Папярэднія вынікі раскопак Мядзельскага замка у 2013–2015 гг.

Размещено на http://www.allbest.ru/

Размещено на http://www.allbest.ru/

Папярэднія вынікі раскопак Мядзельскага замка у 2013-2015 гг.

Сучасны Мядзел - гэта невялікі раенны цэнтр на пауночным захадзе Мінскай воблас - ці Рэспублт Беларусь (мал. 1), аднак у канцы сярэднявечнай эпохі і у перыяд ранняга Нова - га часу Мядзел з'яуляуся адным са значных эканамганых цэнтрау Верхняга Павілля, што неаднаразова прыцягвала увагу даследчы - кау да вывучэння пытанняу яго узнікнення і развіцця.

Першая згадка аб Мядзельскім замку (castrum Medelo) у пісьмовьіх крьініцах на - лежыць да 1325 г. і утрымлшаецца у лісце вялікага князя Гедыміна. На сучасным этапе даследаванняу можна меркаваць, што пер - шапачаткова умацаванае паселішча з назвай «Мядзел» знаходзілася за 8 км на пауночны захад ад сучаснага аднайменнага горада. Яно размяшчалася на востраве Замак (мал. 2, 1), які знаходзіцца на возеры Мядзел (Лотвінскі сельсавет Мядзельскага раена), дзе выяулены комплекс археалагічных помнікау (гарадзішча і селішча) старажытнарускага часу (мал. 2, 2).

раскопкі гістарычны замак археалагічны

Месцазна - ходжанне гарад - зішча і селішча на востраве Замак на возеры Мядзел (1), прыкладныя межы распаусюд - жання культурнага слою і размяшчэне шурфа І 2014 г. у пауночна-усходняй частцы селішча на востраве Замак (2) (здымкі з Google)

Гарадзішча і селішча на востраве Замак на возеры Мядзел, знаходкі з шурфоу 1981 г. (1--16) і шурфа 2014 г. (17--24): 2--13 -- гарадзішча; 1, 14--24 -- селішча (1, 17-- 24 -- мал. М.А. Плавінскага, 2--16 -- пав. М.А. Ткачова)

Гарадзішча размяшчаецца на пауднева-ус - ходнім ускрайку вострава. У 1956 г. помнік быу абследаваны Л.В. Аляксеевым [Алексеев, 1966, с. 82, рис. 14, 1; Штыхов, 1971, с. 195]. Значных па аб'еме археалагічньїх даследаванняу гарадзішча не праводзілася, таму аб характары і храналогіі яго культурных напластаванняу можна меркаваць толькі папярэдне. У 1981 г. шурфоуку гарадзішча ажыццяв^ М.А. Ткачоу. Ім было закладзена 4 шурфы памерам 2 х 2 м (мал. 3, 2-13). Акрамя таго, М.А. Ткачоу вы - явіу селішча, размешчанае навокал гарадзіш - ча, плошча якога была вызначана у 2 га. На селішчы был1 закладзены два шурфы памерам 2 х 2 м (мал. 3, 1, 14-16) [Ткачоу, 1981, с. 5-7, мал. 42-43].

Л.В. Аляксееу на падставе выяуленай ім падчас разведкі кругавой керамікі датавау уз - вядзенне гарадзшіча першай паловай ХІ ст. - часам княжэння у Полацку Брачыслава Ізяславіча (1003-1044 гг.) і разглядау помнік як парубежную полацкую крэпасць [Алексеев, 1966, с. 82]. М.А. Ткачоу лічьіу, што гарадзішча узнікла у ІХ-Х стст. і спьініла свае існаванне у XV ст. Менавіта М.А. Ткачоу упершыню выка - зау думку аб тым, што археалагічньї комплекс на востраве Замак возера Мядзел з'яуляецца першапачатковым Мядзелам, які у далейшым быу пакшуты насельніцтвам і перанесены разам з назвай на усходні бераг возера Мястра. Функцыянаванне селішча на востраве Замак было датавана М.А. Ткачовым у межах ХІ/ ХІІ-ХІІІ стст. [Ткачоу, 1981, с. 5-7].

У 2014 г. даследаванні на востраве Замак былі адноулены экспедыцыяй пад кірауніц - твам аутара. У пауночна-усходняй частцы селішча быу закладзены шурф І плошчай 3 м². Выяуленыя у ім матэрыялы (мал. 3, 17-24) дазваляюць меркаваць, што пэуная гаспадар - чая актыунасць у пауночна-усходняй частцы селішча на востраве Замак на возеры Мядзел фіксуецца ужо з эпохі бронзы. Аднак адкла - данне культурнага пласта на даследаваным участку належыць да ХІ-ХІІІ стст. У гэты час пауночна-усходняя частка селішча на востраве Замак актыуна выкарыстоувалася у гаспадар - чых і вытворчых мэтах.

Месцазнаходжанне І Сучасны Стан Мядзельскага Замка

Мядзельскі замак размяшчаецца на пау - востраве возера Мястра у паудневай частцы сучаснага Мядзела (мал. 4). Большая частка паувострава уяуляе сабой забалочаную нізіну, праз якую працякае рака Дробня, што упадае у Мястра прыблъзна за 300 м на поудзень ад ніж - няй (бастыеннай) лініі замкавых умацаванняу. Дробня прыкладна да паловы аддзяляе пау - вострау ад берага, на якім месціцца сучасны Мядзел. Пры гэтым, у месцы, дзе рэчка робіць выгін на паудневы усход, з яе выцякае прато-ка. Гэтая пратока, якая цалкам аддзяляе пау - вострау ад берага і упадае у Мястра з іншага (ад упадзення Дробні) боку. На плане мястэчка Мядзел другой паловы ХІХ ст. (мал. 5, 1) добра бачна, што гэтая пратока мела шырыню бліз - кую ці нават роуную да шырыні Дробні (мал. 5, 2). Гэта дазваляе меркаваць, што пратока мае штучны характар. Адпаведна, яе рэчышча было адмыслова пракапана, каб цалкам аддзя - ліць аканечнасць вострава, на якой месціуся замак, ад берага.

Пляцоука, якую займае замак, уяуляе сабой пагорак марэннага паходжання памерам 135-140 м па лініі паудневы захадпау - ночны усход на 100 м па лініі пауночны за - хад - паудневы усход. Схілм пагорка былр відавочна, штучна эскарпаваныя падчас будауніцтва замка. У пауночна-усходняй частцы пагорка размяшчалася мураваная вежа. Як сведчаць апісанні замкавага пагорка, ен быу дадаткова умацаваны па перыметры паукруг - лымі бастэямі. На сенняшні час яны захавалі - ся толькі часткова - прасочваюцца толькі тры бастэг Дзве з іх размяшчаюцца з паудневага і пауднева-усходняга бакоу замкавага пагорка, а трэцяя фіксуецца на пауночным яго баку.

На вялікі жаль, за апошнія паустагоддзі пагорак, на якім размяшчаецца Мядзельскі замак, і навакольная тэрыторыя паувострава зазналі значныя разбурэнні. Найбольш моцна пацярпела пауночна-заходняя частка паувос - трава, дзе падчас стварэння парку імя «Трыц - цацігоддзя перамогі» у 1974 г. быу закладзены футбольны стадыен. У вышку гэтых прац быу «падрэзаны» пауночна-заходні схіл замкавага пагорку, што прывяло да зшшчэння размеш - чанай тут бастэ (бастэяу?). Падчас закладкі гэтага ж парку уздоуж пауднева-усходняга схі - лу замкавага пагорка была пракладзеная та - полевая алея, якая часткова закранула адну з бастэяу, размешчаных з гэтага боку.

З мэтай падвышэння фартыфшацыйных якасцяу пагорак, на якім размяшчауся Мядзельскі замак, быу з цягам часу дадаткова умацаваны валам з бастьіенамі. На жаль, гэты вал зазнау найбольшыя разбурэнні. Яго пау - ночна-заходні і пауночны участкі былі цалкам спляжаныя падчас закладкі згаданага парку імя «Трыццащгоддзя перамогі» (падчас бу - дауніцтва стадыена). З усходняга боку знешні вал часткова спляжаны сцежкай, якая вядзе на вяршыню замкавага пагорка. Фактычна, на сенняшні дзень знешні вал захавауся толькі з пауднева-усходняга (на даужыню каля 150 м) і часткова з усходняга (на даужыню каля 120 м) бакоу замкавага пагорка. На гэтай адлегласці фіксуюцца чатыры бастыены.

Размещено на http://www.allbest.ru/

Размещено на http://www.allbest.ru/

План мястэчка Мядзел другой паловы ХІХ ст. (1), паувострау, на якім размяшчауся Мяд- зельскі замак, на плане мястэчка (2)

Мядзельскі замак у святле пісьмовьіх крьініц

Адной з асноуных праблем у вывучэнш Мяд - зельскага замка з'яуляецца надзвычай малая колькасць тсьмовых крыніц, якія тычацца яго гісторыі (мал. 7). Першым уласнікам Мядзела з воласцю стау Жыг1монт Карыбутавіч з роду Гедымшавшау. Пасля яго смерці у 1435 г. тут зацвердзіуся уплывовы на той час род Сакові - чау: па чарзе Мядзелам валодалі Андрэй Са - ковіч (памер пасля 1465 г.), а затаїм яго сын Багдан (памер у 1490 г.). Першапачаткова іх права на валоданне гатшмі землямі не было аформлена пісьмова і падмацоувалася тым, што яны абодва займалі пасады мядзельскіх старостау. Толькі у 1484 г. вялікі князь Казімір Ягелончык сваім прывілеем пацвердзіу Багда - ну Саковічу права уласнасці на Мядзел і землі, якія да таго трымау ягоны бацька Андрэй.

Упершыню Мядзельскі замак згадваецца у 1544 г., калі пасля смерці Альжбеты Радзівіл з Саковічау яе спадчыншю дамовіліся замак «супольна трымаць». Аднак, ускосныя дадзе - ныя дазваляюць лшыць, што замак быу засна - ваны у канцы XV ст. (пасля 1484 г.) Багданам Саковічам. Аб гэтым сведчыць той факт, што у прывілеі 1484 г. згадваецца «двор Мядзел» (curia alias dworzysko Miadelo), адпаведна, можна меркаваць, што у гэты час замка яшчэ не існавала. У той жа час, у камісарскім дэкрэ - це 1744 г. па судовай справе паміж мядзельскім старостам Юзафам Бжастоускім і уладальні - кам Старога Мядзела Антоніем Кошчыцам, пі - шацца, што «наступнікі Саковічау (Sukcessores Sakowiczowscy)… замак узвялі…». Зыходзячы з гэтай згадкі, можна меркаваць, што у сярэдзі-не XVIII ст. будауніцтва замка адносілі да пер - шай паловы XVI ст. і звязвалі са спадчьінніка - мі Багдана Саковіча.

Размещено на http://www.allbest.ru/

Размещено на http://www.allbest.ru/

Інструментальнь план Мядзельскага замка (інструментальная здымка Э.А. Астаповіча, 2013 г.) з пазначэннем мураванай вежы, раскопау і шурфоу 2013--2015 гг. і прьіблізнага месца размяшчэння раскопа 1981 г.

У вьініку шлюбу яго дачкі, апошняй прад - стауніць роду Саковічау, Альжбэты з Мікалаем Радзівілам Мядзельскі замак разам з іншьімі уладаннямі пераходзіць да Радзівілау. Недзе у другой палове 1540-х гг. Мядзельскі замак перайшоу у распараджэнне караля і вялікага князя. У прьватнасці, у апісанні мядзельскай каралеускай воласці 1545 г. года ен яшчэ не згадваецца, а у 1550 г. гаспадар вьзваліу мяшчан ад неабходнасці даглядаць мост, што ішоу да замку, які, адпаведна, на той час ужо мусіу яму належаць.

Мядзельскі замак на мапе Томаша Макоус - кага 1613 г.

Апошнія звесткі аб Мядзельскім замку змяшчаюцца ва ужо згаданым дэкрэце 1744 г. Стварэнне гэтага дакумента было звязана з вострым канфліктам паміж уласнікам Старо - га Мядзела А. Кошчыцам і мядзельскім старо - стай Ю. Бжастоускім. 1 мкнучыся павялічыць прыбытковасць сваіх маенткау, А. Кошчыц у 1736 г. дамогся ад караля прьівілею на зас - наванне у Старым Мядзеле мястэчка, што на - прамую супярэчыла уставе, дадзенай Мядзелу у 1562 г., і пагражала эканамганым інтарэсам каралеускага мястэчка. Апроч таго, уласнік Старога Мядзела распачау адкрытую рэвізію старых межау яго маентка з землямі староства. Сярод іншага, ен звярнуу увагу на замак, які кантралявау доступ да возера Мястра з усходу і пяць тоняу на ім. Вядома, што на загад цівуна Старога Мядзела 31 сакавіка 1735 г. замак быу спалены. Што канкрэтна было знішчана, невя - дома. Аднак згадка у тым жа дэкрэце 1744 г. аб тым, што зямлю на замку арэндавалі пад - даныя Старога Мядзела, сведчыць, што там знаходзіліся нейкія малазначныя гаспадар - чыя пабудовы. Пасля гэтага тэрыторыя замка, верагодна, была закінутая цалкам. У прыват - насці у дакуменце 1744 г. згадваецца «вострау пустої, на якім перад тым быу замак» [Волкау, Плавінскі, 2015, с. 85-88].

Гісторыя археалагічнага вывучэння Мядзельскага замка

Даследаваная плошча склала 116 м. Раскоп быу закладзены на пляцоуцы замка ушчыльную да мураванай вежы. У выніку раскопак было выяулена, што вежа мела вонкавы дыяметр 17,5 м, а яе муры дасягалі таушчыш 3,75 м (мал. 8, 2-3; 9; 10). Яна была збудаваная у тэхнщы паласатай му - роукі з валуноу і цэглы-пальчатю на вапнавай рошчыне. М.А. Ткачоу датавау час пабудовы вежы XV ст. Грунтуючыся на матэрыялах сваіх раскопак, ен выказау меркаванне, што у па - чатку XVI ст. з пауночнага боку ушчыльную да вежы быу прыбудаваны мураваны палац, які меу шырыню 10 м і таушчыню сцен 2 м [Тка - чоу, 1981, с. 2-4].

На вялікі жаль, у справаздачы аб раскопках М.А. Ткачова за 1981 г. адсутнічаюць даклад - ны план і профілі раскопа [Ткачоу, 1981]. Ап - роч таго, схематычны план замка і план мура - ванай вежы былі арыентаваныя недакладна (мал. 8, 1, 2). Усе гэта надзвычай ускладняе аналіз матэрыялау раскопак 1981 г., магчы - масць іх верыфшацын і суаднясення з дадзены - мі даследаванняу 2013-2015 гг.

Вышю даследаванняу 1970 і 1981 гг. быьл1 пакладзены у аснову артыкула М.А. Ткачова, прысвечанага Мядзельскаму замку [Ткачоу, 1993а]. На жаль, гэты артыкул, гэтаксама як і шшыя тэксты М.А. Ткачова, прысвечаныя Мядзельскаму замку, адрозніваюцца блыта - насцю і утрымліваюць пэуныя недакладнас - ці, якія у далейшым былі неаднарозва пауто - раныя у працах шшых даследчыкау [Бохан, 2008, с. 425; Заяц, 2001, с. 70, 81; Кушнярэвга, 2011, с. 122; Чарняускі, 1993, с. 66-67], у вышку чаго атрымалі шырокае распаусюджанне у літаратуры і фактычна сталі агульнапрыняты - мі, стварыушы трывал^1 вобраз Мядзельскага замка як магутнай мураванай фартэцыь вялікую увагу вывучэнню Мядзельскага замку надавау Міх.М. Чарняускі. У 1982 г. ен заклау на замкавым пагорку 3 (?) шурфы (шурф 1 меу памер 4 х 1 м, апісанне шурфа 2 адсутнічае, шурф 3 памерам 3 х 1 м і размяш - чауся на «паудневым схіле замка»). У 1997 г. Міх.М. Чарняускі правеу чарговае абследаванне паувострава і размешчанага на ім замка і склау яго дастаткова дакладны план [Чарняускі, 1998, мал. 6; Плавінскі, 2015, с. 333, мал. 4].

Акрамя самога замку, культурны пласт эпохі Сярэднявечча і Ранняга Новага часу выяуленыі на так званым «перадзамчы». Ен быу выяу - лены Міх.М. Чарняускім у 1979 г. Раскопкі на «перадзамчы» праводзіліся у 1981 г. М.А. Тка - човым і у 1985 г. Я.Г. Звяругам. Даследаваная плошча склала 88 м². Культурны пласт дася - гау таушчыш 0,4-0,6 м. На тэрыторып помніка былі таксама выяуленыя сляды неалггычнага паселішча [Ткачоу, 19936].

Размещено на http://www.allbest.ru/

Размещено на http://www.allbest.ru/

Раскопкі Мядзельскага замка у 2013-2015 гг.

Раскопкі Мядзельскага замка былі адноу - леныя экспедыцыяй пад кірауніцтвам аута - ра у 2013 г. Галоунай мэтай даследаванняу 2013-2015 гг. стала вызначэнне стратыграфіі і планіграфіі замкавага пагорка і яго абарон - чых умацаванняу і далейшая распрацоука рэкамендацый па праектнай дакументацыі і планавання прац па стварэнш на замкавым пагорку музея пад адкрытым небам.

У працэсе даследаванняу 2013 г. Э.А. Аста - повічам быу зняты інструментальны план замка, на падставе якога у далейшым архітэктар А.С. Вантух стварыу яго 3D-мадэль.

У 2013 г. на замкавым пагорку быу заклад - зены раскоп І плошчай 32 м² і шурф І плошчай 5 м² (даследаваны часткова). Культурны слой у раскопе І меу невялікую магутнасць - дасягау 0,3 м і быу цалкам перамяшаны шматразовым разворваннем. Акрамя таго, у раскопе І была выяулена і часткова даследава - на заглыбленая у зямлю жылая пабудова пер - шых дзесяцігоддзяу XVI ст. (мал. 12; 13, 1-5) [Плавінскі, 2015].

У 2014 г. на пляцоуцы замкавага пагорка былі закладзены раскоп II, шурфы II і III агуль - най плошчай 55 м², а таксама канчаткова даследаваны шурф I, закладзены у 2013 г.

Размещено на http://www.allbest.ru/

Размещено на http://www.allbest.ru/

Мядзельскі замак, мураваная вежа у працэсе раскопак 1981 г. (фота з архіва Міх.М. Чарняускага)

Раскоп II плошчай 34 м² быу закладзены ва усходняй частцы пляцоукі замкавага пагорка і выцягнуты з захаду на усход. Магутнас - ць культурнага слоя у раскопе ІІ дасягала ад чатырох (у заходняй частцы) да сямі пластоу (у яго усходняй частцы) таушчыней 0,1 м. Ва усходняй частцы раскопа ІІ выяулены пад - мурак мураванай вежы і будаунічая траншэя перад ей (мал. 14). Падмурак вежы захавауся на вышыню 0,7-0,95 м. Ен складаецца з валу - ноу і цэглы-пальчатю на вапнавай рошчыне. Знешні бок мура складаецца з вялізньїх, абця - саных звонкі, валуноу памерам да 0,7 м, прастора паміж якімі закладзена цэглай і камяня - мі меньшага памеру. Унутры мур складаецца з шэрагау цэглы-пальчаткі памерам да 35 х 16 см, укладзеных паралельна яго трасе.

Размещено на http://www.allbest.ru/

Размещено на http://www.allbest.ru/

Мядзельскі замак, мураваная вежа у працэсе раскопак 1981 г. (фота з архіва Мядзельскага музея народнай славы)

3D-мадэль сучаснай дзеннай паверхні Мядзельскага замку, створаная А.С. Вантухам на падставе дадзеных інструментальнай здымм. Э.А. Астаповіча: 1 -- від з паудневага усходу; 2 -- від з поудня -- пауд- невага усходу

Шурф ІІ быу закладзены у пауночна-усход - няй частцы замкавага пагорка і меу форму выцягнутай з поуначы на поудзень траншэі плошчай 17 м² (17 х 1 м; мал. 6). У цэнтраль - най частцы шурфа был1 выяулены рэшткі жылой пабудовы, якая арыентавалася паралельна схілу замкавага пагорка - па лінііпауночны захад - паудневы усход і, мяркую - чы па наяунасці насычаных плямау вуголля і попелу, загінула у пажары. Улічваючы тое, што шурф ІІ меу шырыню усяго 1 м, было вы - рашана спыніць раскопкі у яго цэнтральнай частцы у 2014 г., не давеушы іх да мацерыку, закансерваваць мяркуемыя рэшткі будынка, каб у далейшым звярнуцца да іх даследавання на большай плошчы.

У пауночнай частцы шурфа ІІ, якая патрапі - ла на схіл замкавага пагорку, былі выяулены два шэрагі камянеу, арыентаваныя з пауноч - нага захаду на паудневы усход (паралельна схілу замкавага пагорка). Кожны з шэрагау складауся з вялікіх камянеу памерам да 0,3 м, выкладзеных у два ярусы (мал. 15). Прастора паміж вялікімі камянямі была забутаваная меньшымі камянямі памерам да 0,15 м і ка - валкамі цэглы-пальчаткт Адлегласць паміж двума шэрагамі камянеу складае 0,25-0,3 м. Можна упэунена меркаваць, што каменная выкладка з двух шэрагау з'яуляецца аснаваннем канструкцып замкавых абарончых умацаван - няу - вертыкальна усталяваных бярвенняу «тыну».

У пауночным квадраце шурфа ІІ (кв. 1) на - зіралася рэзкае пашжэнне мацерыку - на глыбшю 1 м ад дзеннай паверхні. Гэта, віда - вочна, штучна эскарпаваны схіл замкавага пагорка. Ва усходнім профілі квадратау 1 і 2 была выяулена складаная страт^іграфія, якая дазваляе удакладніць перыядызац^1ю і асаб - лівасці будаунічай гісторыі замкавых умаца - ванняу. Над мацерыком (карычневы суглінак) залягае слой будаунічага смецця (бітая цэгла, кавалкі вапны і кафлі) магутнасцю да 0,3 м, перакрыты слоем абпаленай гл1ны чырвонага колеру магутнасцю да 0,2 м. Слой абпаленай глшы йнхронны каменнай выкладцы - асна - ванню абарончага тына. Слой абпаленай глшы і каменная выкладка перакрытыя магутным слоем будаунічага смецця магутнасцю да 0,5 м (вялікія кавалкі бітай цэглы-пальчатю, вапна - вай рошчыны і фрагменты кафлі). Варта адзначыць, што у абедзьвюх праслойках будаунічага смецця выяулены фрагменты кафлі адных і тых жа тыпау (мал. 16), якія, на падставе існу - ючых аналогій, найбольш верагодна, могуць быць датаваныя 20-30 гг. XVI ст. [Vezeviciene, 2014, p. 392, 21 pav.; Talnieris, Balcrnnas, 2007, 6, 1 pav.].

Размещено на http://www.allbest.ru/

Размещено на http://www.allbest.ru/

Мядзельскі замак, 2013 г., раскоп І, аб'ект 1: 1, 16 -- бронзавыя шпількі «пус-епі»; 2 -- каменны асялок; 3 -- свінцовая куля; 4 -- бронзавая заклепка ад тронкау нажа; 5, 6, 9 -- жалезныя іглу; 7 -- жалез- ная акоука похвау клінковай прылады (?); 8 -- бронзавая зашпілька; 10 -- жалезны прадмет невядомага прызначэння; 11 -- бронзавая тыльная накладка на тронкі нажа; 12 -- шкляная пацерка; 13 -- дэнарый, ВКЛ, Аляксандр Ягелончык, (1492--1506 гг.), без даты; 14 -- паугрош, ВКЛ, Аляксандр Ягелончык, (1492-- 1506 гг.), без даты; 15 -- жалезны нож; 17 -- скрутак тонкага меднага дроту; 18 -- апрацаваны крэмень (1--17 -- мал. М.А. Плавінскага, 18 -- мал. А.М. Вашанава)

На дадзены момант аналіз стартыграфіі шурфа ІІ з'яуляецца найбольш шфарматыуным для вызначэння харанлогіі узвядзення і пе - рабудовы замкавых умацаванняу. Адпаведна, можна меркаваць, што першапачаткова замка - вы пагорак быу эскарпаваны. Верагодна, гэтыя працы праводзіліся адначасова з узвядзеннем мураванай вежы - у канцы XV ст. Прыкладна у сярэдзше XVI ст. у замку адбываюцца нейкія катастрафічныя падзеі, якія прывялі да разбурэння мураванага будынка (вежы?) і будын-ка ці будынкау з кафлянымі печамі (ніжні слой будаунічага смецця). Пасля гэтага праводзяц - ца працы па пераплашроуцы, у выніку чаго, будаунічае смецце скідваецца на край пагорка. Пасля гэтага схіл абмазваецца глінай, якая з мэтай падвышэння яе трываласщ абпальваец - ца, а па краі замкавай пляцоукі усталеуваец - ца драуляны тын, умацаваны камянямі. Праз нейкі час адбываюцца новыя катастрафічныя падзеі (яшчэ адно разбурэнне замка?) ці чар - говая перапланіроука, пасля чаго утвараецца верхняя праслойка будаунічага смецця, якая перакрывае і каменную выкладку у аснаванні т^іна, і гліняную абмазку схіла пагорка. Зы - ходзячы з таго, што у абедзвюх праслойках бу - даунічага смецця выяулены фрагменты кафлі адных і тых жа тыпау, можна меркаваць, што абедзве катастрофы на замкавым пагорку ад - быліся на працягу адносна кароткага перыяду часу - у межах некалькіх дзесяцігоддзяу.

Размещено на http://www.allbest.ru/

Размещено на http://www.allbest.ru/

Мядзельскі замак, місападобная (1) і гаршковая (2--8) кафля: 1--5 -- раскоп І, аб'ект 1; 6--8 -- рас¬коп ІІ (мал. М.А. Плавінскага)

Варта адзначыць, што праслойкі будауніча - га смецця у шурфе ІІ, верагодна, адпавядаюць дзвюм попельна-вугальным праслойкам, якія бьілі выяулены М.А. Ткачовым у прылеглым да вежы профілі раскопа 1981 г. М.А. Ткачоу датавау ніжнюю праслойку часам да 1535 г., бо менавіта у гэтым годзе была адчаканеная манета, знойдзеная у слаі, які яе перакрывау [Ткачоу, 1981, с. 2, рыс. 5а-5б]. Аднак, пытанне аб вузкім датаванні абедзвюх спаленняу (разбурэнняу), якія спасціглі Мядзельскі замак у сярэдзше XVI ст., можа быць вырашана толькі шляхам назапашвання большага аб'ему матэрыялау падчас новых раскопак.

Размещено на http://www.allbest.ru/

Размещено на http://www.allbest.ru/

Мядзельскі замак, 2014 г., раскоп ІІ; пад- мурак вежы і будаунічая траншэя перад ей, від з за- хаду (фота М.А. Плавінскага)

Размещено на http://www.allbest.ru/

Размещено на http://www.allbest.ru/

Мядзельскі замак, 2014 г., шурф ІІ; каменная выкладка на краі замкавага пагорка, від з поу- начы (фота М.А. Плавінскага)

Шурф ІІІ у форме траншэі памерам 4 х 1 м быу прырэзаны з поуначы да кв. 23 раскопу ІІ (мал. 6) з мэтай пошуку падмуркау «муравана - га палаца», атсаных М.А. Ткачовым у справаздачы па вышках раскопак 1981 г. [Ткачоу, 1981, с. 14]. Аднак, з-за недахопу часу на уз - роуні каля 0,5 м распрацоука шурфа была спы - неная з мэтай аднаулення раскопак на боль - шай плошчы у 2015 г.

Размещено на http://www.allbest.ru/

Размещено на http://www.allbest.ru/

Мядзельскі замак, 2014 г., шурф ІІ; паліваная (1--6, 9--12) і тэракотавая (7, 8) кафля (фота М.А. Плавінскага)

Закладзены у 2013 г. на пауднева-усходнім схіле замкавага пагорка шурф І (мал. 6) быу за - вершаны у 2014 г. У шурфе была даследавана каменная выкладка, арыентаваная паралельна схілу замкавага пагорка. Выкладка складалася з двух шэрагау камянеу, якія змяшчаліся на слаі глінянай абмазкі (мал. 17). Каменная выкладка у шурфе І аналагічная той, што была даследавана у шурфе ІІ, што дазваляе казаць аб усталяванні тут у сярэдзше XVI ст. такога ж драулянага «тыну»,

У 2015 г. на пляцоуцы замкавага пагорка былі закладзены раскоп ІІІ плошчай 28 м² (уключыу у сябе не даследаваны да мацерыка у 2014 г. шурф ІІІ), шурф IV плошчай 16 м², шурф V - 14 м², шурф УІ - 20 м², шурф VII - 20 м², шурф VIII - 5 м² (мал. 6).

Улгаваючы, што матэрыялы раскопак 2015 г. пакуль знаходзяцца у стане апрацоукі і асэн - савання, у дадзеным артыкуле прыводзяцца толькі сщслыя і самыя папярэднш вышю гэ - тых даследаванняу.

Найбольш значным вынікам раскопак у 2015 г. стала выяуленне у раскопе ІІІ і шурфе V рэшткау падмурка з валуноу і цэглы-пальчатю на вапнавай рошчыне. Падмурак быу арыен - таваны па лініі пауночны захад - паудневы усход - паралельна схілу замкавага пагорка. Можна меркаваць, што менавіта гэты падмурак М.А. Ткачоу прыняу у 1981 г. за мураваны будынак, які ен назвау палацам. Аднак, зараз есць усе падставы сцвярджаць, што будынак, які знаходзіуся з пауночна-заходняга боку ад мураванай вежы, быу драуляным. Можна мер - каваць, што менавіта унутры гэтага будынку знаходзіліся печы, складзеныя з кафлі 20-30х гг. XVI ст.

Шурф VIII быу закладзены на пауднева-ус - ходняй бастэі замка (мал. 6) з мэтай вызначэн - ня асаблівасцяу яе будовы. Было выяулена, што абарончыя умацаванні бастэі уяулялі сабой вал, які быу зроблены з глшы, абпалены, а на яго вяршыш быу усталяваны драуляны тын, умацаваны унізе каменнай выкладкай, анала - гічнай тым, што былі знойдзены у шурфах І і ІІ (мал. 18). Гэты факт дазваляе датаваць пабудову бастэй тым жа часам, што і узвядзенне тыну па перыметры замкавага пагорка, а менавіта - сярэдзшай XVI ст. Вялікую цікаваць выклшае той факт, што пад культурным слоем і насыпам вала бастэ на мацэрыку былі выяу - лены сляды разворвання, што дазваляе сцвярджаць, што пауднева-усходняя бастэя замка была насыпана на колішнім ворыуным полі.

Мядзельскі замак, 2015 г., шурф VIII; вал бастаі і сляды ворыва на мацерыку, від з пауночнага захаду (мал. М.А. Плавінскага)

У сваю чаргу, гэты факт дае падставы меркаваць, што створаная у сярэдзіне XVI ст. лінія умацаванняу (драуляны тын), якая уключала паукругл^ія бастэі, займала большую плошчу (была пашырана у пауднева-заходнім накірун - ку), чым першапачатковая умацаваная тэрыто - рыя замка. Дадзенае меркаванне пакуль варта разглядаць як гшатэтычнае. Аднак, калі яно спраудзіцца у выніку наступных даследаван - няу, можа з'явіцца перспект^іва вызначэння этапнасщ фармавання абарончых умацаван - няу па перыметры замкавага пагорка.

Такім чынам, на працягу 2013-2105 гг. на пляцоуцы замкавага пагорка была даследа - вана плошча 191 м², што дазволіла атрымаць прынцыпова новыя дадзеныя аб планіграфіі і абарончых збудаваннях Мядзельскага замка. Суаднясенне выншау раскопак з максімальна шырок1 м колам гістарычных звестак дазва - ляе рэканструяваць асноуныя этапы гісторьіі замка.

Мядзельскі замак засноуваецца у канцы XV ст. як прыватнауласнщкая рэз1дэнцыя маг - нацкага роду Саковічау. У гэты час будуецца магутная мураваная вежа. Можна меркаваць, што першапачаткова вежа была узведзена не у самай высокай кропцы замкавага пагорка, а на яго схіле.

Перыяд непрацяглага росквіту Мядзельскага замка прыпау на першую палову XVI ст., найбольш верагодна, на 20-30-я гг. гэтага стагоддзя, што выявшася у актыунай будауні - чай дзейнасці: пабудове на пауночны захад ад вежы драулянага «палаца» на мураваным падмурку, абсталяванні жылых будынкау каф - лянымі печамі, складзенымі з кафлі, якая зна - ходзіць самыя блізкія аналогіі у матэрыялах раскопак Вільні.

Зыходзячы з дадзеных пісьмовых крыніц, дзесці паміж 1545 і 1550 гг. замак пераход - зіць ва уласнаць вялікага князя. Разам з тым, аналіз стратыграфп дазваляе меркаваць, што на працягу адносна кароткага часу у сярэдзь не XVI ст. Мядзельскі замак двойчы перажыу нейкія падзеі катастрафічнага характару.

Пасля першага спалення (разбурэння?) Мядзельскі замак быу, верагодна, дадаткова умацаваны паукруглммі бастдямі, а увесь пе - рыметр замкавага пагорка (уключаючы бастэі) быу абнесены драуляным тынам. Каменная выкладка яго аснавання выяулена на усходнім (у раскопе М.А. Ткачова 1981 г.), паудневым (у шурфе 3 Міх.М. Чарняускага 1982 г., шурфе І) і пауночна-усходнім (у шурфе ІІ) схілах замкавага пагорка, а таксама на вале паудне - ва-усходняй бастэь Аднак, і гэтыя умацаванні, напэуна, у хуткім часе пацярпелі ад чарговай катастрофы (спалення).

3 пераходам ва уласнасць каралеускага скарба замак, як жыллевы і рэпрэзентатыуны комплекс, паступова прыйшоу у заняпад, чаму, верагодна, паспрыяла і яго двухразовае спаленне у сярэдзше XVI ст. Асноунай функцыяй замка у другой палове XVI - першай палове XVII стст. стала забеспячэнне абароны для жы - хароу мястэчка Мядзела, якое развівалася побач з замкам. Пры гэтым, працы па мадэрньза - цыі фартыфшацыйных збудаванняу, напэуна, працягваліся і у другой палове XVI ст. - першай палове XVII ст., калі замак захоувау пэу - ны абарончы патэнцыял. верагодна, менавіта у гэты час перад замкам быу насыпаны дадат - ковы земляны вал з бастшенамі, які узмацніу яго абарону.

Як умацаванне, Мядзельскі замак спыніу свае існаванне, найверагодней, у час войнау сярэдзшы XVII ст., а яго тэрыторыя у далей - шым стала выкарыстоувацца для гаспадарчых патрэб.

Прыведзеныя меркаванні дазваляюць сцвяр - джаць, што Мядзельскі замак з'яуляецца ці - кавым прыкладам прыватнауласнщкай рэзь дэнцыі, якая, нягледзячы на висілкі некалькіх пакаленняу уладальнікау, так і не ператва - рылася у паунавартасны цэнтр магнацкай латыфундыь Галоунай прычынай для гэтага стала вшміранне найперш роду Саковічау, а затым галіны роду Радзівілау, што валодала Мядзелам. Азначаныя перэпетып у лесе ула - дальнікау замка, верагодна, пауплшвалі і на асаблівасці фармавання замкавых умацаван - няу. Узведзеная Багданам Саковічам вежа засталася адзіншм мураваным элементам за - мкавай фарт^Iфікацыі. Зараз цяжка меркаваць, ці планавалася тады узвядзенне муроу па усім перыметры замкавага пагорка. У кожным выпадку, нават, калі такая задума і мелася у заснавальнікау замка, яна у далейшым так ні - колі і не была ажыццеулена.

Літаратура

1. Алексеев Л.В. Полоцкая земля (очерки истории Северной Белоруссии в IX-XIII вв.). - М., 1966. - 296 с.

2. Бохан Ю.М. Вайсковая справа у Вялікім княстве Лі - тоускім у другой палове XIV - канцы XVI ст. - Мн., 2008. - 449 с.

3. Волкау М.А., Плавінскі М.А. Мядзельскі замак у святле тсьмовых і археалагшных крынщ // Архіва - рыус. - 2015. - Вып. 13. - С. 65-92.

4. Заяц Ю.А. Замкі // Археалогія Беларусі. - Мн., 2001. - Т. 4: Помнікі XIV-XVIII стст. - С. 66-84. КушнярэвЫ А.М. Мураваная дабастыенная фар - тыфшацыя Вялікага Княства Літоускага. - Мн., 2011. - 234 с.

5. Пашуто В.Т. Образование литовского государства. - М., 1959. - 531 с.

6. Плавінскі М.А. Раскопкі Мядзельскага замка у 2013 годзе // МАБ. - 2015. - Вып. 26. - С. 331 - 340.

7. Покровский Ф.В. Археологическая карта Виленской губернии. - Вильна, 1893. - 164 с.

8. Ткачоу М.А. Справаздача аб палявых даследаван - нях 1970 г. - Гродна, 1970 / ААНД ІГ НАН Беларусі. - Спр. №377.

9. Ткачоу М.А. Абарончыя збудаванні заходніх зямель Беларусі ХІІІ-XVIII стст. - Мн., 1978. - 144 с. Ткачоу М.А. Справаздача аб палявых даследаван - нях за 1981 г. - Гродна, 1981 / ААНД ІГ НАН Беларусі. - Спр. №778.

10. Ткачоу М.А. Мядзельскі замак // Археалогія і нуміз - матыка Беларусі: Энцыклапедыя. - Мн., 1993а. - С. 450.

11. Ткачоу М.А. Мядзельскае селішча // Археалогія і нумтзматыка Беларусі: Энцыклапедыя. - Мн., 1993б. - С. 450.

12. Чарняускі І.М. Развіцце палацава-замкавых комп - лексау Беларусі у канцы XV-XVII стст. // Сярэдне - вяковыя старажытнасщ Беларусі. Новыя матэры - ялы і даследаванні. - Мн., 1993. - С. 66-73. Чарняускі Міх.М. Справаздача аб археалагшных даследаваннях у 1997 годзе. - Мн., 1998 / ААНД ІГ НАН Беларусі. - Спр. №1697.

13. Штыхов Г.В. Археологическая карта Белоруссии. Вып. 2. Памятники железного века и эпохи феодализма. - Мн., 1971. - 276 с.

14. Cehak-Holubowiczowa H. Material i agadnienia cmentarzyska kurhanowego kolo wsi Nawry w powie - cie Postawskim // Rocznik archeologiczny. - Wilno, 1937. - T. 1. - S. 5-49.

15. Vezeviciene V. Bernardino gatve 6B // Archeologiniai tyrineiimai Lietuvoie 2013 metas. - Vilnius, 2014. - P. 385-392.

16. Zalnieris A., Balciunas D. Tyrinejimai Santakos g. 14 // Archeologiniai tyrinejimai Lietuvoje 2006 metas. - Vilnius, 2007. - P. 296-317.

Размещено на Allbest.ru