Археологические мосты для изучения дворянских усадьб и резиденций XVI-XIX веков. На территории Беларуси (на примере памятников Брестская область)

Размещено на http://www.allbest.ru/

Археологические мосты для изучения дворянских усадьб и резиденций XVI-XIX веков. На территории Беларуси (на примере памятников Брестская область)

АРХЕАЛАГ1ЧНЫЯ КРЫНЩЫ ПА ВЫВУЧЭНШ ШЛЯХЕЦКІХ СЯДЗІБ І РЭЗ1ДЭНЦЫЙ ХУІ-ХІХ стст. НА ТЭРЫТОРЫ1 БЕЛАРУСІ (на прыкладзе помнікау Брэсцкай вобласці)

кандыдат пстарычных навук, дацэнт

Брэсцш дзяржауны університет

У артикуле дадзена характарыстыка археалагічньїх криніц па вывучэнш шляхецкіх сядзібірэзідэнцыйXVI-XIXстст. на тэрыторып Беларусі. Вопит вывучэння археалагічна- архтэктурных помнікау Берасцейшчыны жстрапаліруеццанамагчымыя перспектиуния даследаванні аналагічних помнікау па усёй тэрыторын нашай Бацькаушчыны. Вылучаны і разгледжаны асноуныякатэгорыпархеалагічних криніц, якія становяцца аб'ектам вывучэння археолагау пры комплексным даследаванні сядзібних і рэз^энцыянальных комплексау. Асобая увага нададзена іх ролі у ржанструкциі і ттэрпрэтацып здабытага матэрыялу і гісторика-культурних працэсау. Адзначана, што археалагічния криніци здольныя даць максімальную інфармацию толькі у комплексе з іншимі катэгорыямі і відамі гістаричних криніц. Гэта дазваляе больш дэталёва і аб'ектиуна прааналізаваць месца і ролю шляхецкіх сядзіб і рэз^энцый у сацияльна-жанамічним, палітичним і культурным жицці беларускага грамадства у эпоху Новага часу. археологический усадебный аристократический беларусь

Ключавыя словы: археалогія, археа- лагічньїя крынщы, сядзіба, рззідзнцьія, рэстаурацыя, архітектура, Сярэднявечча, Новы час, архпэктурна-археалапчныя даследаванні.

Keywords:archaeology, archaeological

sources, estate, residence, restoration, architecture, the Middle Ages, modern history, architectural and archaeological research.

Павышэнне цікавасці грамадства да сваёй дауншы і увагі нашай дзяржавы да захавання псторыка- культурнай спадчыны спрыяе пашы-рэнню рэстаурацыйных і узнауляльных прац на знакавых помніках архитектуры. У гэтым працэсе не апошнюю ролю адыгрывае і пашырэнне інвестыцыйных укладанняу, што, безумоуна, спрыяе аднауленню і прыстасаванню занядба- ных архитектурных помнікау. Асобна з іх выдзяляюцца помнікі, якія успрымаюцца сёння як транслятары далёкай, але ж і роднай шляхецкай культуры часоу позняга Сярэднявечча і Новага часу. Гэта шляхецкія сядзібы і рэзадэнцый (сядзібы з яскравымі рэпрэзентацыйнымі функцмямі), якія усё больш прыцягваюць увагу не толькі псторыкау архггэктуры, мастацтвазнауцау, краязнауцау, але і археолагау.

Неад'емнай часткай рэстаурацыйных і узнауляльных работ на шляхецкіх сядзібах і рэздонцыях сталі археалагічныя даследаванні. Гэта прывяло да значнага павелічэння крышчнай базы за кошт здабытага археалагічнага матэрыялу. Аднак гэта тэндэнцыя толькі нарастае у апошнія дзесяцігоддзі. У прыватнасцц аутарам ар- тыкула вядуцца актыуныя археалагічныя даследаванні на знакавых архп'эктурных помніках Берасцейшчыны. Раней, на жаль, маштабных археалагічных работ на такіх помніках не праводзілася. Толькі з пачатку 80-х гг. XX ст. адзначаюцца прыклады правядзення архітактурна- археалагічных даследаванняу на няз- начнай колькасці шляхецкіх сядзіб і рэздонцый [1, с. 11-13].

На жаль, сёння у беларускай гістарыяграфіі практычна няма прац па археалагічным вывучэнш шляхецкіх сядзібных і рэзідэнцыянальных комплексау на тэрыторын Беларусі. На фоне дастаткова добрага вывучэння ста- ражытных гарадоу, культавых, абарон- чых і пахавальных комплексау позняга Сярэднявечча і Новага часу праблема археалагічнага вывучэння шляхецкіх сядзіб і рэзвдэнцый застаецца у цяні. Гэта звязана з прыхільнасцю беларускіх археолагау да больш ранніх перыядау нашай гісторыі, а таксама з савецкімі доалалчным устаноукамі, калі культура “эксплуататарсшх” класау была па-за інтарэсамі грамадска-палпычнага ладу. Вывучэнне гэтай катэгорый помнікау уваходзіла у сферу штарэсау архпэктарау, псторыкауархпэктуры,псторыкау, мастацтвазнауцау і краязнауцау.

Прыклады адлюстравання вьнікау археалапчныхдаследаванняу на сядзібных і рэзідэнцыянальных комплексах у навуковых публікацмях з'яуляюцца толькі з пачатку 80-х гг. XX ст. У 80-я гг. XX ст. упершыню у рамках рэстаурацыйных работ былі пра- ведзены археалагічныя даследаванні сядзібы Ваньковічау XVIII ст. па вул. 1нтэрнацыянальнай у Мінску. Асноуныя вынікі гэтай працы былі узгаданы у кан- тэксце псторый архпэктурнай спадчы- ны старога Мінска З. Паздняком у яго кшжцы “Рэха дауняга часу” [2, с. 97-98]. Спроба рэстаурацый Троіцкага касцё- ла - неад'емнага элемента Воучынскага дварцова-паркавага комплексу - спрыяла правядзенню у канцы 80-х гг. XX ст. бела- руска-польскай экспедыцыі па вывучэнні гэтага унікальнага архиэктурнага помніка. Bынікі гэтых археалапчных работ былі паказаны у кантэксце гісторыі жыцця і смерці апошняга караля Рэчы Паспалітай С.А. Панятоускага і гісторыі самога мястэчка Воучын [3].

Толькі у 1996 г. свет пабачыла спецыялізаваная праца В.У. Шаблюка “Сельскія паселішчы Верхняга Панямон- ня: XIV-XVIП стст.” Дадзеная праца стала першым прыкладам комплекснага дас- ледавання дадзенай катэгорый помнікау, дзе аутар разглядау шляхецкія сядзібы як адзін з тыпау сельскіх паселішчау. У выніку аутар выказау шэраг важных зауваг адносна тапаграфіі, планіроукі і архггэктуры феадальных сядзіб. Асобую увагу ён надау вывучэнню археалагічнага матэрыялу, знойдзенага на сядзібах. Аутар выказау меркаванні пра пэунае адзінства і падабенства сялянскай і дроб- нафеадальнай матэрыяльнай культуры у вывучаемы перыяд. Акрамя таго, была выказана заувага пра пераемнасць сядзШных комплексау - частая забудова новай сядзібы паверх старой [4]. Такім чынам, праца В.У. Шаблюка стала своеасаблшым “піянерам” у справе станаулення сядзібна-рэзідэнцыянальнай археалогіі у Беларусі.

З пачатку 2000-х гг., у вышку па- шырэння і актывізацыі рэстаурацыйных работ на шляхецкіх сядзібна- рэзідэнцыянальныхкомплексах, павялшылася і доля удзелу у гэтых ме- рапрыемствах прафесійных археолагау. У вышку правядзення археалагічных наглядау і раскопак на такіх аб'ектах з'явіліся публікацыі пра вынікі такіх даследаванняу [5; 6]. У асноуным яны мелі “справаздачны” характар, не ставячы мэту больш шырокага аналізу.Увага надавалася толькі канстатацый факталагічнага ма- тэрыялу, сабранага у ходзе археалапчных даследаванняу. Аднак вартасць гэтых прац заключаецца у назапашванні матэ- рыялу у сітуацыі факталагічнага “голаду” адносна дадзенай катэгорыі помнікау. У будучым дадзены матэрыял безумоуна будзе падключаны да комплекснага вы- вучэння шляхецкіх сядзіб і рэзідэнцый у Беларусі.

Вопыт археалагічных даследаванняу разглядаемай катэгорый помнікау на тэррыторыі Брэсцкай вобласці выкладзе- ны у шэрагу публшацый аутара, асноунай з якой з'яуляецца манаграфія “Шляхетские резиденции Брестчины в свете археологических исследований: ружаны, Скоки, Коссово, Закозель”, якая выйш- ла у свет у 2019 г. Прадставіушы вынікі сваіх археалагічных даследаванняу, аутар разгледзеу асноуныя этапы выву- чэння шляхецкіх сядзіб і рэзідэнцый у Беларусі, дау падрабязную характары- стыку кожнаму археалагічнаму аб'екту і артэфакту, надау увагу методыцы археалапчных даследаванняу, зрабіу вы- сновы адносна шляхецкай матэрыяльнай культуры, акрэслТу перспектывы далей- шых археалагічных даследаванняу на гэтых помніках, а таксама паспрабавау абгрунтаваць неабходнасць развіцця та- кога накірунку, як шляхецкая сядзібна- рэзвдэнцыянальная археалогія [1].

Сёння неабходна заахвоціць мала- дых беларускіх археолагау да вывучэн- ня разглядаемай катэгорьп помнікау і акрэсліць асноуныя накірункі будучых даследаванняу. Важна у гэтай справе вы- браць зыходны пункт. На пачатковым этапе даследаванняу шляхецкіх сядзіб і рэзідэнцый неабходна звярнуцца да крыніц, вывучэнне якіх спецыялтаваныЕШ метадамі дазволіць вучоным зрабіць дэ- талёвыя рэканструкцыі і аб'ектыуныя высновы адносна гісторыка-культурных працэсау на нашай Бацькаушчыне у эпоху Новага часу. Сёння ёсць аб'ектыуныя прычыны да сістэматызацыі і абагульнен- ня назапашаных матэрыялау, здабытых у выніку археалагічных даследаванняу.

У дадзенай працы будзе зроблена агульная характарыстыка археалагічных крыніц, якія становяцца неад'емным элементам комплекснага вывучэння шляхецкіх сядзіб і рэзвдэнцый у Беларусі эпохі Новага часу. Мы не ставім задачу даць характарыстыку здабытых і інтэрпрэтаваных археалапчных крыніц з канкрэтных помнікау Брэсцкай вобласці, а зробім акцэнт на тэарэтычным аспек- це выкарыстання археалапчных крыніц. Здабыты аутарам вопыт археалагчных прац на помніках Берасцейшчыны будзе экстапалявацца на магчымыя перспектыуныя працы па вывучэнні аналапчных помнікау на усёй тэрыторый Беларусі.

Асноуная частка

Калі даследчык мае намер вывучыць мінулае, то, безумоуна, натыкаецца на пэуныя зыходныя дадзеныя, якія былі зафіксаваныя у шсьмовых крыніцах альбо існуюць у межах пэунага археалагічнага помніка, увасобленыя у матэрыяльных аб'ектах. Супастав^шы, удакладшушы і карэліруючы наяуныя крыніцы, даследчык выходзщь на новы узровень. Ён намагаецца канструяваць новыя факты праз логіку мыслення і разважанні, адна- часова імкнецца рэканструяваць і мадэля- ваць страчаныя элементы аб'ектау, з'яу і працэсау. У вышку навука і грамадства атрымоуваюць факты у выглядзе асэн- саваных і штэрпрэтаваных дадзеных, прадстауленых у навуковых працах і публікацыях [7, с. 18].

Аднак варта улічваць аб'ектыуную аддаленасць і ізаляцыю вучонага ад той пстарычнайрэчаіснасці, якую ён вывучае. Атрыманыя ім факты не заусёды адлюстроуваюць цэласнасць і аб'ектыунасць карціны вывучаемых працэсау. Па прычыне разкіданасці, фрагментарнасці, свядомага і падсвядо- ма скажэння носьбітам і даследчыкам, такія факты правакуюць з'яуленне не- кампетэнтных і нават памылковых тэо- рый. У археалогіі гэты феномен атрымау назву “двайны разрыу: у традыцыях (паміж далёким м^лым і нашым часам) і у аб'ектывацыі, г.зн. у формах уваса- блення інфармацыі (разрыу паміж светам рэчау і светам людзей, якім можна карыстацца у навуцы)” [8, с. 61]. Таму для ліквідацыі недахопау, атрымання да- датковай інфармацыі неабходна далучаць іншыя крыніцы, якія могуць дапоуніць нашы веды пра аб'ект даследавання і цэламу гістарычнаму перыяду, у якім ён функцыянавау.

такім чынам, калі археолаг ставіць перад сабой мэту вывучэння шляхец- кай сядзШы альбо рэзідэнцыі Новага часу, ён павінен закласці у анову сваіх даследаванняу тры абавязковых “каменя” - археалапчныя, пісьмовыя і выяуленчыя крыніцы.

Разгледзім толькі археалагічныя крыніцы.

Калі улічваць спецыфшу археалагічных прац па вывучэнт шляхецкіх сядзіб і рэзвдэнцый, то можна вщдзеліць некалькі катэгорый археалапчных аб'ектау, вывучэнне якіх спецыялізаванымі метадамі пераутварае іх у археалапчныя крынщы. Як клаафшацыйны крытэрый можна вы- карыстаць умовы іх знаходжання [8, с. 97].

Помнік. Дадзеная катэгорыя разуме- ецца шырока. У нашым выпадку маем на увазе сядзібны (рэзідэнцыянальны) комплекс, які уяуляе сабой сукупнасць збудаванняу, культурных адкладау і рэ- чавага матэрыялу, якія звязаны прасто- равым, часавым і псторыка-культурным кантэкстам.

Збудаванні. Нерухомыя, канструк- цыйна простыя альбо складаныя аб'екты адасобленага і спецыяльнага прызна- чэння, якія функцьіянавалі у некаторы прамежак часу, не заусёды сінхронна з іншшмі элементамі комплексу. Часам фіксуецца змяненне іх функцыянальна- га прызначэння і захаванасці у выніку культурна-пстарычных і прыродных пераутварэнняу.

Культурны пласт. Пласт зямлі, які утварыуся у вышку жыццядзейнасщ ча- лавека (жыхароу сядзШы і наваколля) і функцыянавання помніка на працягу пэунага прамежку часу пад уздзеяннем антрапагенных і прыродных фактарау.

Рэчавы матэрыял (артэфакты). Ма- тэрыяльныя аб'екты адасобленага функ- цыянальнага прызначэння, якія зроблены рукамі чалавека у адпаведнасці з нормамі культуры і якія можна перамяшчаць у прасторы.

Зробім заувагі адносна спецыфікі дадзенай катэгорыі крыніц на падставе вышкау археалагічных даследаванняу на тэрыторыі Брэсцкай вобласці. Гэты рэгіён паказальны па колькасці і маштабнасці правядзення археалагшных даследаванняу на шляхецкіх сядзібах і рэзвдэнцыях. Пачыная з 1989 г. тут было вывучана 11 аб'ектау: Завоссе і Карчо- ва (Баранавіцкі р-н), Мерачоушчына і Косауская рэзщэнцыя (Івацэвіцкі р-н), Bарацэвічы і Дастоева (Іванаускі р-н), Закозель (Драгічынскі р-н), Ружаны (Пружанскі р-н), Манькавічы (Столінскі р-н), Воучын (Камянецкі р-н), Скокі (Брэсцш р-н) [1, с. 11-23]. Даследаваныя помнікі Брэсцкай вобласці ахопліваюць увесь перыяд, які нас цікавіць (XVI- XIX стст.), і адлюстроуваюць усе этапы і асаблівасці эвалюцый сядзібных і рэзщэнцыянальных помнікау, харак- тэрных для беларускіх і сумежных тэ- рыторый у акрэслены час. Таму выка- заныя ніжэй заувагі і высновы можна справядліва праецыраваць на аналагічныя помнікі з шшых беларускіх рэпёнау.

Усе шляхецкія сядзШы і рэзідэнцыі, якія сталі аб'ектамі археалагічнага выву- чэння, маюць розную ступень захаванасці збудаванняу і культурнага ландшафта. На жаль, не адзін з аб'ектау не захавауся у першапачатковым выглядзе. Апроч таго, шэраг тэхнагенных, урбаністычных і псторыка-культурных фактарау пауплывалі на істотнае змяненне не толькі знешняга выгляду, але іх культур- нага і прыроднага ландшафту.

Напрыклад, цалкам разбурана за- ходняя частка пляцоукі ружанскай рэздонцып Сапегау, што прывяло да поунага знішчэння заходняга корпуса рэздонцып і культурных пластоу, якія да яго далучаліся. Практычна усю тэ- рыторыю Воучынскай рэзідэнцыі Чартарыйсшх сёння “паглынуу” ма- шынны двор калгаса, жывёлагадоучыя збудаванні, прыватная забудова. Ус- ходнюю частку рэзвдэнцый Нямцэвшау у Скоках займае будынак і двор сярэд- няй школы. Тэррыторыя сядзібы Ордау у Bарацэвічах і Дастаеускіх у Дастоева узарана. Толькі некаторыя сядзібы маюць сляды аутэнтыш дзякуючы часткова захаваным паркавым зонам (напрыклад, Манькавічы, Закозель, Скокі, Карчова і інш.).

Пры даследаванні сядзШных комплексау неабходна улічваць першапа- чатковую і сучасную лакалгацыю помніка: па-за населеным пунктам (Дастоева, Варацвшы, Мерачоушчына, Косава); у на- селеным пункце (ружаны, Скокі, воучын, Закозель, Карчова, Манькавшы). Аднак тапаграфічная сітуацыя магла змяніцца. Сядзіба, якая была некалі на ускрайку на- селенага пункта, сёння можа апынуцца у яго сярэдзше (напрыклад, Воучынская рэзвдэнцыя). Усе гэтыя тапаграфічныя і ландшафтныя змены у комплексе з іншьімі антрапагеннымі фактарамі уплываюць на змены функцыянальнага прызначэн- ня і захавання сядзібных збудаванняу, фарміраванне культурных пластоу і рэча- вага матэрыялу у ім.

Напрыклад, у памяшканнях Ружан- скай рэзідэнцыі у розныя перыяды функцыянавай вытворчыя і складавыя памяшканні [9, с. 3-5], збудаванні Скокаускай рэзідэнцыі былі адапта- ваны пад школу і дзіцячы летнік [10, с. 279], палац Пулоускіх, які панёс страты у часы Першай сусветнай вайны, у 30-я гг. XX ст. быу аддадзены пад патрэбы староства Косаускага павета [2, с. 398], у за- хаванай частцы панскага дома у Закозелі сёння размешчаны жылыя памяшканні [1, с. 118].

Кардынальна іншая спуацыя назіралася на помніках у Варацэвшах, Дастоеве, Мерачоушчыне. Амаль усе збудаванні гэтых сядзіб былі разбура- ны цалкам. падмуркі панскіх дамоу у Bарацэвічах, Мерачоушчыне, Завоссі на час раскопак слаба візуальна фіксаваліся археолагамі.

Унікальним прыкладам поунага знішчэння сядзібнага комплексу з'яуляецца Дастоева у Іванаускім р-не. Ад некалі значнага архггэктурнага комплексу засталася толькі горка камянёу, якія мясцовыя краязнауцы інтэрпрэтуюць як рэштк1 падвала, і невялікі ставок ад ранейшай воднай сістэмы. На дадзе- ным помніку рэштк1 збудаванняу былі зафіксаванш у выглядзе часткова заха- ваных каменна-цагляных падмуркау і фрагментау драуляных канструкцый. Не- каторыя рэштк1 збудаванняу прасочваюц- ца толькі як мацерыковыя ямы [11].

Усе адзначаныя вышэй факта- ры пауплшвалі на захаванасць культурных пластоу. Натуральна, яны маюць пашкоджанні у выніку “паглы- нання” тэрыторый сядзібы больш познімі збудаваннямі у выніку разрастання насе- ленага пункта альбо адаптацыі тэрыторыі пад гаспадарчыя і вытворчыя патрэбы.

Адаптацыя будынка і тэрыторыі Скокаускай рэзідэнцыі пад школу прывя- ла да сур'ёзнага пашкоджання культурных пластоу у вышку пракладкі камушкацыйных траншэй. Акрамя таго, культурны пласт быу значна пашкоджанні карнявой сістэмай па- саджаных дрэу [1, с. 64-68]. Дарэчы, мэта- вая лесапасадка другой паловы XX ст. значна пашкодзіла культурныя пласты і рэшти збудаванняу па усёй тэрыторыі рэзадэнцып Пуслоускіх у Косаве.

Аднак ёсць асаблівая сггуацыя, калі рэ- канструкцыя сядзібнага комплексу спрыя- ла захаванню культурных пластоу больш ранняга часу. Так, у Ружанскай рэзадэнцып штучная змена ландшафту (падсыпка і вырауноуванне пляцоукі) пад будауніцтва 70-х гг. ХУШ ст. у адпаведнасці з праек- там Я.С. Бэкера прывяла да своеасаблівай кансервацып ранейшых пластоу і канструк- цый першапачатковай рэзадэнцый Сапегау XVII ст. [1, с. 61].

У пэуным сэнсе станоучую сиуацыю для археалогіі можна адзначыць у Дасто- еве, дзе, нягледзячы на узворванне усёй тэрыторый сядзібы, культурныя пласты на глыб™ ад 20 см захаваліся у адносна добрым стане. Гэта дазваляе успрымаць помнік як “не забруджаны” пазнейшымі уздзеяннямі з боку чалавека і прыроды, а значыць, ён становіцца унікальним і перспектыуным для шырокамаштабных даследаванняу [11].

рэчавы матэрыял, які знойдзе- ны у культурных адкладах сядзШных комплексау, разнастайны па сваім функ- цыянальным прызначэнні і захаванасці. Па функцыянальным прызначэнні яго можна падзяліць на катэгорыі.