Религиозный мотив в военной кампании императора Иракла 610-628

Размещено на http://www.allbest.ru/

MOTYW RELIGIJNY W KAMPANII WOJSKOWEJ CESARZA HERAKLIUSZA 610-628

Matwiejew Andrzej

Doktorant Katolickiego Uniwersytetu

Lubelskiego Jana Pawla II

Streszczenie

Artykul przedstawia przebieg wojny bizantynsko-sasanidzkiej pomiqdzy cesarzem Herakliuszem I i szachem Chosroesem II Parwizem, ktora byla pierwszym konfliktem o silnie religijnym charakterze.

Slowa klucze: Herakliusz, Chosroes II Parwiz, Bizancjum, Persja, Sasanidzi, Jerozolima, Ganzak, relikwie Krzyza Swiqtego.

Summary

Matvieiev Andrii PhD School Student of Catholic University of John Paul II of Lublin RELIGIOUS MOTIVE IN THE MILITARY CAMPAIGN OF EMPEROR HERACLIUS 610-628

The article presents the course of the Byzantine-Sassanid war between the emperor Heraclius I and shah Khosrow II, which was the first conflict of a strongly religious nature.

Key words: Heraclius, Khosrow II, Byzantium, Persia, Sassanids, Jerusalem, Ganzak, relics of the Holy Cross.

Аннотация

Матвеев Андрей Анатольевич аспирант Люблинского католического университета имени Иоанна Павла П

РЕЛИГИОЗНЫЙ МОТИВ В ВОЕННОЙ КАМПАНИИ ИМПЕРАТОРА ИРАКЛА 610-628

Статья представляет военный действия во время Византийско-Сасанидской войны между Ираклом I и шахом Хосровом II, которая была первым военным конфликтом с ярко выраженным религиозным характером. Ключевые слова: Иракл, Хосров II, Византия, Пессия, Сасаниды, Иерусалим, Ганзак, реликвии Святого Креста.

W 610 roku na tronie cesarskim w Konstantynopolu zasiadl Herakliusz, syn egzarchy Afryki o tym samym imieniu. Rozpocz^l swoje panowanie od pozbawienia wladzy i zycia swego poprzednika -- Fokasa, ktorego zabito 5 pazdziernika 610 roku. W tymze dniu Herakliusz wst^pil na tron Por. A. Krawczuk, Poczet cesarzy bizantyjskich, Warszawa 2006, s. 208.. W momencie koronacji mial on 36 lat. Byl sredniego wzrostu i odznaczal si§ kr§p^ budow^ ciala. Wlosy mial miec zlociste, niebieskie oczy i g§st^ brod§. Zolnierze szanowali go za sil§ fizyczn^ i wytrzymalosc. Odznaczal si§ tez przyst^pnosci^ oraz wysok^ kultur^ osobist^ w obcowaniu z ludzmi Por. tamze, s. 209.. Herakliusz byl pierwszym cesarzem bizantynskim, ktory przestal uzywac tradycyjnej lacinskiej tytulatury cesarskiej i zerwal z fikj idei odrodzenia imperium rzymskiego. W konsekwencji jako pierwszy uzywal oficjalnie greckiego tytulu basileus³. Pochodzil ze znakomitego rodu -- jego przodkowie byli wysokiej rangi oficerami. Jeden z nich, takze o imieniu Herakliusz, za panowania cesarza Leona I (457-474) dowodzil wypraw^ przeciwko Wandalom w roku 471, ktorej efektem zajзciem czзsci wybrzeza libijskiego. Jego ojciec z kolei walczyl na wschodnich granicach imperium przeciwko Sasanidom. Za swe zaslugi otrzymal tytul egzarchy prowincji Afryki. Wlasnie st^d, z kartaginskiego portu, egzarcha Herakliusz wyprawil swego syna, przyszlego cesarza, do Konstantynopola, gdy oparte na terrorze panowanie Fokasa stalo sip nie do zniesienia⁴.

Wiek VII rozpocz^l sip dla Cesarstwa wielkim kryzysem: utracono znaczn^ czpsc Balkanow, a wojna z Persj^, szczegolnie po smierci Fokasa⁵, stala sip bardzo powaznym problemem. Chosroes II Parwiz⁶ zamierzal bowiem podbic oslabionego rywala⁷. Szach sasanidzki jeszcze za zycia Fokasa szukal dogodnego momentu na rozpoczpcie wojny. Ostatecznie za dobry pretekst do jej rozpoczpcia uznal obowi^zek pomszczenia swojego dobrodzieja, cesarza Maurycjusza, zamordowanego przez Fokasa w roku 602. Po intronizacji Herakliusza, ktorego wladzy nie uznal, natychmiast zaatakowal Armenip i Mezopotamip. Zajpcie tych obszarow nie sprawilo Persom wipkszego klopotu i ten wlasnie fakt zachpcil ich zapewne do natarcie na Syrip i Anatolip⁸. Perska ofensywa zmusila wipc nowego cesarza do dzialania. Tak opisuje te wydarzenia kronika biskupa Sebeosa: „W tym czasie, w 22 roku panowania Chosroesa, Herakliusz⁹, ktory byi w kraju egipskim, zebrai wojsko i przepiynqi morze, dotari do Konstantynopola, gdzie zamordowai cesarza Fokasa i wprowadzii na tron Herakliusza, swego syna, oraz uspokoii caiy kraj. Po intronizacji Herakliusz skierowai do Chosroesa posiow z prezentami i listami, proszqc go z wielkq atencjq pokoj. Szach Chosroes zas nie chciai o tym siyszec odrzeki: „To jest moje Cesarstwo (...). Herakliusz zas wstqpii na tron bez naszej zgody i teraz przynosi nam w dar nasze wiasne skarby; nie zaprzestang wojny, poki nie pobijg go i nie utwierdzg tam swojej wiadzy”. Przyjqwszy zas dary, rozkazai zabic posiow Herakliusza” ¹⁰. Pocz^tek panowania Herakliusza byl zatem niezwykle trudny. Niedlugo po koronacji cesarza, Persowie pokonali wojska bizantynskie pod Antiochi^. Pocz^tek kampanii tak opisuje kronikarz Sebeos: „Herakliusz, zgromadzii swe oddziaiy wojskowe i stanqi obozem pod miastem, aby przeszkodzic dziaianiom wojsk perskich. Dowodztwo nad wojskiem powierzyl Pryskusowi Pryskus, zipc Fokasa, ktory go zdradzil i zaprosil Herakliusza do stolicy. Wprawdzie sam chcial zostac cesarzem, ale ludzie nie chcieli widziec na tronie nikogo, kto bylby spokrewniony z Fokasem. Latem 611 roku zmusil Persow do opuszczenia Cezarei. Po przybyciu cesarza do Cezarei, Pryskus odmowil spotkania z wladc^ pod pretekstem choroby. Zostal aresztowany w Konstantynopolu i osadzony w klasztorze w dniu chrztu syna Herakliusza, Konstantyna., a sam powrocil do obozu. Bizantynczycy Bizantynczycy. oblegali wowczas Cezareg. Oblgzenie to trwalo caly rok. Wojska perskie znajdowaly sig w bardzo niedogodnym polozeniu ze wzglgdu na brak zaopatrzenia i paszy dla koni. Kiedy zas nadeszly upaly i pola zakwitly, Persowie podpalili miasto i niespodziewanie wyszedlszy z niego, pokonali Grekow, zmuszajqc ich do ucieczki. Sami Persowie. zas skierowali sig do Armenii, gdzie przezimowali. Wowczas to Szagen, ich dowodca, zostal niespodziewanie wezwany przez szacha, ktory rozkazal mu natychmiast pomaszerowac na zachod. On, wziqwszy swe oddzialy, latem dotarl do Karinu, a nastgpnie skierowal sig do Meliteny, ktorq zdobyl. Po tych wydarzeniach polqczyl swe oddzialy z wojskiem Chorema, ktore stalo obozem w perskie stronie granicy. (...). Gdy zas stanowisko dowodcy objql Szachraplakan, wydal on Grekom bitwg pod miejscowosciq Pars, w ktorej zwycigzyl. Po tych wydarzeniach, Czrocz-Wegan, ktory ngkal wojska Herakliusza w Armenii az do granic Asyrii, pod Niniwq nad Tygrysem wydal Grekom walnq bitwg, w ktorej polegl on sam i jego wojsko. Cesarz zas mianowal dowodcq wojskowym Filippika Filipikus, szwagier Maurycjusza, zast^pil Pryskusa na stanowisku dowodcy wojsk bizantynskich., zigcia Maurycjusza, ktory bgdqc wieloletnim dowodcq wojsk bizantynskich, w czasach jego panowania, odnosil liczne zwycigstwa w bitwach. Jego Herakliusz z wielkim wojskiem wyslal na wschod. Filippik skierowal swe oddzialy do Cezarei Kapadockiej, nastgpnie zas dotarl do podnoza gory Ararat w Armenii i rozbil oboz niedaleko miasta Wagarszapata. W tym to czasie przyszedl cesarski rozkaz, aby rozbic Persow doszczgtnie tak, zeby sladu po nich nie pozostalo. Tymczasem Persowie szybko przybyli do doliny araratskiej i stangli obozem nad brzegiem rzeki Araks z zamiarem stoczenia bitwy nastgpnego dnia. Jednak jeszcze tej samej nocy zaatakowali niespodziewanie wojska Filippika w regionie Nig Inaczej Nigatun -- rejon Armenii w prowincji Ajrarat. Obejmuje czpsc gornego nurtu rzeki Kasach, teren mipdzy Gor^ Aragac i Cachkuniac.. On zas, obchodzqc gorg Aragac Wczesna nazwa Alagioz -- odizolowany masyw gorski na zachodzie Armenii. Wysokosc gory to 4095 m n.p.m. Jest to najwyzszy szczyt Armenii w jej obecnych granicach. i przebijajqc sig przez Szyrak Historyczno-geograficzny rejon na terenie obecnej Armenii w prowincje Ararat, w polnocno-wschodniej czpsci armenskiego pla- skowyzu. W obecnych czasach wschodnia czpsc piaskowyzu znajduje sip na terenie Armenii, zachodnia zas w granicach Turcji. dotarl do granic Bizancjum. Wojsko perskie zmgczone dlugim i trudnym marszem nie zdolalo dogonic Grekow. Odpoczqwszy kilka dni i rozbiwszy oboz na poprzednim miejscu, Sasanidzi rozbiegli siq „naprawo i na lewo”, opanowujqc caiy kraj”¹⁸.

Po tych wydarzeniach, Herakliusz wraz ze swym bratem Teodozjuszem, zmobilizowali siln^ armi§ i skierowali si§ do Syrii, w rejon Antiochii. Tam w 613 roku doszlo do bitwy pomi^dzy Persami a Grekami: „Zamieszanie bylo straszne, a porazka Grekow ewidentna. Obie strony, ponioslszy wielkie straty, wycofaly siq. Ale w koncu Persowie, otrzymawszy posilki, wywalczyli zwyciqstwo i zmusili Grekow do ucieczki”¹⁹.

Kolejna wazna bitwa miala miejsce niedaleko Przel^ezy Cylicyjskiej²⁰: „Grecypokonali Persow, liczba ktorych wynosila 8 000 mqzczyzn, ale po tym znow wycofali siq. Kiedy zas wojska perskie otrzymaly posilki, zdobyly miasto Tarson²¹ i ujarzmily mieszkancow Cylicji. W konsekwencji rowniez Palestyna uznala zwierzchnictwo perskiego wladcy, szczegolnie Zydzi, ktorzy palali nienawisciq do chrzescijan”²².

Po tych wydarzeniach Sasanidzi skierowali swoje sily w strong Damaszku. Wielkim wstrz^sem dla cywilizacji chrzescijanskiej bylo krwawe zdobycie Jerozolimy przez Persow w 614 roku. Upadek Jerozolimy opisuj^ dwie kroniki bizantynskie -- ormianskiego biskupa Sebeosa oraz Symeona Metafrastesa, swi^tego Kosciola Prawoslawnego, ktory zyl na przelonie IX-X wiekow. Sebeos byl wspolczesny tym wydarzeniom ²³, dlatego bardzo precyzyjnie je opisuje: „Oddzialy perskie pod dowodztwem Ramikozana-Choriama, znajdowaly siq w Cezarei Palestynskiej. On zas prowadzil rokowania z wladzami Jerozolimy zqdajqc, aby miasto poddalo siq dobrowolnie. Jesliby tak siq stalo, miasto mialo bye oszczqdzone. Poczqtkowo mieszkancy ulegli jego zqdaniom: przyjqli wodza i jego moznych, i hojnie ich obdarowali. Poprosili tez o ustanowienie uczciwego namiestnika, ktoremu powierzq ochronq miasta. Jednak po pewnym czasie, kiedy w miescie zaczqlo przybywac niezadowolonej biedoty, mieszkancy Jeruzalem pozbawili zycia przedstawicieli szacha perskiego i podniesli bunt, zrzucajqc z siebie perskie jarzmo. Wtedy tez doszlo w miescie do zbrojnego starcia miqdzy Zydami i chrzescijanami, ktorzy zabili wiele Zydow. Pozostali przy zyciu uciekli z miasta i dolqczyli do wojsk greckich. Dowiedziawszy siq o tym, Ramikozan-Choriam zebral swoje oddzialy i rozpoczql oblqzenie Jerozolimy, ktore trwalo 19 dni. Wreszcie w 19 dniu oblqzenia, 27 dnia miesiqca margac²⁴, w 27 roku panowania Chosroesa II wojska perskie zrobily podkop pod fundamenty murow miejskich i je zniszczyly. W ten sposob Jerozolima zostala zdobyta. W przeciqgu 3 dni Sasanidzi zgladzili wielu sposrod jej mieszkancow, potem zas spalili miasto Spalono wiele kosciolow, najwi^ksz^ strata bylo zburzenie bazyliki Grobu Panskiego, zbudowanej przez cesarza Konstantyna Wielkiego.. Zabito 17 000 ludzi a 35 000 wziqto do niewoli -- w tym patriarchq Zachariasza oraz straz strzegqcq relikwii Krzyza Swiqtego. Persowie torturowali jej czlonkow i wielu z nich wtedy zabito (...), chcqc dowiedziec siq, gdzie ukryto relikwie, ktore ostatecznie Persowie „zabrali do niewoli”. Przetopiono tez zloto i srebro, ktore znajdowalo siq w miescie, i odeslano je na dwor szacha. W tym czasie otrzymali tez od niego rozkaz, aby okazywac milosierdzie tym, ktorzy oddali siq dobrowolnie w rqce perskie. Jednoczesnie szach rozkazal wypqdzic z miasta wszystkich Zydow. Rozkaz szacha wykonano natychmiast z wielkim pospiechem. Namiestnikiem miasta zostal naznaczony niejaki biskup Modest” Por. Сочинение епископа Себеоса., 2019..

Persowie bezlitosnie zlupili miasto. Zburzyli tez Bazylik^ Grobu Panskiego, wzniesion^ przez Konstantyna I Wielkiego. Najwi^ksz^ katastrof^ byla jednak utrata relikwii Krzyza Swiqtego, ktore zostaly wywiezione do Ktezyfonu -- stolicy panstwa Sasanidow Por. T. E. Gregory, Historia Bizancjum, Krakow 2008, s. 163.. Pierwsze 5 lat panowania Herakliusza bylo wi§c okresem ci^zkiej proby zarowno dla samego cesarza, jak i dla calego panstwa wschodniorzymskiego, tym bardziej ze znaczn^ cz^sc Balkanow okupowaly plemiona slowianskie i Awarowie. Zasiedlily one (jak si§ mialo okazac na stale) tereny obecnej Serbii, Chorwacji, Slowenii, Czarnogory i Bosni. Niektore oddzialy awarskie i slowianskie podchodzily nawet pod mury Konstantynopola, ktory probowano zdobyc Por. A. Krawczuk, Poczet..., s. 212-213.. Byl to rowniez czas najwi^kszego kryzysu wojskowego od czasow Dioklecjana. Armia byla zdemoralizowana. Mimo to w Syrii Bizantynczycy walczyli dzielnie. Jednak Persowie stale zwyci^zali ich dzi^ki przewadze liczebnej. Na dodatek w roku 616 Wizygoci zaj^li bizantynsk^ cz^sc Hiszpanii. Wladza cesarza obejmowala w tym momencie tylko Anatoliy, Afryk§ polnocn^, Egipt oraz resztki Tracji, Grecji i Italii. Utrata tak rozleglych terenow skutkowala problemami finansowymi. W tymze 616 roku okolicznosci zmusily Herakliusza do zmniejszenia wynagrodzenia w gotowce, ktore nazywano rogai Dla urz^dnikow cywilnych oraz zolnierzy. o polow§, poniewaz skarbiec panstwowy byl prawie pusty. Zolnierze jednak, rozumiej^c zaistnial^ sytuacj§, pogodzili si§ z tym tymczasowym zabiegiem. W 618 roku zniesiono annonq -- roczny podatek na rzecz stolicy Por. C. Morrisson, Swiat Bizancjum, t. 1, Krakow 2007, s. 56.. Po raz pierwszy w dziejach cesarstwo wschodniorzymskie bylo powaznie zagrozone i moglo znikn^c z powierzchni ziemi Por. W. Treagold, Bizancjum., s. 35-36..

W zaistnialych warunkach, kiedy miesi^c nie mijal bez wiesci o kolejnych klyskach lub najazdach, Herakliusz, wykazuj^c siy tytaniczn^ sil^ ducha, zaj^l siy reformowaniem panstwa. W pierwszej kolejnosci zreformowano administracjy panstwow^ i sily zbrojne, poniewaz cesarz rozumial, ze tylko w ten sposob moze ocalic kraj od ruiny oraz wzmocnic wojsko³². W tych poczynaniach Herakliusz mogl oprzec siy na potyznym sojuszniku, jakim byl Kosciol, reprezentowany przez patriarchy Konstantynopola Sergiusza I³³. W 621 roku patriarcha zarz^dzil, aby przetopic skarby Kosciola i przekazac uzyskane zloto na uzytek cesarza. Otrzymawszy srodki pieniyzne Herakliusz mogl przyst^pic do reorganizacji panstwa. Nie marnuj^c czasu wladca zacz^l reformy wojskow^: zaczyto lepiej szkolic zolnierzy, uczono ich tez nowej taktyki -- w szczegolnosci dotyczylo to uzycia konnych lucznikow³⁴.

Bardzo szybko i skutecznie wprowadzono nowy system administracyjno-wojskowy: zlikwidowano dawny podzial na prowincje, a w zamian stworzono zupelnie nowy -- temowy. Temy byly wielkimi okrygami, na ktorych osiedlano wojskowych, w tym obcokrajowcow. Otrzymywali oni dzialki ziemi w zamian za obowi^zek sluzby wojskowej. Na czele kazdego temu stal strateg. Wskutek tej reformy powstaly okrygi wojskowe z latwym systemem mobilizacyjnym. Byla to zmiana wrycz rewolucyjna, dziyki ktorej stworzono stabilny system wojskowy. Cesarz mogl tutaj liczyc na lojalnosc zolnierzy. Temy staly siy podstawowym elementem struktury administracyjno-wojskowej panstwa na kilka wiekow³⁵.

Po zreformowaniu armii Herakliusz zaj^l siy przeksztalceniem administracji centralnej: zlikwidowal miydzy innymi urz^d prefekta pretorium. Najwazniejsze funkcje panstwowe zaczyli od tego momentu pelnic urzydnicy nosz^ce tytuly logotetow. Herakliusz osobiscie dopilnowal, aby reforma zostala wcielona w zycie³⁶. война персидский иракл религиозный

Wreszcie 5 kwietnia 622 roku³⁷ Herakliusz niejako oficjalnie uznal, ze jest gotowy do kontynuowania wojny, przeprawiaj^c siy na drugi brzeg Bosforu i podejmuj^c wyprawy przeciwko Sasanidom³⁸. Kampania ta rozpoczyla siy uderzeniem w Armeniy³⁹. W tym tez roku wojska cesarskie odniosly pierwszy sukces, ktorym byla udana wyprawa przeciwko wojskom perskim stacjonuj^cym w Anatolii⁴⁰. 25 marca 624 roku Herakliusz zainicjowal kolejn^ kampaniy, uderzaj^c na tyly nieprzyjaciela: Persowie bowiem skupili swe sily w zachodniej czysci Azji Mniejszej. Tymczasem Herakliusz przeprowadzil swe oddzialy przez Armeniy i zaskoczenia wroga atakiem ze wschodu Por. tamze, s. 57..

Persowie, aby moc stawic cesarzowi opor w Armenii, pozostawili swoje twierdze w Azji Mniejszej. Chociaz udalo siy im pokonac wojska cesarskie na froncie armenskim Por. T. E. Gregory, Historia., s. 163; C. Morrisson, Swiat., s. 56-57., gdzie w pierwszym starciu zadali Bizantynczykom druzgoc^c^ klysky, Herakliusz kontynuowal walky w nastypnych latach. W wyniku tej wojny Bizancjum zdobylo wiele miast nieprzyjaciela, w tym Ganzak Tebryz., ktory byl perskim centrum religijnym. W nim znajdowala siy bowiem swi^tynia ognia poswiycona Zaratustrze Perski reformator religijny. Tworca jednej z pierwszych religii monoteistycznych -- zaratusztrianizmu.. Herakliusz doszczytnie zburzyl to sanktuarium. Byl to symboliczny akt odwetu za zniszczenie Jerozolimy Por. T. E. Gregory, Historia., s. 163.. Te wydarzenia zmusily Chosroesa II do odwolania Szahrbaraza i jego wojska Por. C. Morrisson, Swiat., s. 57..

Jednak Persowie nie mieli zamiaru dawac za wygran^ i po dokonaniu przegrupowania swych wojsk postanowili przejsc do kontrofensywy. Wskutek udanej akcji, ktora zaskoczyla Herakliusza, w 626 roku wojsko perskie pod dowodztwem Szahrbaraza, wsparte przez Awarow i Slowian, stanylo pod murami Konstantynopola. Zniszczono wowczas akwedukt Walensa i przedmiescia stolicy Por. tamze, s. 58.. Konstantynopol stan^l w obliczu katastrofy. Najgorsz^ rzecz^ byla nieobecnosc Herakliusza, ktory wci^z wojowal na wschodnich obszarach Azji Mniejszej. W tej sytuacji dowodztwo powierzono patriarsze Sergiuszowi Por. T. E. Gregory, Historia., s. 163.. Sasanidzi rozbili oboz w Chalcedonie. Jednak nie posiadali floty, co uniemozliwilo im transport wojsk na europejski brzeg Bosforu. Ich flota byla jednak nieliczna i nie mogla dorownac flocie bizantynskiej. Tymczasem mury Konstantynopola wytrzymaly trzy potyzne szturmy Awarow. Podczas oblyzenia patriarcha Sergiusz organizowal procesje wokol murow z ikon^ Matki Bozej z Blacherne. Oblyzenie zakonczylo siy w sierpniu 626 roku Por. C. Morrisson, Swiat., s. 58; T. E. Gregory, Historia., s. 163.. Herakliusz wykorzystal oslabienie rywala pod Konstantynopolem i poprowadzil sw^ armiy w gl^b panstwa perskiego. Ponadto w roku 627 cesarz zawarl porozumienie z Chazarami. Zabezpieczywszy w ten sposob tyly, rozpocz^l natarcie z terenow Armenii. Poskromil Kaukaz, a w grudniu skierowal swe wojsko do Mezopotamii. Wkroczyl do Atropatene, przemaszerowal na poludnie gor Zagros i, zaskoczywszy Persow, 12 grudnia 627 roku wygral decyduj^c^ bitwy pod Niniw^, dawn^ stolicy Asyrii, po czym scigal szacha Chosroesa II przez caly Irak Por. T. E. Gregory, Historia., s. 163; A. Krawczuk, Poczet., s. 214..

W 628 roku przeciwko Chosroes II stracil tron i zycie, a wladz§ przej^l jego syn Kawad II, ktory poprosil cesarza o pokoj⁵¹. Persowie zgodzili si§ na daleko id^ce ust^pstwa: zwrocili bowiem wszystkie ziemie, ktore odebrali Bizancjum, czyli Egipt, Syri§, Palestyn^, Armenia oraz cz^sc Azji Mniejszej i Mezopotamii⁵². Szach zwrocil tez relikwie Krzyza Swi^tego. Ostatecznie w roku 630 Herakliusz powrocil do Konstantynopola -- 21 marca wkroczyl do stolicy pieszo z „ozywczym Krzyzem Zbawiciela”, dzi^ki czemu byl porownywany z cesarzem Konstantynem⁵³.

Tak zakonczyla si§ wielka wojna persko-bizantynska, ktora byla pierwszym konfliktem o tak wyraznie religijnym charakterze. Chociaz zakonczyla si§ dla Bizancjum pomyslnie, to jednak powaznie nadwer^zyla gospodarczo-militarny potencjal cesarstwa wschodniorzymskiego⁵⁴.

Размещено на Allbest.ru