Кожны пісьменнік, ствараючы свой твор, стараецца аздобіць яго, таму ўключае туды такі моўны запас нацыянальнай мовы, як вобразнасць слова, шматзначнасць, яго ўнутраную форму, знешняе афармленне, этнічную прыналежнасць. “Пранікнуўшы ва ўсе таямніцы роднага слова і словаўжывання народа, пісьменнікі імкнуцца захаваць народны дух, каларыт, праўдзівасць у сваіх літаратурна-мастацкіх творах” 1, с. 45. Пра народнасць мовы таго ці іншага пісьменніка можна меркаваць па яго ўкладзе ў літаратурнае асэнсаванне і апрацоўку багацця агульнанароднай мовы, па тым, наколькі творча ён падышоў да развіцця выяўленчых сродкаў мовы.

Уводзячы дыялектную лексіку ў свае творы, пісьменнікі стараюцца больш рэалістычна адлюстраваць эпоху, мясцовы каларыт, побыт, асаблівасці мовы персанажаў. Ва ўсе часы беларускія пісьменнікі, якія пісалі пра вёску і яе жыхароў, не абыходзіліся ў сваіх творах без народна-гутарковай лексікі. Гэта можна бачыць у творах М. Гарэцкага, Я. Коласа, Я. Купалы, К. Чорнага, І.Мележа, М. Лынькова і інш.

Дыялектызмамі - дыялектныя словы, якія выкарыстоўваюцца ў мастацкіх творах с пэўнай стылістыкай, эстэтычнай і інфараматыўнай мэтай - для моўнай характарыстыкі персанажаў, адлюстравання іх прыналежнасці да пэўнага асяроддзя, мясцовага каларыту ці інш [14].

Дыялектныя словы - словы, якія ўжываюцца ў адной гаворцы, групе гаворак ці дыялекце і не ўжываюцца ў літаратурнай мове або адрозніваюцца ад літаратурных значэннем, фанетычнымі ці граматычнымі асаблівасцямі.

У «Слоўніку лінгвістычных тэрмінаў» [11] адзначаюцца два значэнні тэрміна дыялектызм:

1.Дыялектныя словы, якія ўжываюцца ў мове мастацкай літаратуры з пэўнай стылістычнай мэтай.

2 Фанетычныя, марфалагічныя, сінтаксічныя і лексічныя асаблівасці, уласцівыя асобным дыялектам , і не ўласцівыя літаратурнай мове.

У кнізе «Лексікалогія сучаснай беларускай літаратурнай мовы» тэрмін дыялектызм ужываецца са значэннем: «асобнае дыялектнае слова, уведзенае ў літаратурны тэкст, але поўнасцю не асвоенае літаратурнай мовай. Побач з тэрмінам дыялектызм ужываюцца словы правінцыялізм, лакалізм, абласное слова, мясцовае слова і інш.» [10, с. 56]

На працягу ўсёй гісторыі літаратурнай мовы яе лексіка папаўняецца дыялектызмамі. Сярод слоў, якія паходзяць з дыялектызмаў, ёсць міжстылявыя, неётральныя, але і словы з выразнай, эмацыянальнай афарбоўкай. Большасць дыялектызмаў звязаная з жыццём і побытам сялянства, таму многія словы з гэтых тэматычных груп у сучаснай мове дыялектныя па паходжанню: барана, даярка, касавіца і інш.

Адзін з шляхоў пранікнення дыялектызмаў у літаратурную мову - выкарыстанне іх пісьменнікамі, якія апісваюць жыццё народа, імкнуцца перадаць мясцовы каларыт пры апісанні вёскі, стварыць яскравыя моўныя характарыстыкі сялян.

Кожны з пісьменнікаў па-свойму бачыць, чуе, успрымае, адбірае словы, мае свой індывідуальны стыль, па-свойму выкарыстоўвае выяўленча-мастацкія сродкі. Асновай стылю, яго душой з'яўляецца мова. Сказанае не азначае, што кожны пісьменнік павінен пісаць нейкай асобнай, сваёй уласнай мовай. Асновай твора павінна быць агульнанародная мова.

Адны з дыялектызмаў замацаваліся ў мове і атрымалі права на агульнае ўжыванне, другія застаюцца ў творах асобных пісьменнікаў як паказчык іх індывідуальнага стылю.

Канешне, кожны з пісьменнікаў па-свойму адбірае словы, па-свойму выкарыстоўвае мастацкія сродкі, але ўсё ж кожны з іх павінен у першую чаргу дбаць пра чысціню літаратурнай мовы, клапаціцца пра тое, каб сказанае ім было зразумела шырокаму колу чытачоў. Майстэрства пісьменніка ў тым і заключаецца, як здолее ён з усяго багацця слоў роднай мовы выбраць самае тыповае для выяўлення пэўнага характару, як здолее ён гэты адбор падпарадкаваць зместу, задуме.

Я.Колас, К.Чорны, І.Мележ, М.Лынькоў, Я.Брыль, К.Крапіва і іншыя мастакі слова, далі прыклад, як трэба ставіцца да лексічнага багацця роднай мовы. Тонкае адчуванне сэнсу кожнага асобнага слова, яго варыянтнасці зрабілі мову іх твораў гнуткай, выразнай, каларытнай. Наша сучасная беларуская літаратура мае сапраўдных прадаўжальнікаў іх справы - І.Чыгрынава, Б.Сачанку, В.Адамчыка, І.Пташнікава.

Вывучэнню дыялектызмаў у мастацкіх творах беларускіх пісьменнікаў прысвечаны працы Абабуркі М.В., перш за ўсё яго манаграфія «Стылістычна абмежаваныя словы ў мове беларускай мастацкай літаратуры» і слоўнік-даведнік «Дыялектызмы ў творах беларускіх савецкіх пісьменнікаў». Пытанні выкарыстання дыялектнай лексікі ў мастацкім радку майстроў слова не засталіся па-за ўвагай і іншых даследчыкаў мовы мастацкіх твораў (гл. спіс літаратуры ў канцы дыпломнай працы).

У тэксце мастацкага твора дыялектызмы выконваюць самыя разнастайныя мастацкія функцыі. Яны могуць быць выкарыстаны як сродак індывідуалізацыі вобраза, стварэння мясцовага каларыту, з іх дапамогай можна па-мастацку пераканаўча і этнаграфічна дакладна адлюстраваць побыт, сацыяльнае асяроддзе, абставіны і г.д. Выкарыстоўваючы дыялектызмы, аўтар малюе пейзаж, пераважна не гарадскі, стварае агульны фон і разгортвае апавяданне. Дыялектызмы часта служаць характаралагічным сродкам “прымацоўваючы” персанаж да пэўнага этнаграфічнага і сацыяльнага асяроддзя, яны ж могуць служыць і сродкам рэалізацыі камічнага пачатку твора.

Пісьменнікі выкарыстоўваюць у сваіх творах значную колькасць стылістычна абмежаваных слоў. Гэтыя лексемы выступаюць ва ўсіх граматычных формах і значэннях. У мове беларускай мастацкай літаратуры, асабліва ў мастацкай прозе, яскрава выдзяляецца бытавая, сельскагаспадарчая і эмацыйна-экспрэсіўная народна-дыялектная лексіка.

Трэба адрозніваць, з аднаго боку, “цытатнае” ўжыванне дыялектызмаў, калі пісьменнік ўводзіць іх як іншастылявы элемент і чытач разумее, што гэта мова герояў, а не аўтара, і, сдругога боку, ывкарыстанне дыялектызмаў на раўных правах з лексікай літаратурнай мовы як стылістычна адназначных лексічных сродкаў.

Цытатнае ўжыванне дыялектызмаў у мастацкім тэксце звычайна стылістычна матывавана, калі аўтар захоўвае пачуццё меры і не перасычае твор не зразумелымі чытачу мясцовымі словамі, тлумачучы тыя з іх, якія могуць абцяжарыць разуменне. Імкненне жу водзіць дыялектызмы ў мастацкую мову на раўных правах з літаратурнай лексікай часта атрымлівае негатыўную ацэнку: сэнс словаў можа застацца незразумелым.

Часам пісьменнік арыентуецца на крытэрый агульнадаступнасці, зразумеласці тэксту і таму ўжывае дыялектызмы, якія не патрабуюць тлумачэння. “Але гэта прыводзіць да таго, што з твора ў твор пераходзяць адны і тыя ж словы, якія ўжо, па сутнасці, сталі “агульнанароднымі” і згубіўшымі сувязь з канкрэтнай народнай гаворкай. Увядзенне ў мастацкі тэкст дыялектызмаў гэтага кола ўжо не ўспрынімаецца як выраз індывідуальнай аўтарскай манеры” [13, с. 71].

Народныя гаворкі, дыялекты, маюць у сваім складзе значную колькасць самабытных народных слоў, вядомых толькі ў пэўнай мясцовасці. У дыялектах адбілася народная мова, у асобных мясцовых гаворках захаваліся рэліктавыя формы старажытнай мовы.

Зразумела, што дыялекты адрозніваюцца ад агульнанароднай мовы рознымі рысамі: фанетычнымі, марфалагічнымі, асаблівым словаўжываннем і арыгінальнымі словамі, якія невядомыя літаратурнай мове. Гэта дазваляе сгрупіраваць дыялектызмы па агульным прыметам.

Лексічныя дыялектызмы - словы, вядомыя толькі носьбітам дыялекту і за яго межамі не маючыя ні фанетычных, ні словаўтваральных варыянтаў. У агульнаўжывальнай мове такія дыялектызмы маюць эквіваленты, якія называюць тоесныя прадметы і паняцці. Наяўнасць такіх сінонімаў адрознівае лексічныя дыялектызмы ад астатніх тыпаў дыялектных слоў.

Этнаграфічныя дыялектызмы - словы, якія называюць прадметы, вядомыя толькі ў пэўнай мясцовасці. Этнаграфізмы не маюць і не могуць мець сінонімаў у агульнанароднай мове, бо прадметы, абазначаныя гэтымі словамі, маюць лакальнае распаўсюджанне. Як правіла, гэта прадметы побыту, адзенне, ежа, расліны і інш.

Лексічна-семантычныя дыялектызмы - словы, якія валодаюць у дыялекце незвычайным значэннем. Такія дыялектызмы выступаюць у якасці амонімаў да агульнанародных слоў, якія ўжываюцца з уласцівым ім значэннем.

Фанетычныя дыялектызмы - словы, якія атрымалі ў дыялекце асаблівае фанетычнае афармленне.

Словаўтваральныя дыялектызмы - словы, якія атрымалі ў дыялекце асаблівае афікснае афармленне.

Марфалагічныя дыялектызмы - не ўласцівыя літаратурнай мове формы словазмянення.

Дыялектныя асаблівасці характэрныя таксама і для сінтаксічнага ўзроўню, і для фразеалагічнага, аднак яны не складаюць прадмет вывучэння лексічнай сістэмы мовы.

Пранікненне ўказаных пластоў лексікі ў мову твораў беларускіх пісьменнікаў - вынік узаемадзеяння літаратурнага маўлення з дыялектным, дзе яны займаюць цэнтральнае становішча сярод іншых лексічных пластоў.

Гісторыя беларускай літаратуры ведае імёны многіх пісьменнікаў, якія вельмі ўдала выкарыстоўвалі дыялектную лексіку ў сваіх творах. Да такіх пісьменнікаў належыць і В. Быкаў. Ён уводзіць у кантэкст дыялектныя словы не дзеля натуралістычнай дакладнасці, а ў пошуках найбольш эфектыўных моўных сродкаў пры стварэнні вобразаў.

Такое выкарыстанне дыялектнай лексікі характэрна толькі тым пісьменнікам, каму дыялект блізка знаёмы. Дыялектызмы ў такіх пісьменнікаў выкарыстоўваюцца разнастайна і дакладна. Гэтыя пісьменнікі не капіруюць моўныя звароты з дыялектызмамі, а ўзнаўляюць моўныя сітуацыі, у якіх непазбежна ўключаюцца самыя разнастайныя дыялектызмы, якія ўяўляюць сабой не маляўнічую дэталь, а заканамерны структурны элемент мастацкай мовы твора. Пісьменнікі такога тыпу не імітуюць умоўны народны стыль, а ўзнаўляюць сапраўдную народную мову, прытым іншы раз з такой этнаграфічнай дакладнасцю, што можна тэрытарыяльна лакалізаваць мову персанажаў, а іншы раз і мову самога аўтара.

Раздзел ІІ. Стылістычная функцыя дыялектызмаў у творы

“Стылістыка - раздзел мовазнаўства, якая вывучае стыль ва ўсіх лінгвістычных значэннях гэтага тэрміна, як індывідуальную манеру адлюстравання маўленчых актаў, як функцыянальны стыль маўлення, як стыль мовы і інш.” 11.

Кожны акт маўлення заўсёды спецыфічны, паколькі ён праходзіць ва ўласцівых толькі яму ўмовах і мае канкрэтную мэту. “Кожны індывідуалізаваны стыль з'яўляецца толькі разнастайнасцю больш агульнага стыля ці злучэннем элементаў некалькіх розных стыляў. Стылістычны аналіз улічвае моўны вопыт таго асяроддзя, да якога непасрэдна і звернуты мастацкі твор” 15, с. 39. Тут улічваюцца шаблоннасць і традыцыйнасць выкарыстання моўных сродкаў, выкарыстанне дыялектаў і размоўнай мовы, запазычанай лексікі.

Лінгвістычная стылістыка вывучае функцыянальна-моўную і эмацыянальна-экспрэсіўную афарбоўку моўных сродкаў; формы і тыпы маўлення; тропы і фігуры; суадноснасць сродкаў выражэння са зместам і жанрам выказвання; сінаніміку. Лінгвістычны аналіз стылістыкі тэксту з пункту гледжання дыахраніі дазваляе вызначыць змены ў маўленчых стылях, якія з'яўляюцца адлюстраваннем змен у мове, што, у сваю чаргу, дае магчымасць бачыць новыя тэндэнцыі і формы развіцця мовы. Такім чынам, сучасная стылістыка накіравана на вывучэнне сродкаў моўнай выразнасці і заканамернасцей іх функцыянавання, абумоўленых найбольш мэтазгодным і мэтанакіраваным выкарыстаннем у залежнасці ад зместу выказвання, мэтаў, сітуацыі і сацыяльнай сферы зносін 17, с. 15. Кожная мова па-рознаму падзяляе свет і вылучае галоўныя дэталі, элементы навакольнага свету. Таму можна адзначыць, што “кожная мова мае сваю ўласную карціну свету, і моўная асоба павінна фарміраваць выказванні ў адпаведнасці з гэтай карцінай” 12, с. 64.

Акрамя таго, мова выступае важным сродкам фарміравання і існавання ведаў чалавека аб свеце, што і з'яўляецца складнікам нацыянальнай карціны свету. Яна, у сваю чаргу, задае нормы паводзін чалавека, вызначае яго адносіны да навакольнага свету. Так ствараецца адзіная сістэма поглядаў, калектыўная філасофія, якая характэрна для кожнага асобнага носьбіта мовы і вызначаецца як абавязковая.

Дыялектызмы ўжываюцца ў літаратурных тэкстах як стылістычны прыём для перадачы каларту мясцовай (дыялектнай) мовы (галоўным чынам, у тэкстах мастацкай літаратуры, публіцыстыцы, у радыё - і тэлеперадачах), як сацыяльна-характэралагічная дэталь мовы персанажа, у авўтарскай мове - як дыялектны сінонім літаратурнага слова (яго дыялектны, фанетычны, марфалагічны варыянт) для “ажыўлення” мовы, яе стылістычнай разнастайнасці, а таксама ў якасці намінацыі, калі адпаведная адсутнічае ў літаратурнай мове (пераважна ў этнаграфічных і геаграфічных апісаннях).

Паколькі дыялектная лексіка належыць да ліку слоў неагульнавядомых, неагульнанародных, заканамерна паставіць пытанне аб тым, у якой меры такая лексіка можа быць выкарыстана ў творы.

Ступень і характар ужывання дыялектных слоў вызначаецца тэмай твора, аб'ектам апісання, мэтамі, якія ставіць перад сабой аўтар, яго эстэтычным ідэалам, майстэрствам. Так, напрыклад, у мове Васіля Быкава дыялектызмы сустракаюцца не толькі пры перадачы гаворкі сялян, але і ў мове аўтара, дзе яны падаюцца без тлумачэнняў.

Ужытыя аўтарамі дыялектныя словы могуць абазначаць якія-небудзь прадметы, рэаліі, не вядомыя агульнанароднаму ўжытку, і тады функцыя дыялектызмаў перш за ўсё назыўная. У гэтай функцыінярэдка выступаюць і тыя ўласна лексічныя дыялектызмы, якія не маюць у літаратурнай мове аднаслоўнага эквівалента.

Дыялектызмы могуць быць вельмі выразным сродкам. У мастацкім тэксце дыялектныя словы не толькі нясуць пэўную інфармацыю, але і служаць для эстэтычнага ўздзеяння. Перш за ўсё дыялектызмы ўсіх тыпаў служаць індывідуальзацыі персанажа. Чым больш яскравы і выразны вобраз, тым больш моцна ён уздзейнічае на чытача. Выбіраючы адзіна неабходныя ў кожным асобным выпадку словы, пісьменнікі ствараюць выразныя вобразы роднай прыроды і народнага жыцця, малююць духоўны свет сваіх герояў, перадаюць іх гаворку ва ўсіх яе своеасаблівасцях. У сваіх творах пісьменнікі адлюстроўваюць розныя гістарычныя эпохі, героямі мастацкіх твораў могуць быць прадстаўнікі розных класаў і сацыяльных груп, дзеянне можа разгортвацца ў самых розных месцах. Таму для рэалістычнай перадачы рэчаіснасці, для таго, каб стварыць праўдзівыя моўныя характарыстыкі герояў, выклікаць у чытача больш дакладныя ўяўленні аб пэўнай гістарычнай эпохе, аб тым месце, дзе аюдывалася дзеянне, пісьменнікі ўжываюць, калі гэта патрэбна, не толькі словы і формы літаратурнай мовы, але і састарэлыя, дыялектныя, навуковыя і прастамоўныя.

Раздзел ІІІ. Ужыванне дыялектызмаў у аповесці В. Быкава “Знак бяды”

Праведзены аналіз аповесці Васіля Быкава “Знак бяды” дазволіў вылучыць наступныя дыялектызмы. Дыялектныя словы і прыклады з твору прапанаваныя ў наступнай табліцы.

Асноўныя тэматычныя групы, да якіх адносяцца выкарыстаныя дыялектызмы: побытавыя рэчы, назвы раслін і жывёл, назвы дзеяння, назвы прыкмет.

Як бачым, большасць дыялектызмаў, ужытых у аповесці - словаўтваральныя (псяюга замест сабака, свінчо замест свіння, адмякчэў замест памякчэў, сапсуты замест сапсаваны, вуркат замест вуркатанне, балацявінкі замест балацянка, дрывотню замест дрывотнік, лямантацыі замест лямант, усчаў замест пачаў, вешала замест вешалка, пашэнціць замест пашансаваць, ускалупалі замест падкалупалі). Гэтая група слоў мае тыя ж каранёвыя марфемы, што і літаратурныя, але ўтвораны з дапамогай іншых словаўтваральных сродкаў. Такія дыялектызмы лёгка разумеюцца чытчам з кантэксту, але прыўносяць пэўныя мясцовы каларыт, робіць герояў твора больш блізкімі чытачу.

Дыялектызмы тыпу неўпрыцям, груш-спасовак, гармідару, дуддзё, панарады, залудзіць, сцізорыкам, заякочаш, сцёгны, награбуцца, падпяразаны, падгалы, нэндзе, цыбаты, чалесніка, грубцы, пагабляванае, атабарылася адносяцца да ўласна лексічных дыялектызмаў. Іх цяжка зразумець з кантэксту і трэба ведаць значэнне кожнага слова.

Таксама вылучаюцца словы, які ўжываюцца ў літаратурнай мове, але іх выкарыстанне ў аповесці звязанае з актуалізацыяй іншага значэння: бурачніку, боўтаць. Так, літаратурнае значэнне слова бурачнік - “боршч, бацвінне”, але ў творы яно ўжыта ў значэнні “месца, дзе растуць буракі”. Літаратурнае значэнне слова боўтаць - “размаўляць доўга”, але ўжыта ў аповесці ў значэнні “матляць”. Гэта семантычныя дыялектызмы.

Дыялектныя словы часцей ужыты аўтарам у няўласна-простай мове, якая перадае ўнутраныя маналогі, разважанні герояў.

Безумоўна, стылістычная функцыя дыялектызмаў, якія ўжытыя ў аповесці В. Быкава “Знак бяды” - раскрыць глыбіню народнай душы, дакладна абмалявацб характары, стварыць выразныя вобразы, наблізіць чатача да жыцця простага селяніна. Таму дыялектызмы ў аповесці - неад'емная частка твора, стылістычная функцыя якіх - данесці асаблівасці мовы беларускіх сялян.

Дыялектызмы Васіль Быкаў ужывае ўмела, да месца. Яны сустракаюцца і ў мове герояў, і ў мове аўтара, адыгрываюць у яго творах важную стылістычную ролю, натуральна ўваходзяць у моўную тканіну, успрымаюцца як мастацкая заканамернасць і неабходнасць. З дапамогай дыялектызмаў пісьменнік не толькі малюе воблік героя, але і раскрывае яго ўнутраны свет, выпрацоўвае спецыфічны індывідуальны стыль. У гэтым і заключаецца майстэрства пісьменніка.

Заключэнне

дыялектызм лексіка стылістычная быкав

У творах Быкава, дзеянне якіх адбываецца на прасторы распластанай Еўропы, гучыць гімн роднай Віцебшчыне, краю бедных суглінкаў і самых прыгожых ландшафтаў, дзе ў вайну загінуў кожны трэці, а ў многіх мясцінах і кожны другі беларус. Першая і апошняя думка быкаўскіх герояў пра родны край. Туды рвуцца яны душой у свой перадсмяротны міг. У апошнія часы ў прыпавесцях, «байках жыцця», рэдкіх і кароткіх, як стрэл апошняга байца, выступленнях, больш падобных на рэплікі чалавека, які адчаяўся і горка іранізуе, усё мацней і выразней чуецца рэквіем па няшчаснай Бацькаўшчыне, акупаванай прыхаднямі і пустадомкамі ўсіх масцей.

Творы Васіля Быкава адлюстроўваюць прыгожасць і магутнасць нашай роднай мовы і сцвярджаюць, якім павінен быць сапраўдны чалавек: шчырым, нескаронным перад ворагамі і праблемамі, верным, адданым сваёй радзіме.

Праведзенае даследаванне паказвае, што Васіль Быкаў у сваім творы шырока выкарыстоўвае дыялектызмы. Гэта з'яўляецца прыметай своеасаблівага мастацкага почырку самабытнага майстра слова.

З прааналізаванага матэрыялу відаць, што пісьменнік у сваіх творах абапіраецца на жывую народную мову, бачыць у ёй крыніцу папаўнення лексікі. Дыялектызмы ўзбагачаюць мову яго твораў. Яны дапамагаюць стварыць трапную моўную характарыстыку персанажаў, перадаць каларыт мясцовай гаворкі, надаюць апісанню вобразнасць і эмацыянальнасць.

Пісьменнік бярэ ўсё самае лепшае з народнай гаворкі і ўводзіць у літаратурны ўжытак. Гэтым ён пазбягае паўтораў, робіць мову твораў выразнай, яркай, трапнай, узбагачае яе сінонімамі.

Асноўныя тэматычныя групы, да якіх адносяцца выкарыстаныя дыялектызмы: побытавыя рэчы, назвы раслін і жывёл, назвы дзеяння, назвы прыкмет.

Дыялектныя словы часцей ужыты аўтарам у няўласна-простай мове, якая перадае ўнутраныя маналогі, разважанні герояў.

Безумоўна, стылістычная функцыя дыялектызмаў, якія ўжытыя ў аповесці В. Быкава “Знак бяды” - раскрыць глыбіню народнай душы, дакладна абмаляваць характары, стварыць выразныя вобразы, наблізіць чатача да жыцця простага селяніна. Таму дыялектызмы ў аповесці - неад'емная частка твора, стылістычная функцыя якіх - данесці асаблівасці мовы беларускіх сялян.

Дыялектызмы Васіль Быкаў ужывае ўмела, да месца. Яны сустракаюцца і ў мове герояў, і ў мове аўтара, адыгрываюць у яго творах важную стылістычную ролю, натуральна ўваходзяць у моўную тканіну, успрымаюцца як мастацкая заканамернасць і неабходнасць. З дапамогай дыялектызмаў пісьменнік не толькі малюе воблік героя, але і раскрывае яго ўнутраны свет, выпрацоўвае спецыфічны індывідуальны стыль. У гэтым і заключаецца майстэрства пісьменніка.

Спіс літаратуры