклад. І.Ф. Штэйнер, В.С. Новак. - Мінск: ЛМФ “Нёман”, 2003. - 472 с.; ВТГ - Вясельная традіція Гомельшчыны: фальклорна-зтнаграфічні зборнік / Укладанне В.С. Новак. - Мінск: Права і эканомжа. 2011. - 485 с.;

ЖРП - Жауруковая песня радзіі: Народнія духоуныя скарбы Буда- Кашалёускага краю: манаграфія / ГДУ імя Ф. Скарыны; пад агульнай рэдакцыяй В.С. Новак. - Гомель: Сож, 2008. - 424 с.;

зчд - Зямля чароуная дабра: Добрушскі край: псторыы і сучаснасць / Пад аг. рэд. А.А. Станкевіч. - Гомель: ААТ “Полеспечать”, 2008. - 280 с.;

Лоеушч. - Лоеушчына... Бэзавы рай, песенны край. Сучасної стан традыцыйнай культуры Лоеушчыны / Укладанне, сістэматызацыя, тэксталагічная праца В.С. Новак. - Гомель: Сож, 2007. - 472с.: іл.;

НДС - Народная духоуная спадчына Гомельскага раёна / Укладанне, Лстэматыьзацыы, тэксталагічная праца і рэдагаванне В.С. Новак. - Гомель: ААТ “Полеспечать”, 2007. - 456 с.: іл..

Літаратура

1. Варфоломеева Т. Б. Северобелорусская свадьба: обряд, песенно-мелодические типы / Ред. 3. Я. Можейко / Т. Б. Варфоломеева. - Минск: “Наука и техника”, 1988. - 156 с.;

2. Вяселле: Абрад / Уклад., уступ. арт. і камент. К.А. Цвіркі, Муз. дадат. 3.Я. Мажэйка / Рэд. тома В.К. Бандарчык, А.С. Фядосік. - 2-е выд. - Мінск: Бел. навука, 2004. - 683 с.;

3. Никольский Н. М. Происхождение и история белорусской свадебной обрядности / Н. М. Никольский.- Изд.-во АН БССР.- Минск, 1956.-273 с.;

4. Мархелъ-Кокашинская, М. Белорусская свадьба: от сватов до каравая // [Электронны рэсурс]. Рэжым доступу: http://www.prazdnik.by; http://meditation- portal.com/simvolika-svadebnogo-rashnika. Дата доступу: 02.02.2014;

5. Палескае вяселле / [Уклад. і рэд. В.А. Захаравай]. - Мінск: Выд.ва “Універсггацкае”, 1984. - 303 с.;

6. [Электронны рэсурс]. Рэжым доступу: http. // mir-svadbi.ru / svadebnyj- karavaj. Дата доступу: 20.01.2014;

7. [Электронны рэсурс]. Рэжым доступу: http://meditation-portal.com/simvolika-svadebnogo-rushnika. Дата доступу: 02.02.2014.

Размещено на Allbest.ru