Міхась Башлакоў

Размещено на http://www.allbest.ru/

Вядомы беларускі паэт Міхась Башлакоў нарадзіўся 27 красавіка 1951 года ў пасёлку Станцыя Церуха (цяпер Баштан) Гомельскага раёна Гомельскай вобласці ў сям'і чыгуначніка.

У 1968 годзе скончыў Грабоўскую сярэднюю школу і паступіў на гісторыка-філалагічны факультэт Гомельскага дзяржаўнага універсітэта, пасля заканчэння якога (1973), працаваў настаўнікам нямецкай мовы ў Нісімкавіцкая СШ Чачэрскага раёна (1973-1974), Цяменічскай СШ Бранскага раёна (1974-1975), Пракопаўскай 8-гадовай школе Гомельскага раёна (1975-1978), у якой у свой час працаваў народны пісьменнік Беларусі Іван Пятровіч Шамякін. Менавіта ў Прокоповке Іван Шамякін пісаў свой першы знакаміты раман «Глыбокая плынь».

Пазней Міхась Башлакоў працаваў настаўнікам беларускай мовы і літаратуры ў сярэдніх школах №8, 38, 47 г. Гомеля (1978-1985). У 1985-1990 гг. - Карэспандэнт-арганізатар Бюро прапаганды мастацкай літаратуры Саюза пісьменнікаў Беларусі. У 1991 годзе пераехаў з сям'ёй у Мінск. Працаваў вядучым рэдактарам, галоўным метадыстам ў Міністэрстве інфармацыі Рэспублікі Беларусь, дзе займаўся падрыхтоўкай і выданнем 145-томнай гісторыка-дакументальнай хронікі «Памяць» гарадоў і раёнаў Беларусі. З лістапада 2006 года працуе ў Мінскім гарадскім аддзяленні Саюза пісьменнікаў Беларусі.

Удзельнік ліквідацыі наступстваў аварыі на Чарнобыльскай АЭС (1986). Выдатнік друку Беларусі (2005).

Аўтар кніг паэзіі «Красавіца» (1979), «Пачні парай» (1987), «Дні траўні залатыя» (1993), «Як слёзы горкія Айчыны…» (паэма, 1994), «Матчыны грыбы перабіраю» (2000), «Світальныя коні» (2001), «Пяро зязюлі падніму» (2001).

Разам з мастаком Міхаілам Барздыко выдаў кнігі паэзіі і графікі «Нетры» (на беларускай і рускай мовах, 2004), «Палын. Чарнобыль» (на беларускай, рускай, англійскай мовах, 2005).

Выйшлі аўтарскія кнігі «Доля», «Поўня», «Ліставей», «Рамонкі», «Малітва» (разам з мастаком М. Барздыко, усе 2007).

Лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь (2008).

Лаўрэат літаратурнай прэміі Бояна (Расія, 2004).

Кніга «Нетры» ўвайшла ў лік 100 лепшых кніг свету на Міжнароднай кніжным кірмашы ў Франкфурце-на-Майне (Германія, 2005).

Кнігі «Нетры» і «Палын. Чарнобыль «ўзнагароджаны элітным залатым медалем на Міжнародным конкурсе выяўленчых мастацтваў (Бельгія, 2006).

Чым далей адыходзяць за небасхіл пасівелых гадоў прапахлыя п'янкім водарам духмяных суніц незабыўныя дні залатога маленства і ўзнёсла-трапяткія світанні чаромхавага юнацтва, тым часцей згадваюцца родныя мясціны і балюча шчыміць душа аб незваротным…

Пасёлак Станцыя Церуха былога Церахоўскага, а цяпер Гомельскага раёна, дзе я нарадзіўся і рос, прытуліўся каля чыгункі Гомель-Чарнігаў. Узнік ён у канцы 20-ых гадоў мінулага стагоддзя падчас будаўніцтва гэтай самай чыгункі. Жыхары навакольных вёсак, блізкіх і больш далёкіх, ехалі сюды ў пошуку заробку, ды так і заставаліся тут. Ставілі яны свае хаты адвольна, без усялякага парадку, хто дзе захоча. Можа, пагэтаму пасёлак і празвалі ў народзе Самаволкай. Пасёлак лічыўся рабочым: хто працаваў на чыгунцы, хто ў лесе, хто на пагрузцы вагонаў. Пасля вайны тут размяшчаліся базы Церахоўскай нарыхтоўчай канторы, а таксама лесасклад, адкуль адпраўлялі сасновую стойку (па 30 вагонаў штодня) на шахты Данбаса. Мне добра помняцца вялізныя будыніны-склады, пакуль іх не знеслі, і бясконцыя штабялі сасновай стойкі. Большая ж частка церушан ездзіла на прыгарадным цягніку на працу ў Гомель.

Побач з нашым пасёлкам знаходзіцца пасёлак Баштан, які ўпершыню ўпамінаецца ў 1909 годзе як хутар (1 двор, 5 жыхароў), уласнасць памешчыка Фелікса Фашча. У 1926 годзе згодна перапісу тут ужо значыцца 24 двары і 129 жыхароў. Нехта даўмеўся аб'яднаць два пасёлкі ў адзін. І мой пасёлак Станцыя Церуха стаў называцца Баштанам, хаця ніхто з церушан ніколі сябе баштанцам не лічыў. А на пытанне: «Адкуль?» - звычайна адказвалі: «З Самаволкі…» Сама ж станцыя сваю назву захавала. З 1953 года яна адносілася да Паўднёва-Заходняй чыгункі з упраўленнем у Кіеве, хаця і знаходзілася недалёка ад Гомеля, а са снежня 1991 года адышла да Беларускай чыгункі. Цяпер гэта апошняя беларуская станцыя на мяжы з Украінай. Тут спыняюцца ўсе цягнікі: і пассажырскія, і прыгарадныя, бо на станцыі размяшчаецца таможня.

Мясціны вакол майго пасёлка прыгожыя. Наша хата стаяла амаль у лесе. Насупраць хаты, праз дарогу - сасновы лес. Адразу за агародам - бярозава-асінава-сасновы пералесак, а праз поле зноў лес на многія кіламетры, ажно пад самы Гомель. За полем, ускрай лесу, струменілася неглыбокая, дзе па калена, а дзе па пахі, рэчачка. Яе так і называлі «Рэчачка». І толькі праз гады, працуючы над матэрыяламі да гісторыка-дакументальнай хронікі «Памяць» Гомельскага раёна, я адшукаў у інвентары Гомельскага староства 1640 года сваю рэчачку пад назвай Пясочна. На сучаснай двухкіламетроўцы яна пазначана як Пясошанька. Гэта пра яе я напісаў некалі ў юнацтве вершаваныя радкі, якія сталі маімі першымі друкаванымі радкамі:

Раўчук за полем звонка ўецца

Паміж алешын і балот…

Што ж да балот, то іх сапраўды хапала. Берагі раўчука былі не толькі мурожныя і пясчаныя, а часцей гразкія і дрыгвяністыя. Памятаю, як з братам Міколам не раз цягалі па гэтай самай дрыгве ношкі з мокрай травой, якую выжыналі сярпамі па кустоўі каля рэчачкі, калі пачыналася сенакосная пара. Пра касавіцу ў мяне таксама ёсць вершаваныя радкі, але ў аснову ляглі больш раннія ўспаміны, калі гэтыя самыя ношкі травы насіла на сваіх плячах маці.

У рэчачцы мы лавілі таптухай шчупакоў і цягалі з-пад карчоў ракаў. За рэчачкай, ва ўрочышчы Мурашкі, калі пачынаў цячы бярозавік, ставілі пад бярозамі шчарбатыя гладышы, ірвалі пралескі, сон-траву і ландышы. Летам збіралі суніцы. Адсюль кошыкамі насілі баравікі, рыжыкі і лісічкі. Гэта цяпер у Мурашках ды іншых грыбных месцах грыбоў не стала, а тады мы насушвалі цэлыя нізкі баравікоў, што віселі ўсю зіму на жэрдцы каля печы. У Мурашках ці далей, па дарозе на Аб'езд, мы ірвалі арэхі, якіх, як і грыбоў, насушвалі нямала. Лес карміў нас. Я вельмі люблю лес. І гэта любоў жыве ўва мне з тых далёкіх гадоў майго маленства. Мой лес. Мая Рэчачка. Мая Станцыя Церуха. Тут я спазнаваў таямніцы прыроды, вучыўся асэнсоўваць жыццё. Тут складаліся мае першыя вершаваныя радкі. Пазней, ужо ў сталасці, родныя мясціны адгукнуліся вершамі: «***Завечарэла. Дымкай зацягнула…», «Гусі ўсклікнулі», «Пясчаная дарога», «Помніцца», «***Прыйду да Церухі…» і інш.

З цягам часу мой пасёлак змяніўся, як змяняецца з гадамі і сам чалавек. Маё любімае поле з бярозамі на ўскрайку, дзе ўлетку пад лагодным ветрыкам гайдалася высокае жыта, і ўсе вольныя месцы каля пасёлка скрозь забудавалі дачамі. Ваколіцы страцілі сваё першапачатковае хараство. А сам пасёлак амаль абязлюдзеў: хто памёр, а хто пераехаў у іншае месца. Пераехалі і мы, яшчэ да гэтага спусташэння і здзічэння ў той жа год, калі я паступіў ва універсітэт. У пачатку верасня нас, філолагаў-першакурснікаў, адправілі капаць бульбу ў вёску Ворнаўка Кармянскага раёна. А калі праз месяц я вярнуўся, то аказалася, што маці прадала на пасёлку хату і перавезла небагаты наш скарб на вуліцу Сонечную, што ў Навабеліцы. Нейкі час я вельмі сумаваў па родных мясцінах. А потым прывык і нават палюбіў навабеліцкія ваколіцы. Гэта была ўскраіна горада Гомеля. Тут, як і ў вёсцы, гэтак жа галасіста кукарэкалі пеўні. А зусім недалёка, гайдаючы на хвалях бакены, плёскаўся Сож. За агародамі пасвіліся коні, а ў канцы вуліцы, адразу за соснамі, што купкай узвышаліся на старых могілках, пятляла старое рэчышча Сожа. Як вар'яцелі тут у густых лазняках па вясне салаўі! А ў час паводкі вада падступала пад самыя могілкі і крыгі гулка стукаліся аб ствалы сосен, а потым, нагуляўшыся ўволю, добра пагудзеўшы, нібы кабета на шумным вясковым вяселлі, рака неахвотна вярталася ў свае берагі. З гэтага высокага пагорка любіў я глядзець у засмужаную далеч, дзе свяціліся-мігцелі агеньчыкі далёкіх вёсак. Тут не раз блукаў я ціхімі задумнымі вечарамі, і не раз шаптаў радкі сваіх новых вершаў…

Карані мае па бацькавай лініі ў вёсцы Грабаўка. У вядомай кнізе А.І. Жураўлёва аб раскольніках (Журавлёв А.И. Полное историческое известие о Древних Стригольниках и новых раскольниках… М., 1795), Грабаўка называецца сярод першых чатырнаццаці слабод, заснаваных у канцы XVII ст. стараверамі з Расіі. Сяляне, рамеснікі, стральцы, купцы і нават баяры, не прыняўшы новаўвядзенняў царкоўнай рэформы патрыярха Нікана, а таксама ўсе тыя, хто быў не задаволены цяжкім уціскам прыгоннага права, уцякалі на вольныя ўскраінныя землі Вялікага княства Літоўскага. Уцекачы з Масквы, Вязьмы, Кастрамы, Яраслаўля, Калугі, Арла і іншых месцаў ахвотна сяліліся пад Гомелем. Вядома, цяпер застаецца толькі здагадвацца, ці продкі мае сапраўды былі прышлымі людзьмі, ці тутэйшымі, але ў прозвішчы маім яскрава чуюцца водгукі далёкіх краёў. Так, у слоўніку У.І. Даля знаходзім некаторыя тлумачэнні: башла ці башлава - з валагодскага купал на будынку, на царкве, а яшчэ лазня; башлаўка - у казакоў ганаровы дар, падарунак атаману. Калі ж уявіць, што маё прозвішча было ўтворана ад слоў «башлык» ці «башмак», то гэтыя словы таксама з'яўляюцца запазычанымі і кожнае з іх мае па некалькі значэнняў. Цікавым мне здаецца тлумачэнне слова «башлык». Акрамя агульнавядомага, як верхняя шапка ад непагоды ці суконны каўпак, у Сібіры гэта слова мела наступныя значэнні: начальнік, галава, атаман, а ў казакаў на Каўказе слова «башлык» азначала яшчэ конскую аброць. Слова «башмак», акрамя аднаго з відаў скуранога абутку ў татар, азначала яшчэ і гняздо пад пятку кап'я каля стрэмя, а ў Сібіры - конскія путы. Але пакінем гэтыя развагі мовазнаўцам…

Мой дзед Захар Якаўлевіч Башлакоў, ці як яго называлі Захарка, быў лесніком. Жыў ён з сям'ёй у леснічоўцы каля пасёлка Калініна, што знаходзіцца кіламетраў за восем ад станцыі Церуха. Маці казала, што яшчэ да яе знаёмства з маім бацькам, прыязджала з Насовіч з братам Архіпам у леснічоўку да Захаркі, каб выпрасіць назад канфіскаваныя ў лесе пілу і сякеры. Дзед быў чалавекам дужа наравістым, гарачым і няўмольным на ўгаворы, і інструменты звычайна аддавала за мех-другі капусты ці буракоў больш мяккая і спагадлівая бабка Марфа. Аддавала яна ўпотай ад Захаркі і дровы: не гніць жа ім каля стражы. Марфа Якаўлеўна Лукашова была таксама родам з Грабаўкі. Перажыла яна свайго Захарку, здаецца, на семнаццаць гадоў… Яе я зусім не помню, бо жыла яна не з намі і памерла недзе ў 1956 годзе, а пахавана на тых самых Навабеліцкіх могілках, што знаходзіліся ў канцы нашай вуліцы Сонечнай і за якімі адкрываліся такія маляўнічыя краявіды…

Мой бацька Захар Захаравіч, або за вочы Зорык, працаваў на чыгунцы. Да вайны - дзяжурным на станцыі Навабеліцкая, а пасля вызвалення дзяжурным на станцыях Церуха, Васілевічы, начальнікам на суседняй станцыі Вуць. У маі 1952 года яго накіравалі на новае месца працы - на станцыю Пятрунь Пячорскай чыгункі, што пад Варкутой. Пагрузілі мае бацькі сякі-такі скарб у таварны вагон ды і паехалі на Поўнач. Паехалі ўсёй сям'ёй: бацька, маці, адзінаццацігадовы Валік, шасцігадовы Толік, чатырохгадовы Коля і я, у гадавалым узросце. Праўда, недзе праз два месяцы Валянціна і Міколу бацька адвёз назад у Церуху, дзе за гаспадыню заставалася сямідзесяцігадовая бабка Ульяна. Бацька працаваў дзяжурным на станцыі Пятрунь, потым на станцыі Піярга, маці - у магазіне на станцыі Пятрунь. Прабылі мы на Поўначы нядоўга, недзе каля года. Перамена клімату адмоўна адбілася на маім здароўі - і я сур'ёзна захварэў. Доктар, былы ссыльны, параіў маёй маці тэрмінова вяртацца ў родныя мясціны. А тут яшчэ да ўсяго гэтага бацька, працуючы на суседняй станцыі, зноў загуляў, як было ўжо не раз. Скончылася ўсё тым, што маці, брат Анатоль і я вярнуліся дахаты. Са сваёй новай сям'ёй бацька прыехаў з Поўначы ў пачатку 60-ых гадоў. Спачатку працаваў на станцыі Нахаў, што каля Васілевіч, а потым на станцыі Бярозкі, побач з Навабеліцай. За ўвесь час ён так ні разу і не наведаўся да нас. А вось мы аднойчы завіталі да яго ў госці. Я вучыўся тады ва універсітэце, а Мікола, будучы ваенным, прыехаў у водпуск. Самы старэйшы брат Валянцін і сагітаваў нас з'ездзіць да бацькі. Помню, як ён ажно з твару змяніўся, калі мы зайшлі ў хату. Відаць, падумаў, што біць яго прыехалі. А мы бутэльку на стол… Так я пазнаёміўся са сваім бацькам… Быў ён як вецер і жыў як вецер… Калі ж я пытаўся ў маці, якім быў мой бацька, яна, не задумваючыся, адказвала: «Брахун, мацюжнік і гуляка…». І не толькі, напэўна. І працаўнік таксама, бо разам з маці яны агоралі пасля вайны ажно дзве хаты… Памёр ён на 69 годзе жыцця ў маі 1983 года і пахаваны на Калінінскіх могілках побач са сваім бацькам, маім дзедам Захарам Якаўлевічам. Так што, якім быў мой бацька на самай справе я ўжо не даведаюся. У вершы «Зорык», напісаным 30 гадоў таму, калі бацька быў яшчэ жывы-здаровы, я паспрабаваў стварыць ягоны вобраз і, здаецца, гэта мне ўдалося, а вось станцаваць з ім разам «Цыганачку» так і не давялося…

Маці мая Пелагея Міхееўна Ступакова, ці як яе ўсе называлі Паліна Міхайлаўна, родам з вёскі Насовічы, што ў Добрушскім раёне. Свайго бацьку Міхея Марцінавіча яна не памятала, бо той памёр ад тыфу ў ліпені 1920 года за два тыдні да яе нараджэння. Служыў ён у царскай арміі шэсць гадоў, затым тры гады яшчэ ваяваў. Прымаў удзел у руска-японскай вайне, некалькі гадоў жыў у Кітаі. З першай сусветнай вярнуўся дадому унтэр-афіцэрам. Па ўспамінах маёй бабулі Ульяны Міхей быў сумленным і справядлівым, гатовым кожнаму прыйсці на дапамогу. Пасля вайны жыў у Насовічах, займаўся гаспадаркай, а зімой вазіў на продаж гаршкі.

Мая бабуля Ульяна Тарасаўна Чуясава ў тры гады засталася сіратой, і яе выхоўваў Сцяпан Сцяпанавіч Чуясаў, яе дзядзька. Калі падрасла, служыла ў пана, працавала па гаспадарцы - даіла кароў, даглядала свіней. У семнаццаць гадоў выйшла замуж за Міхея. Нарадзіла дзесяць дзяцей, пяцёра з якіх памерлі яшчэ малалетнімі, а самая старэйшая, Марыя, у васемнаццацігадовым узросце. Засталіся Аксіння, Васіль, Архіп і мая маці, якая нарадзілася 24 ліпеня 1920 года, самая малодшая ў сям'і. Нагаравалася бабуля. У 30-ыя гады, калі ў Насовічах стваралі калгас, бабка Ульяна разам з дваццаццю іншымі вяскоўцамі адмовілася аддаваць усё нажытае дабро ў калектыўную гаспадарку. Пратрымалі яе трое сутак пад арыштам у сельсавеце, але бабуля заяву аб уступленні ў калгас не падпісала. Тады бабуліну гаспадарку як аднаасобную абклалі непамерным падаткам. Калі ж падатак быў выплачаны, на наступны месяц гаспадарку абклалі яшчэ большым падаткам, які, безумоўна, не мог быць выплачаны. З калгаса прыехалі на трох падводах і забралі ўсё, што можна было забраць: сена, салому, лес на хату. Забралі каня, воз, і нават збрую. Разабралі і звезлі ў калгас гумно і хлеў. Пакінулі толькі адну хату. І толькі таму, што бабуля не была заможнай, а лічылася беднай, яе не выслалі. Было гэта ў 1935 годзе. Не быў лёс спагадлівым да маёй бабулі і надалей. У 1943 годзе яе сына Васіля немцы спалілі жывым у Насовічах. Архіп загінуў у лістападзе таго ж года пры фарсіраванні Сожа каля вёскі Жаробнае (цяпер Чкалава), што ў Гомельскім раёне. Маці казала, што Васіль быў выдатны цясляр, а вось Архіп умеў вельмі добра маляваць. Запомнілася мне бабуля ціхай, маўклівай, працавітай і па-жыццёваму мудрай. Была яна ўся сівенькая, шчупленькая, малога росту. Ніколі не чуў ад яе ніводнага брыдкага слова. І таксама ніводнага дрэннага слова пра яе не сказаў ніхто. Памерла мая бабуля ў сакавіку 1963 года, калі я хадзіў у пяты клас, і пахавана на Баштанскіх могілках. Там жа, побач з ёй, спачываюць мая матуля і мой самы старэйшы брат Валянцін.

У маёй маці, як і ў бабулі Ульяны, жыццё не было салодкім. У 1935 годзе яна скончыла Насовіцкую сямігодку, паступала ў Гомельскі педтэхнікум, але яе не прынялі, паколькі іх сям'я не ўступіла ў калгас. І цэлы год давялося маці працаваць у садзе ад кандытарскай фабрыкі «Спартак». Пасля закончыла курсы вагаўшчыкоў і працавала на станцыі Навабеліцкая. Часта ўспамінала, як перад самай вайной адзін за адным ішлі саставы з гаручым і прадуктамі на Германію. Савецкі Саюз дапамагаў набіраць моцы свайму ворагу. Тады ж маці і пазнаёмілася з маім бацькам, за якога выйшла замуж у 1939 годзе. Бацькі працавалі на станцыі да самага прыходу немцаў і, як успамінала маці, на апошнім паравозе выехалі з Навабеліцы. Спачатку жылі ў Насовічах, а вясной 1942 года пераехалі на Станцыю Церуху, дзе ў Прымакова Ціхана прыдбалі за 28 пудоў хлеба невялікую хатку, якую немцы спалілі пры адступленні. Пасля вайны будаваліся двойчы. Адна хата, вялікая і прасторная, згарэла 19 мая 1946 года. Згарэла, як куль саломы, вокамгненна. Бацькі паехалі ў Гомель, а малы пяцігадовы Валік, які застаўся з бабуляй, уздумаў змайстраваць дымар ад мошак… Не раз потым маці ўспамінала тую хату з жалем, бо згарэла ўсё нажытае дабро, усе дакументы і шматлікія фотаздымкі. Другая хата, значна меншая, у якой я і нарадзіўся, і цяпер стаіць на тым самым месцы. Толькі жывуць у ёй ужо іншыя людзі. Абедзве хаты мае бацькі будавалі сваімі рукамі…

Адразу пасля вайны маці працавала на чыгуначным пераездзе, потым загадчыцай лесасклада. Калі ж прыехала з Поўначы, яе ўгаварылі пайсці працаваць у магазін. А паколькі памяшкання пад краму ў пасёлку не было, магазін адчынілі ў нас дома. Так што людзі тоўпіліся ў нашых сенцах з раніцы да позняга вечара. Калі ж пабудавалі магазін на станцыі ад Чарнігаўскага АРЗ (аддзела рабочага забеспячэння), то маці перайшла працаваць туды. Сярод вяскоўцаў маці карысталася павагай, яе неаднаразова выбіралі дэпутатам сельсавета. Яна была настойлівая, упартая, умела пастаяць за сябе і за людзей. У сям'і асаблівай мяккасцю не вызначалася, была строгая і нават суровая. Можа, таму і выгадавала адна чатырох сыноў… Памерла яна 29 кастрычніка 2002 года. Матулі я прысвяціў нямала паэтычных радкоў. Яшчэ ў юнацтве былі напісаны такія вершы як «Рукі маці», «Бярозавая рунь», «Матчыны грыбы перабіраю», «*** У восень познюю дарога…». Пазней былі створаны «Пажоўклае фота», «Маці», «***Ты памаліся, маці, за мяне…» і інш. Больш як два дзесяткі вершаў я прысвяціў сваёй маці…

Нарадзіўся я 27 красавіка 1951 года ў перадвелікодную пятніцу, пад вечар. А калі дакладна, то а 17 гадзіне. Гэта час вялікага смутку, калі паводле Святога Пісання Ісус Хрыстос быў ужо распяты і цела яго яшчэ знаходзілася на крыжы. Не ведаю, ці пагэтаму, але ў жыцці ўсё мне даецца з вялікімі цяжкасцямі. Не магу сказаць, што я ўдачлівы…

У дзяцінстве я часта хварэў, а яшчэ быў вельмі капрызным ці карадлівым, як у нас кажуць. Бабка Ульяна доўга цярпела мае капрызы, а потым пасадзіла мяне ў крапіўны мех і аднесла з Валікам на сметнік, дзе і «выбіла» старым дзеркачом усе мае карады. Як ні дзіўна, але пасля гэтых народных лекаў я перастаў карадзіць. Праўда, гэты адказны момант майго выхавання мне чамусьці не запомніўся…

У сям'і я быў самы малодшы, і асноўны цяжар гаспадарчых работ клаўся на плечы маіх старэйшых братоў. І толькі ўжо ў юнацтве, калі Валянцін ажаніўся і жыў асобна ў вёсцы Грабаўка, а Анатоль і Мікола служылі ў арміі, мне таксама давялося паспытаць больш сур'ёзнай, чым штодзённыя хатнія абавязкі, работы. Праўда, скажу шчыра, касец з мяне так і не атрымаўся, бо ўсё роўна лепей за маці з нас ніхто не араў і не касіў. А вось калоць дровы я навучыўся спраўна.

Вучыўся я спачатку ў Баштанскай пачатковай школе, якую адкрылі ў 1958 годзе ў нашым пасёлку, дзякуючы актыўным намаганням маёй маці, якраз перад тым, калі трэба было ісці мне ў першы клас. Школа размяшчалася ў звычайнай сялянскай хаце, дзе ніхто не жыў. Два класы займаліся разам. І настаўніцы даводзілася працаваць на ўроку па чарзе то з адным, то з другім класам. Мая першая настаўніца Смалякова Паліна Міхайлаўна была строгая. У нечым яна нагадвала маю маці. Настаўніца пераехала на Баштан са Смаленшчыны, дзе ў гады вайны была ў партызанах, чым мы, яе вучні, вядома ж, ганарыліся. Відаць, ад партызанства засталася звычка курыць. Гэта была таямніца, якую ведалі ўсе… У першым класе я ўпершыню закахаўся. Разам з намі, толькі ў трэцім класе, вучылася Сцешанкова Надзя, самая прыгожая дзяўчынка ў нашым пасёлку. І на ўроку, калі мы, першакласнікі, былі не вельмі занятыя, а настаўніца працавала з трэцякласнікамі, я цішком пазіраў у Надзін бок… Закончыў я пачатковую школу на «выдатна» і пайшоў у пяты клас у Грабаўскую сярэднюю школу. Шэсць кіламетраў туды і шэсць - назад. І так кожны дзень. А зімы былі снежныя, марозныя. Замяце ўсё навокал. Ні дарогі, ні следу. Уставалі рана. На дварэ цёмна, а ты ідзеш лесам, вязнучы па калена ў снезе, з сумкай за плячыма, набітай падручнікамі і сшыткамі. Але, нягледзячы на марозы і завеі, заняткі мы не прапускалі, толькі калі хварэлі. Вучыўся я на «чатыры» і «пяць». З пятага класа мяне заўсёды выбіралі ў рэдкалегію, і я займаўся выпускам класнай, а пасля і школьнай сценгазеты. Настаўніцкі калектыў быў даволі моцны. З нашай школы нямала выпускнікоў паступала ў ВНУ. Некалькі слоў пра настаўнікаў, якія мяне вучылі і якія найбольш запомніліся. Ларчык Пётр Яфімавіч выкладаў у нас беларускую мову і літаратуру і яшчэ маляванне. Гэта было ў пятым класе. Пасля ажно да выпускных экзаменаў беларускую і рускую мову і літаратуру вёў Шастапалаў Іван Рыгоравіч. Ён пісаў вершы, а таксама хораша іграў на балалайцы і мандаліне. Створаны ім ансамбль народных інструментаў выступаў на вечарах у школе і ў сельскім клубе. Гэта яго бацьку Рыгора Цімафеевіча спалілі немцы жывым у Насовічах разам з маім дзядзькам Васілём Міхеевічам Ступаковым і сямю іншымі жыхарамі вёскі. Матэматыку з пятага па восьмы клас выкладаў Барысавец Анатоль Антонавіч, а ў старэйшых - Віннікаў Іван Кандрацьевіч, які выдатна ведаў матэматыку, але быў даволі мяккім чалавекам, чым карысталіся некаторыя вучні. Біялогію вёў Каршакоў Мікалай Паўлавіч. Ён адносіўся да вучняў з павагай. Калі я паступіў вучыцца ва універсітэт, яго прызначылі дырэктарам сярэдняй школы ў вёсцы Церуха, дзе ён трагічна загінуў. Фізіку выкладалі Аляксеенка Мікалай Андрэевіч і Сяргеенка Ісай Дзмітрыевіч. Нямецкую мову вёў Вайцянкоў Сцяпан Феафанавіч. Ён быў іранічна-здзеклівы і нават жорсткі. У школе вучні яго баяліся і, шчыра кажучы, не любілі. Мятлева Варвара Міхайлаўна, ягоная жонка, таксама асаблівай душэўнасцю не вызначалася. Яна вяла ў нас маляванне, геаграфію і астраномію. Бірыла Іван Мікалаевіч выкладаў гісторыю і грамадазнаўства і быў у нас класным кіраўніком. Настаўнік рускай мовы і літаратуры Лакутка Іван Іванавіч меў выдатны голас і вёў у школе яшчэ і спевы. Хор пад яго кіраўніцтвам заўсёды выступаў на вечарах, а сам Іван Іванавіч пранікнёна спяваў рускія, украінскія і беларускія народныя песні. Сярод іншых ён вызначаўся сваёй далікатнасцю і інтэлегентнасцю. Завуч па выхаваўчай рабоце Барысавец Вольга Іванаўна не вучыла мяне, але калі я ўжо друкаваў свае заметкі, а потым і вершы ў раённай газеце, цікавілася маёй творчасцю і падтрымлівала мяне. У 1966 годзе ёй прысвоілі званне «Заслужаны настаўнік БССР». Яна, напэўна, адзіная з настаўнікаў нашай школы, хто ўважліва сачыў і, нягледзячы на свае 88 гадоў, працягвае сачыць за маімі поспехамі, і, як ні дзіўна, ніколі не забывае павіншаваць з Днём нараджэння. Вольга Іванаўна, як і мая маці, родам з вёскі Насовічы. Яны вучыліся разам у адным класе і нават сядзелі за адной партай…

У 1968 годзе я закончыў дзесяць класаў і паступіў у Гомельскі дзяржаўны універсітэт. Пачаліся студэнцкія гады - гады натхнення і закаханасці, пошукаў і знаходак. Больш за ўсё мяне цікавіла літаратура і асабліва паэзія. Вялікі мацярык паэзіі я адкрываў для сябе паступова. Мне палюбіліся радкі Максіма Багдановіча, Паўлюка Труса, Максіма Танка, Сяргея Ясеніна, Паўла Васільева, Мікалая Рубцова, якога тады мала хто ведаў. Мяне зачаравала паэзія Франсуа Віёна, Роберта Бёрнса, Шандара Пецёфі, Поля Верлена, Гіёма Алалінэра, Эдгара По, Гарсія Лоркі. Падабаліся кітайскія і польскія паэты. Шмат чытаў, вядома, сучасных рускіх, беларускіх, украінскіх паэтаў. Я не магу жыць без кніг. Звычайна чытаю адразу дзве-тры кнігі. Стаміўшыся ад адной, пераходжу да другой. Амаль ніколі не чытаю аднаго аўтара запар. Чытанне - не самамэта. Гэта адпачынак і ў той жа час прыемная праца для розуму і душы. Ад чытання патрэбна атрымліваць асалоду. Люблю чытаць спакойна, не спяшаючыся, вяртаючыся да прачытанага, да той ці іншай фразы, радка. Люблю здзівіцца хараству гучання слоў, парадавацца разам з аўтарам. Трэба ўмець радавацца ўдачы іншага паэта. Не зайздросціць, а менавіта радавацца. Іначай сам перастанеш быць паэтам. Толькі шчырая душа можа нараджаць сапраўдную паэзію. Гэта аксіёма. А зайздрасць, як і крыўда, перашкаджае нармальна жыць і тварыць, яна спусташае душу…

Захапляцца літаратурай і пісаць вершы пачаў яшчэ ў школе. Неяк на летніх канікулах (я скончыў тады пяты клас) мой старэйшы брат Анатоль прынёс ад сябра томік паэзіі А.К. Талстога і стаў услых чытаць яго сатырычныя творы, асабліва «Мудрасць жыцця». Я быў настолькі ўражаны прастатой, шчырасцю і народным гумарам вершаваных радкоў паэта, што ў той жа дзень мне таксама захацелася напісаць нешта падобнае. У шостым класе спрабаваў пісаць апавяданні, у сёмым і восьмым - байкі. Затым былі допісы аб школьным жыцці ў раённую і абласную газеты. І, нарэшце, разам з закаханасцю прыйшлі да мяне і першыя паэтычныя радкі. Пры гомельскай раённай газеце «Маяк» дзейнічала літаб'яднанне, якім кіраваў выдатны рускі паэт, член Саюза пісьменнікаў СССР Юрый Фатнеў. У яго ўжо выйшлі чатыры зборнікі вершаў, і ягоныя высока прафесійныя разборы нашых твораў былі добрай школай для нас, пачынаючых літаратараў. Літаб'яднанне ў нас было даволі моцнае. Яго наведвалі Уладзімір Шварц, які пазней выдаў некалькі вельмі таленавітых кніжак вершаў для дзяцей і якога так і не прынялі ў Саюз пісьменнікаў, Ніна Шклярава, Таіса Мельчанка, Алесь Дуброўскі… З Юрыем Фатневым я адразу неяк зблізіўся, пасябраваў на ўсё жыццё. Там жа, у рэдакцыі раённай газеты, я пазнаёміўся і з вядомым рускім паэтам, нашым земляком Дзмітрыем Кавалёвым. Ён часта прыязджаў з Масквы, дзе ён жыў і кіраваў паэтычным семінарам у Літінстытуце, да сваёй маці ў Навабеліцу і кожны раз заходзіў у «Маяк». Не аднойчы ён прысутнічаў і на пасяджэннях нашага літаб'яднання. Быў ён добразычлівы, уважлівы і строгі ў сваіх ацэнках. Ніколі не цярпеў фальшу ні ў паэзіі, ні ў жыцці. Пра мае першыя паэтычныя спробы адгукаўся з цеплынёй. І гэта мяне акрыляла. Але самы значны ўплыў на фарміраванне мяне як паэта аказаў, вядома ж, Юрый Фатнеў. Я прайшоў у яго незабыўную школу паэтычнага майстэрства.

Займаючыся ва універсітэце, я аб'ездзіў амаль усю Гомельскую вобласць. Абком камсамола ахвотна даваў нам творчыя камандзіроўкі на тыдзень ці на больш. Асабліва запомнілася паездка ў Лельчыцы і Тураў. Тады, у кастрычніку 1971 года, я ўпершыню адкрыў для сябе Палессе, сціплае хараство якога зачаравала мяне на ўсё жыццё.

Помніцца, прыехалі мы ў Лельчыцы вельмі позна. Цішай і спакоем поўнілася ясная месячная ноч. І толькі пад нагамі чуўся рып старых дошак надзіва доўгага драўлянага моста цераз Убарць. Вялізная поўня завісла на алешыне старажытнаславянскай завушніцай, і яе сярэбраны адбітак трапятаўся на хвалях, нібы рыбіна, што патрапіла ў нерат. За зіхатлівай месячнай сцяжынкай, якая бегла ўдалеч па вадзе, туманілася восеньская пойма і гучна фыркалі коні, скубучы хрупасткую траву. І мне раптам падалося, што мы апынуліся ў тых далёкіх сівых стагоддзях, калі на нашай зямлі жылі плямёны дрыгавічоў, радзімічаў і крывічоў - дзіўнае пачуццё, якое ўжо ніколі потым не пакідала мяне…

А праз некалькі дзён мы ехалі ў старажытны Тураў. З раніцы па нізінах слаўся туман. Недзе за Лельчыцамі на зялёнай азіміне хлопалі крыламі, узляталі з крыкам і зноў садзіліся шэрыя чаплі. Цэлае поле чапляў… Аўтобус часта прыпыняўся, падбіраючы на лясной дарозе палешукоў з поўнымі кошыкамі грыбоў і журавін. За вокнамі шапацеў залаты лістапад. Лісце, зрываючыся з дрэў, павольна кружылася ў паветры і падала на цёмную ваду канала, што струменіўся ўздоўж дарогі праз увесь Прыпяцкі запаведнік. Хацелася прабегчы праз кожны масток, забрацца ў палескія нетры, дзе, як здавалася нам, трубіць сярэбраны рог князя Тура… Юрый Фатнеў у сваёй аўтабіяграфічнай аповесці «Убегающий лось» маляўніча апісаў многія нашы вандроўкі па Палессі, а ў рамане «Брянские волки» - нашы блуканні па расійскіх прасторах…

Палессе - самая запаветная мая песня. Вельмі люблю гэты дзівосны край, дзе на магутных векавых дубах, у суцемках галін, быццам рэха мінулых стагоддзяў, чарнеюць старыя, патрэсканыя ад часу, дажджоў і сонца борці. Нідзе, напэўна, не захаваліся такія, як тут, старажытныя язычніцкія абрады і звычаі, а таксама даўнія, задумліва-пранізлівыя песні… Тут, у светлых дубровах, над чароўнай таямнічай Убарцю пад шум бусліных крылаў і сполашныя крыкі чапляў напісаліся, ці не лепшыя мае вершы: «Ліпляны», «Гарманіст», «Чмель», «Шэрая чапля», «Паромшчык», «*** Падкінь, шафёр, да Баравога…», «Дні мае залатыя» і інш. Менавіта тут, на Палессі, недзе за Лельчыцамі, у лясных і балотных нетрах, жыве, як мне здаецца, мой добры Бог, мой Дух, мой Лясун - з цёмнымі задумнымі вачыма і густой калматай барадой, які дапамагае мне тварыць. На многія гады Лельчыцкая зямля стала месцам прапіскі маёй вандроўнай душы. Я часта прыязджаў сюды. Асабліва цягнула на Палессе пасля доўгіх і ўтомных дарог. Экзотыка і прыгажосць многіх краёў неяк блякла перад някідкім хараством палескіх краявідаў. І я вельмі ўдзячны гэтай зямлі за яе незабыўныя шляхі-дарогі, чароўныя гукі, фарбы, песні…

Летам таго ж года адбылося маё першае знаёмства з Польшчай. Ва універсітэце мы вывучалі польскую мову, і кіраўніцтва нашага універсітэта мела дамоўленасць з кіраўніцтвам Ягелонскага універсітэта аб штогодніх абменах студэнтамі. Такім чынам, у складзе невялікай групы студэнтаў Гомельскага універсітэта я трапіў на моўную стажыроўку ў Кракаў. Кожны дзень пасля лекцый па паланістыцы, якіх у нас было не так і шмат, я любіў блукаць цеснымі брукаванымі вуліцамі і завулкамі Старога Горада. Звычайна з Ягелонскай, дзе мы слухалі лекцыі, я зварочваў на вуліцу Св. Ганны, адкуль трапляў на мнагалюдную і самую старажытную плошчу горада - Галоўны Рынак, якая ўзнікла яшчэ ў 13 ст. і доўгі час адпавядала сваёй назве і сапраўды была рынкам. Самы славуты касцёл не толькі Кракава, але і Польшчы - Марыяцкі - знаходзіцца менавіта на гэтай плошчы. Кожны дзень я прыходзіў сюды, з захапленнем глядзеў на яго высокія гатычныя вежы, слухаў сярэдневяковую мелодыю «хейнала» - спецыяльнага сігнала, што выконваў трубач на вежы касцёла ў выпадку небяспекі і якая штодзённа гучыць цяпер, раптоўна абрываючыся на той самай ноце, на якой абарвалася некалі ад татарскай стралы жыццё трубача. Я падоўгу прастойваў у касцёле, любуючыся алтаром, выразаным з ліпы вялікім нямецкім майстрам - скульптарам і мастаком Вітам Ствошам, які прысвяціў гэтай працы дванаццаць гадоў свайго жыцця. «O, Litva, Ojczyzna moja…», - з самотай шаптаў, паўтараючы ўслед за паэтам, каля помніка Адаму Міцкевічу. Мне падабалася тоўпіцца ў Сукенніцах - гандлёвых радах, дзе прадаваліся самыя незвычайныя сувеніры, а на другім паверсе якіх знаходзілася галерэя мастацтва. Ад Марыяцкага касцёла любіў павольна крочыць да Барбакана - круглай крэпасці-бастыёна - заглядваючы на Фларыянскай у сувенірныя лаўкі. І асабліва з шчымлівым пачуццём замілавання я любіў пасядзець каля вечаровай Віслы, над якой таямніча праступалі ў тумане сцены і вежы каралеўскага Вавеля. З хваляваннем пераступаў парог Ягелонскага універсітэта - аднаго з самых старэйшых універсітэтаў Еўропы, дзе некалі вучыліся славутыя Мікалай Капернік, Францыск Скарына, Ян Каханоўскі. У Кракаве жылі і тварылі мастак Ян Матэйка, паэт Канстанты Галчынскі, пісьменнік-фантаст Станіслаў Лем. Нібы светлалікая панна, запаланіла, зачаравала мяне Польшча. Перад ад'ездам у Варшаву ў Пянінах на беразе горнага Дунайца сумавала-плакала скрыпка старога гураля. І здавалася, што разам з ёй плача мая душа…

У 1987 годзе надарылася яшчэ адна цікавая паездка ў суседнюю краіну. Я прымаў удзел у Днях культуры Гомельской вобласці ў Ялене - Гурскім ваяводстве. Былі запамінальныя сустрэчы з творчай інтэлігенцыяй Яленей Гуры, Карпача, Львуўка, Пеньска, а таксама літаратурныя выступленні перад студэнтамі, школьнікамі, рабочымі… Сваю любоў да Кракава і Польшчы я выказаў у шчырых, эмацыянальных радках вершаў «***А над Кракавам дожджык крапае…» і «Пані Марыся».

У 1973 годзе я закончыў вучобу ў Гомельскім дзяржаўным універсітэце і паехаў па размеркаванні на працу ў першую сваю школу, што знаходзілася ў вёсцы Нісімкавічы Чачэрскага раёна. Вёска была даволі ладная. Мелася нават свая хлебапякарня, а з Гомеля ляталі туды АН-2. За агародамі, унізе, цякла рэчка Покаць. На другім баку, за мостам, на ўзвышшы стаяў аднапавярховы драўляны будынак сярэдняй школы, у якой я і выкладаў цэлы год нямецкую мову ў старэйшых класах, а ў дзесятых - яшчэ і рускую літаратуру. Жыў на кватэры ў Балыковай Праскоўі, або ў бабкі Параскі, вельмі руплівай і надзіва акуратнай жанчыны. У яе невялікай хаце заўсёды было чыста. Загружаны я быў максімальна: урокі, планы, класнае кіраўніцтва ў выпускным 10 «Б», вечары, розныя іншыя школьныя мерапрыемствы, удзел у мастацкай самадзейнасці пры сельскім Доме культуры… Так што вольнага часу амаль не было. А калі і трапляліся гэтыя самыя вольныя хвіліны, з задавальненнем чытаў кнігі ці блукаў па нісімкавіцкіх ваколіцах. Пасёлкі

Гаёк, Сычоўка, вёскі Рудня Нісімкавіцкая, Гацкое, Валосавічы… А яшчэ я любіў прыходзіць на старажытнае гарадзішча, што знаходзілася побач з вёскай, над Покаццю. Пазней, жывучы ў Мінску і працуючы ў цэнтры па выданні гісторыка-дакументальных хронік «Памяць», даведаўся, што Нісімкавіцкае гарадзішча адносіцца да мілаградскай культуры, якое яшчэ ў дарэвалюцыйныя гады абследаваў вядомы археолаг і фалькларыст Е.Р. Раманаў. Пры раскопках там знойдзены зерняцёрка, гліняныя прасліцы і грузікі, бронзавае скроневае кольца. Побач з гарадзішчам захаваліся 43 радзіміцкія пахавальныя курганы, якіх па звестках 19 ст. было ажно 225… Пры раскопках курганоў знойдзены ганчарны посуд, жалезныя нажы, сяміпрамянёвыя скроневыя кольцы, фібулы, паясныя спражкі, сярэбраны пярсцёнак, пазалочаныя і пасярэбраныя шкляныя, бурштынавыя і сердалікавыя пацеркі…

Прыняўшы першыя ў сваім жыцці экзамены ў дзесяцікласнікаў, я з лёгкай душой паехаў на Браншчыну, куды тым жа летам 1974 года пераехаў з Гомеля мой сябар Юрый Фатнеў. Неаглядныя задзяснянскія прасторы каля Свенскага манастыра настолькі ўразілі мяне і нават, можна сказаць, ашаламілі, што калі мне прапанавалі месца настаўніка нямецкай мовы ў сяле Цеменічы, недалёка ад Бранска, я з радасцю згадзіўся, тым болей, што ў Чачэрскім раённым аддзеле народнай адукацыі, уважліва выслухаўшы мяне, пайшлі насустрач і адпусцілі. З 1 верасня я пачаў працаваць на новым месцы. Жыў у пасёлку Успенскім, што побач з Цеменічамі, на кватэры ў вельмі шчырых і добрых людзей - дзеда Сашко і бабкі Нюры Ягоравых, якіх, на жаль, даўно няма на свеце. А вось ці жывы-здаровы дырэктар Цеменіцкай сярэдняй школы Недастоеў Мікалай Герасімавіч, не ведаю?. З сямі дырэктараў школы, з якімі давялося мне працаваць, Мікалай Герасімавіч - самы добразычлівы, шчыры, справядлівы і самы інтэлігентны…

башлакоў паэт інтэлігенцыя

Размещено на Allbest.ru