Да пытання аб тапаграфіі і рэканструкцыи старажытнага Камянца

Размещено на http://www.allbest.ru/

Да пытання аб тапаграфіі і рэканструкцыи старажытнага Камянца

УДК: [904.4:303.442.4](476.7)”653/654”

А. А. Башкоу, А. В. Іоу

13.04.2016

Анатацыя

Артикул прысвечаны питанням тапаграфіі і ржанструкциі старажытнага города Камянец у Брэсцкай вобласці Рэспублк Беларусь. Падсумаванні зроблены на падставе здабытага археалагічнага і дакументальнага матэрыялу у вытку прац 1997--2003 гг. Прапанаваны варыянт візуальнай ржанструкцьіі абарончых збудаванняу горада.

Ключавыя словы: Заходняя Беларусь, абарончыя збудаванні, Камянецкая (Белая) вежа, рэ- канструкцыя, тапаграфія

Заходняе беларускае Палессе багата сваей самабытнай гісторьіяй і сваім непауторным культурным каларытам. Яно здауна дае шы- рокі фронт для працы этнолагам, фалькла- рыстам, лінгвістам, антраполагам, гюторыкам. Археалагічнае вывучэнне гарадоу заходняй Беларусі, так сама, мае глыбокую гісторыю і значны фонд накопленага тэарэтычна-практычнага матэрыялу. Пачаушыся з другой па- ловы ХІХ ст., яно прайшло шэраг этапау і метадалагічных падыходау. Маюцца грунтоуныя працы па вывучэнню старажытных гарадоу Заходняй Беларусі у савецкі час: Берасця [Лысенко, 1985], Пінска [Лысенко, 1997], Ваукавы- ска [Зверуго, 1975], Гародні [Воронин, 1954], Наваградка [Гуревич, 1981]. Нажаль прыход- зіцца канстатаваць адсутнасць, да нядауняга часу, увагі даследчыкау да унікальнага лета- піснага горада Камянца, вядомага нам па ле- тапісных крыніцах з 1276 г. Толькі знакамітая Белая вежа прыцягвала да сябе у розныя часы увагу псторыкау, этнографау, архгтэктарау, мастакоу. Напалеон Орда зафіксавау магут- ныя абрысы вежы на малюнках. Леу Сяменавіч Паеускі паспрабавау паказаць гісторыю гэтага велічнага збудавання у кантэксце этнаграфшна-краязнаучага вывучэння рэгіена. Мікалай Пятровіч Авенарыус звярнууся да гюторыка- архгтэктурных асаблівасцяу дадзенага абарон- чага збудавання. Як састауная частка сістэмы абарончых збудаванняу валынсшх і беларус- кіх зямель, разглядалася вежа вядомымі са- вецкімі даследчыкамі П.А. Раппапортам [Раппопорт, 1952; 1967] і М.А. Ткачовым [Ткачоу, 1977].

Першым з сучасных даследчыкау, каго зацікавіла праблема археалагічнага вывучэння старажытнага Камянца, стау А.В. Іоу. У рамках правадзтых разведак у Камянецкім р-не Брэсцкай вобласці у 1997 г., ім быу закладзены шурф каля вежы для высвятлення наяунасці культурнага пласта. Нажаль намаганні быш! дарэмнымі. Гэта паставіла шэраг пытанняу аб праудзівасці меушай месца рэканструк- цыі Я. Куліка апублікаванай М.А. Ткачовым і змешчанай у энцыклапедыйным выданні [Эн- цыклапедыя ..., 1993] (мал. 1).

Для далейшага даследавання старажытнага горада і яго ваколіц была сфармавана За- ходне-Палеская археалагічная група у склад- зе супрацоуікау 1нстытута гісторыі НАНБ А.В. Іова і А.А. Башкова Даследчыю паставілі перад сабой мэту -- на падставе вывучэння ар- хеалагганых крыніц, рэканструяваць аблічча старога горада і прасачыць асаблівасці гіста- рычнага развіцця гэтага населенага пункта і яго ваколіц. Адразу вымалеуваліся задачы да вырашэння. камянец археалагічны ржанструкция

1. Лакалізаваць старажытны замак.

2. Вызначыць магчымую гшгорыка-тапагра- фічную пераемнасць горада з папярэднгш па- селішчамі больш ранняга часу.

3. Прасачыць эвалюцыю планіграфіі горада з канца ХІІІ ст.

Мал. 1. Рэканструкцыя Я. Куліка і М. Ткачова

4. Знайсці і вывучыць культурныя пласты.

5. Рэканструяваць выгляд першапачаткова- га паселішча і яго абарончых збудаванняу.

6. Даследаваць матэрыяльную культуру го- рада розных эпох, пачынаючы з канца ХІІІ ст.

7. Абследаваць ваколіцьі горада на наяунас- ць археалагганых помнікау і пры абнаружэн- ні -- даследаваць іх.

Грунтоунае археалагічнае вывучэнне горада і ваколіц распачалося у 1998 г. Да палявых прац былі далучаны студэнты гістарычнага факультэта Брэсцкага дзяржаунага універсі- тэта. Археалагічныя раскопкі вяліся да 2004 г. [Башкоу, Іоу, 2006].

Першая праблема з якой сутыкнулюя архео- лагі -- гэта шчыльная забудова і камунікацыіна прылеглай да вежы тэрыторыі, а таксама па- рушэнне культурных пластоу рэстаурацыйнымі працамі пачатку ХХ ст. па праекту У.Суслава. У сувязі з гэтым, была абрана тактыка малых раскопау. Плошча раскопау вагалася ад 4 да 32 м². Усяго было ускрыта 174 м². Магутнасць культурных напластаванняу дасягала 4 м.

У выншу археалагічнага вывучэння стара- жытнага Камянца, удалося знайсці і вывучыць культурныя пласты канца ХІІІ -- XVIII стст. Быу лакальзаваны старажытны замак аваль- най формы прыкладна 40 х 40 м, які знаход- зіуся на захад ад вежы (сенняшняя тэрыторыя гімназіі). А.В. 1овым і А.А. Башковым зроблена спроба рэканструкцын сістэмы абарончых збуда- ванняу, якая уяуляла сабой дзве адасобленыя выспы, абнесеныя ірвом і валам. На заходняй выспе размяшчауся першапачатковы замак, на усходняй -- вежа [Археалогія ..., 2009]. Гэта былі дзве адасобленыя абарончыя адзінкі, якія хучэй за усе, звязваліся драуляным мастком (мал. 2). Яны маглі выступаць як адзінае цэ- лае, але пры неабходнасці маглі весці ізалява- ную барацьбу. Для прыкладу можна узгадаць падзеі канца XIV ст., калі замак быу спалены, а вежа так і не скарылася крыжакам.

Мал. 2. Рэканструкцыя А. Башкова і А. Іова (мал. А. Башкова)

АналЪзуючы археалагічны матэрыял і паслугуючыся логікай і аналогіямі, аутары прадбачылі існаванне уяздной брамы у замак з поудня. Жылыя будыню былі размешчаны насупраць брамы з пауночнага боку замкавай пляцоукі, гаспадарчыя пабудовы -- з абодвухбакоу ад уяздной брамы, а пасярэдзше пля- цоукі -- не забудаваны двор (мал. 3).

Мал. 3. Рэканструкцыя старажытнага Камянца у музейнай акспазіцьі «Камянецкая вежа» (пав. А. Башкова і А. Іова)

Зробленую археолагамі рэканструкцыю абсалютна падцвердзіу план старажытнага Камянецкага замка, датуемы канцом XVIII ст. (мал. 4). Ен быу знойдзены супрацоунікам Інстштута гісторыі НАНБ А.А. Мяцельскім у 2008 г. у Аддзеле рукапісау бібліятэкі РАН у Санкт-Пецярбургу [Збор рукапісных мап. Да- датковы вопіс. № 240, арк. 14].

Важным з'яуляецца тое, што зробленая археолагамі у 2004 г. рэканструкцыя практыч- на дакладна супадае з пазначанывш на плане элементами памеры і форма абарончых збуда- ванняу, размяшчэнне уяздной брамы, жылых і гаспадарчых комплексау. Адзшым гшатэтыч- ным дапушчэннем, з'яуляюцца самі драуляныя канструкцыі замка. Нажаль матэрыялы раско- пак не далі прыкладу захаваных драуляных канструкцый старажытнага Камянца, таму ар- хеолагі прапанавалі іх згодна аналогіям, якія вядомыя з раскопак старажытна-беларусюх гарадоу, у тым ліку, горада Бярэсця.

Такім чынам, была даказана непраудзівасць рэканструкцыі Я.Куліка, змешчаная у шэрагу спецыяльнай літаратуры, у тым ліку, энцыкла- педычных выданнях.

Акрамя таго, у вын1ку даследванняу было прасочана пашырэнне горада у пазднейшыя часы уздоуж вуліц Піуненка, Гогаля, Леніна. На вулщы Піуненка, каля будынку былога Дома піянерау быу лакалгзаваны могільнік XVII -- XVIII стст. і прасочаны падмуркі каплічкі гэ- тага перыяду. Нажаль лакалізаваць месцазна- ходжанне царквы «Звеставання», збудаваную Уладзімірам Васількавічам, не удалося.

Падчас вывучэння культурных напласта- ванняу зроблены цікавыя знаходкі: прылады працы, зброя, значная калекцыя манет XVI-- XX стст., рэчы паусядзеннага побыту і упры- гожванні. Унікальнай знаходкай з'яуляецца кафля XVI ст. з партрэтнай выявай маладога чалавека у сярэднявечнай вопратцы, аналогіі якой вядомы у нязначнай колькасці на тэрыто- рыі Беларусі. Матэрыялы перадмацерыковага пласта (керамічны матэрыял) далі сведчанні пра існаванне на месцы старажатнага замка паселішча X ст.

Археалагганыя разведкі, якія праводзіліся А.А. Башковым у 1998 г. у басейне р. Лясная, недалек г. Камянца Брэсцкай вобласці, далі нечаканыя выншт На правым беразе рэчкі, за межамі горада, пауночна-заходней ад Камя- нецкай вежы, на узвышшы, якая мае мясцо- вую назву «манастыр», былі знойдзены рэшткі грунтовых пахаванняу. Цікаунасць выклікала мясцовая лягенда пра існаванне у старажыт- насці манастыра, які падчас маскоускай навалы пайшоу пад ваду. Верагодней за усе трэба атаясамляць гэтую лягенду з падзеямі другой паловы XVII ст., калі войскі ваяводы Івана Ха- ванскага зруйнавалі мястэчка і спалілі Увас- красенскі манаст^ір. Дадзеная шфармацыя паспрыяла пачатку земляных прац на вышэй азначаным месцы [Башкоу, 2003; 2005].

Праца на помніку праводзілась таксама сіламі студэнтау гістарычнага факультэта БрДУ у рамках археалагічнай практшкі, пра- дугледжанай вучэбнымі планамі ВНУ. Штога- довыя археалагічныя даследаванні дадзенай мясцовасці далі наступныя вынікі. Усяго за- кладзена 5 шурфоу агульнай плошчай 72 м²:

у 1998 г. -- 4; 1999 -- 12; 2000 -- 8; 2001 -- 24; 2002 -- 24 м². Гльїбіня культурнага пласта вагалась ад 22 да 70 см (без уліку ям).

Мал. 4. Фрагмент плана Камянца XVIII ст.

На ускрытай плошчы зафіксавана: 5 цэлых пахаванняу (у чатырох пашкоджаныя чэрапы); 11 пашкоджаных пахаванняу, якія захаваліся у выглядзе згрупавання костак і чэрапоу. Пяць пахаванняу (дэнтыфшавана як дзіцячыя. Адно з дзіцячых пахаванняу пашкоджана, неглед- зячы на заглыбленне у мацерык. Акрамя таго, зафіксаваныя дзве тленныя плямы ад дзіцячых пахаванняу. Па усей плошчы раскопу, на роз- най глмбіні траплялі адзшкавыя чалавечыя косткі з пашкоджаных пахаванняу.

Пахаванні знаходзіліся на рознай глыбшр ад 20 да 75 см. Толькі два дзіцячых пахаванні за- глыблял1ся у мацерык на 16 і 24 см адпаведна. Арыентацыя касцякоу пераважна заходняя, у некаторых выпадках з невялікім адхіленнем на паудневы-захад. Толькі адно пахаванне зарыентавана на пауночны-захад. У сямі вы- падках зафіксавана палажэнне рук. У адным пахаванні правая на грудзях -- левая уздоуж, адпаведна у астатніх: на жываце -- на жыва- це, на жываце -- на поясе, (страчана) -- на поясе, на грудзях -- (страчана), на грудзях -- на жываце, на грудзях -- на жываце.

Толькі у двух пахаваннях знойдзены супра- ваджальны інвентар -- адзінаццаць фрагмен- тау бронзавых дэкаратыуных дэталяу на пас, якія знаходзіліся у раене жывата на касцяку кабеты, і два касцяных гузікі у раене грудзей на касцяку падлетка (верагодна дзяучыню).

Цікаунасць выклікаюць фрагменты бронзавых дэталяу паса, знойдзеныя у 2001 годзе. Сярод іх вызначаюцца дзве лгтыя спражкі і частка крука для зашпільвання. Накладкі так- сама літая, але двусастауныя. Дэкаратыуная частка, якая спалучалась з тыльнай пласцінай заклепкамі, мацавалась, верагодна, на ску- раны пас. Аналаг дадзенай знаходке вядомы з пластоу XIV ст. у старажытным Ноугарадзе [Седова, 1981].

Другая цікавая знаходка -- керамшны гар- шчок знойдзены на глыбт 30 см у 2001 годзе сярод згрупавання камянеу. Гаршчок заха- вауся амаль поунасцю. Страчаны толькі невя- лічкі кавалак венчыку і бакавшы. Папярэдне яго можна аднесці да узорау керамікі перыяду XIV--XV стст.

Практычная адсутнасць пахавальнага інвентару, арыентацыя, палажэнне і узроуні залягання касцякоу, сведчаць пра неадначасо- васць пахаванняу і іх хрысщансю абрад.

Дарэзаная і ускрытая плошча раскопау у 2003 г. і 2004 г. дала нам істотнья удакладнен- ні у вызначэнні асаблівасцяу размяшчэння па- хаванняу. Мы можам сення сцвярджаць аб пэу- най сістямнасці у пахаваннях. Калі усходняя частка камбінаванага раскопу мела сур'езныя пашкожданні праз меушую месца распашку, то заходняя частка (ускрытая у 2002--2004 гг.) дае карціну шэраговага размяшчэння паха- ванняу, прыкладна на адной адлегласці. Так, на сенняшні дзень можна рэканструяваць 4 шэраи пахаванняу. Прычым зазначым, што заглыбленне ішло у бок павелгаэння з усходу на захад. І калі пахаванні на усходзе прасоча- ны ужо на глыбіні 20 см (гэта пауплывала на моцную іх пашкоджаннасць распашкай), то на захадзе пахаванні зафшсаваны ужо у мацеры- навых ямах на глыбіні да 70 см ад дзеннай паверхні.

Упершыню удалося прасачыць два пахаванні у трунах. Гэта пахаванні двух дарослых людзей, мужчыны і жанчыны з легкім адхілен- нем у арыентацып на паудневы захад. Рукі у абодвух знаходзіліся у аднолькавым палажэн- ні -- правая на грудзях, левая на жываце. Ме- навіта у галавах гэтых пахаванняу на глыбт ад 15 см зафшсаваны развалы двух ганчарных гаршкоу, пастауленых уверх донцам. Усе гэта дало нам магчымасць прасачыць пэуную сістя- матызацыю у пахаваннях, больш поуную карціну самога пахавальнага абраду з выразнымі слядамі трызны.

Чаргавасць дзіцячых і падлеткавых паха- ванняу разам з дарослммі у кожным з шэрагау могільніка штурхае на думку аб пэунай сваяц- кай прыналежнасщ, альбо нават сямейнасці, пахаваных. Аднак правядзенне антрапала- гічнага аналізу костных рэшткау дасць нам значна большую шфармацыю, што, безумоуна, з'яуляецца прыярытэтным накірункам у далей- шым вывучэнні могільніка каля г. Камянец.

Такім чынам, даследаванні грунтовага могільніка ва урочышчы «манастыр» каля Камянца да- юць падставы сцвярджаць аб адкрыцщ аданго з першых гарадскіх могільнікау першай паловы XIV ст. на правым беразе р. Лясная на пуночны захад ад старажытнага гарадзішча і вежы.

Поуныя справаздачы аб выніках археалагіч- нага вывучэння г. Камянца і яго ваколщы зна- ходзяцца у архіве 1нстытута гісторыі НАН Бе- ларусі. Увесь здабыты археалагічны матэрыял перададзены у фонды Брэсцкага абласнога краязнаучага музея і стау асновай для экспазь цыі, якая адкрылася у 2004 г. у адрэстаурава- най Камянецкай вежы.

У заключэнш адзначым, што праведзеныя археалагічныя даследаванні дазволілі змяніць уяуленні пра тапаграфію і выгляд летапіснага горада Камянца, вывучыць яго матэрыяльную культуру і пахавальны абрад першых жыхароу, а так сама адкрыць новыя старонкі з яго насычанай гісторыі.

Літаратура

1. Археалогія Беларусі. Энцыклапедыя у двух тамах. -- Мн., 2009. -- Т. 1. -- С. 412--413.

2. Башкоу А.А. Даследаванні грунтовага могільніка у ваколіцах Камянца у 1998--2002 гг. // ГАЗ. -- Мн., 2003. -- № 18. -- С. 278--279.

3. Башкоу А.А. Даследаванне грунтовага могільніка XIV ст. каля г. Камянца // ГАЗ. -- Мн., 2005. -- № 20. -- С. 250--251.

4. Башкоу А.А., Toy А.В. Археалагшныя даследаванні Камянца і ваколіц у 1997--2004 гг. // Камянец- кія чытаннк Матэрыялы распубліканскай навуко- ва-практычнай канферэнцый (Камянец 4 верасня 2005 г.). -- Мн., 2006. -- С. 14--19.

5. Беларуская энцыклапедыя. Энцыклапедыя археа- логіі і нумізматаїкі Беларусі. -- Мн., 1993. -- 702 с. Воронин Н.Н. Древнее Гродно (по материалам археологических раскопок 1932--1949). -- М., 1954. -- Т. 3. -- 239 с.

6. Гуревич Ф.Д. Древний Новогрудок: пасадско-околь- ный город. -- Л., 1981. -- 159 с.

7. Зверуго Л.Г.Древний Волковыск (X--XIV вв.). -- Мн., 1975. -- 144 с.

8. Лысенко П.Ф. Берестье. -- Мн., 1985. -- 399 с. Лысенко П.Ф. Древний Пинск ХІ--ХІІІ вв. -- Мн., 1997. -- 172 с.

9. Раппопорт П.А. Волынские башни // МИА. -- 1952. -- № 31. -- С. 202--223.

10. Раппопорт П.А. Военное зодчество западнорусских земель X--XIV вв. -- Л., 1967. -- 242 с. (МИА. -- № 140). Седова М.В. Ювелирные изделия древнего Новгорода X--XV вв. -- М., 1981. -- 196 с.

11. Ткачоу М.А. Замкі Беларусі ХІІІ--XVH стст. -- Мн., 1977. -- 82 с.

Аннотация

К вопросу о топографии и реконструкции древнего Каменца

В статье на основе результатов археологических исследований 1997--2003 гг. дан вариант реконструкции древнего замчища в г. Каменец Брестской области Республики Беларусь и сделаны выводы относительно топографии старого города. Представлены так же материалы грунтового городского могильника.

Ключевые слова: Западная Беларусь, оборонительные сооружения, Каменецкая башня, реконструкция, топография.

Abstract

The issues of of topography and the reconstruction of the old Kamieniec

On the basis of the results of archaeological research in the 1997--2003, authors represents reconstruction of Kamieniec hill-fort(situated in Brest region, Belarus) and draws conclusions about the topography of the Old town. In the article presented also the material of the city grave fields.

Keywords: Western Belarus, fortifications, Tower of Kamieniec, reconstruction, topography.

Размещено на Allbest.ru