Архітэктурная спадчына Магілева

Размещено на http://www.allbest.ru/

Архітэктурная спадчына - невычарпальная крыніца творчай фантазіі пакаленняў, прыкладаў дасканаласці талента народа. Нягледзячы на прайшоўшыя стагоддзі, велізарныя разбурэнні мінулых войнаў, а часам мэтанакіраванае знішчэнне помнікаў у савецкі час, на магілёўскай зямлі захаваліся палацы, храмы, жылыя дамы, комплексы разнастайнах забудоў далёкага гістарычнага мінулага. Гэта матэрыялізаваны вопыт культур народа, буйныя вехі ў яго летапісе, якія дапамагаюць нам сёння бачыць жыццё ў руху і сувязі часоў.

Парк імя М.Горкага (былая тэрыторыя замка, пазней - сад А.Дамбавецкага). Наогул, Магілёў адносіцца да тых беларускіх старажытных гарадоў, якія развіваліся вакол умацаванага замка. Абарончае будаўніцтва ў той час адыгрывала значную ролю ў жыцці горада, менавіта ў крэпасным будаўніцтве развіваўся шэраг архітэктурных прынцыпаў і прыёмаў, якія выкарыстоўваліся пасля ў жыллёвым, культавым і грамадзянскім будаўніцтве.

Сёння звестак аб узнікненні Магілёўскага замка, яго планіроўцы забудове захавалася вельмі мала. У сучаснай гістарычнай і краязнаўчай літаратуры лічыцца, што Магілёўскі замак быў закладзены ў 1267 годзе ( дат ўмоўная і спрэчная, бо летапіснай крыніцы аб ёй не існуе) каля рыбацкага пасёлка і займаў зручнае стратэгічнае становішча. Размешчаны на высокай гары з крутымі схіламі, абкружаны Дняпром і яго прытокам Дубравенкай, ён умацоўваўся і штучнымі збудаваннямі. Замак і жылая забудова пасад раздзяляліся паміж сабой глыбокім ровам (паміж паркам і Савецкай плошчай). Апісання гэтага замка не захавалася.

3 1526 года Магілёў стаў называцца горадам. " Год 1526... город Могилёв был заложен, а замок с волостью за несколько сот лет перед тем здесь был", - чытаем мы ў Магілёўскай хроніцы. У гэты час жылая забудова Магілёва займала невялікую тэрыторыю, якая складала Нагорскі пасад (пазнейшы Стары горад) і Будаўніцтва новага (1526 г.) замка. была абмежавана схіламі Дняпра,. Дубравенкі і замкавым ровам. На працягу гэтага стагоддзя горад хутка расце, як цэнтр разнастайнага рамяства, актыўных гандлёвых сувязей з гарадамі Расіі, Украіны, Польшчы.

З магілёўскім замкам непарыўна звязана гісторыя былой Гандлёвай, Губернатарскай, Думскай, а цяпер Савецкай плошчы. Як ужо адзначалася раней, яна была цэнтрам гаспадарчага жыцця горада. Тут некалі стаялі драўляныя і мураваныя крамы заможных купцоў, рамеснікаў, скупшчыкаў. Крамы былі збудаваны ў 26 гандлёвых радоў па найменнях тавараў: шавецкі, ганчарны, мясны і рыбны. Былі тут склады, вагавая, карчма, дом цэхавай браціі і іншыя неабходныя забудовы. У цэнтры плошчы знаходзіўся ганебны слуп, каля якога каралі бізуном гараджан, якія правініліся.

Ад рынка пачыналіся Шклоўская (Дняпроўскі пр-кт, Першамайская) і Ветраная (Садовая, Троцкага, Дзекабрыстаў, Інжынерная, Ленінская) вуліцы.

У 16 ст. Магілёў зрабіўся буйнейшым рамесным і гандлёвым цэнтрасм Вялікага Княства Літоўскага. З наданнем гораду Магдэбурскага права і пабудовай ратушы змяніла свій статус і плошча.

Пасля далучэння ў 1772 годзе Магілёва да Рассіі Гандлёвая плошча атрымала найменне Губернатарскай. Новае яе аблічча распрацоўвалі вядомыя рускія архітэктар ы М.Львоў і В.Стасаў. З плошчы зносяцца крамы і іншыя пабудовы, а па яе перыметру ўзводзяцца чатыры двухпавярховыя будынкі ў стылі класіцызму: Губернатарскі дом, будынак губернскага праўлення, дом віцэ-губернатара і дом, дзе размясціўся земскі суд, урачэбная ўправа, архіў, а пазней акруговы суд (зараз тут абласны краязнаўчы музей). Губернатарскі дом стаяў на месцы Вечнага агню, губернскае праўленне - злева ад яго і ззлучалася з ім аркай, дом віцэ-губернатара - на месцы жылога дома з рэстаранам “Zio PEPE”. Мураваныя гандлёвыя рады будуюцца паміж вул. Ветранай і валам. Так у Магілёве склаўся адзін з першых ансамбляў, якія былі створаны ў беларускіх гарадах у стылі класіцызму.

Помнік архітэктуры Магілева 19 ст., які ўяўляе асаблівую каштоўнасць - гэта будынак Магілеўскага абласнога драматычнага тэатра па сведчаннях спецыялістаў, - адзіны ў Беларусі тэатральны будынак 19 стагоддзя, што захаваўся ў недатыкальнасці да нашых дзен.

У 2000г. губернатар Барыс Батура завяршыў тое, чаго гараджане чакалі больш за дзесяць гадоў. Нарэшце шчасна скончылася рэканструкцыя ўнікальнага комплексу.

Гісторыя тэатральнага мастацтва ў Магілеве пачынаецца з 17 стагоддзя. Замежныя камедыянты, як правіла, выступалі на Гандлевай плошчы, у дамах заможных гараджан. Мастацтва народнай батлейкі добра прымалася ўсімі слаямі насельніцтва.

Размовы аб неабходнасці арганізаваць стацыянарны тэатр пачаліся ў Магілеве ў 1801-я гады. Пасля пераможнага паходу ў Францыю і разгрому Напалеона многія дваране Магілеўшчыны востра адчулі, чаго не хапае іх дабраслаўленаму губернскаму гораду. Новая пасляваенная рэчаіснасць дыктавала новыя правілы жыццевай гульні. «Свецкая тусоўка» у еўрапейскіх сталіцах паступова размяшчалася з каралеўскіх палацаў, за кулісамі тэатраў, ролі заканадацельніца мод у вышэйшым грамадстве, адціскаючы графінь і баронесс, усе больш упэўнена гулялі прафесійныя актрысы. Аднак у той час як мары перадавых людзей губерніі не ажыццявіліся. І справа было не толькі ў недахопе грошай, былі іншыя прычыны. Пасля нядаўніх ваенных узрушэнняў улады баяліся «росту паланофільскіх настрояў», бо сцэна была магутным сродкам агітацыі (мабыць, больш моцным, чым цяпер, тэлебачанне).

Верагодна, асцярогі былі слушнымі. Толькі пасля падаўлення двух паўстанняў ў Паўночна-заходнім краі (1831 і 1863гг.) афіцыйныя ідэолагі вырашылі, што небяспека абмінула. Ідэя пабудаваць тэатр авалодала розумамі «слупоў і бацькоў» Магілева, аднак толькі з прыходам да ўлады Аляксандра Дэмбавецкага праект ссунуўся з мертвай кропкі. У 1880-е шматлікія заклікі аматараў прыгожага нарэшце знайшлі водгук «наверсе». Неадкладна з'явіліся мецэнаты. У 1886 г., калі была сабрана неабходная сума, на скрыжаванні Дняпроўскага праспекта і Дваранскай вуліцы пачалося будаўніцтва. У той час паблізу знаходзіліся Блізкі вал, а перад ім глыбокі роў.

Аўтарам праекта стаў архітэктар Петр Георгіевіч Камбуров. На жаль, да гэтага часу аб гэтым таленавітым чалавеку вядома няшмат. Цікава, што гарадскім тэатрам ен заняўся, калі ўжо быў завершаны нулявы цыкл будынка, і было яшчэ не позна ўмяшацца і працягнуць працэс узвядзення па-свойму. Камбуров прыехаў у Магілеў у 1887 г., яму было 27 гадоў. За што такі давер яшчэ параўнальна маладому чалавеку? Немалую ролю адыграў дыплом аб заканчэнні архітэктурнага аддзялення Санкт-Пецярбургскага інстытута грамадзянскіх інжынераў. Акрамя тэатра, майстар стварыў у горадзе будынак Дзяржаўнага банка, жаночага епархіяльнага вучылішча, а таксама іншыя пабудовы. Яго творы ўпрыгожваюць горад і сення. Будаўніцтва будынку тэатру ажыццяўляў губернскі інжынер Мільяноўскі.

Тэатр быў пабудаваны ў модным «псеўдарускім» стылі. У плане будынак тэатра ўяўляла сабой прастакутнік, з акруглены тарцовай сцяной. На галоўным фасадзе выступаюць два аб'емы і тамбур з балконам над ім пры ўваходзе, да якога вядзе лесвіца. Будынак не ацынкаваны, дэкаратыўныя дэталі (да рэстаўрацыі ў 1990гг.) былі пафарбаваны ў белы колер. У аздабленні фасадаў выкарыстаны стылізаваныя элементы старажытнарускага дойлідства: апраўленне вокнаў у выглядзе какошнікоў, прысутнічалі арнаментальныя паяскі. У цэнтры будынка размяшчалася глядзельная зала на 500 месцаў. У аздабленні інтэр'еру шырока выкарыстоўвалася разьба па дрэве - асабліва вытанчаная на сценах губернатарскай ложы (з 1915 па 1917 гг. - імператарскай). Ложы былі аформленыя на ўзор Варшаўскага Малога тэатра. Унутраныя мастацкія ўпрыгажэнні, маляўнічыя і ляпныя работы былі выкананы мясцовым мастаком Чарнышовым. Вакол залы размяшчаліся вестыбюль, фае, кулуары, службовыя і адміністрацыйныя памяшканні. Урачыстае адкрыцце храма Мельпамены адбылося 25 верасня 1888 г.

З цягам часу тэатр реканструірваўся. У 1912 г. замест былой веранды з тылавой часткі будынка, на якой для публікі ў выходныя гуляў аркестр, былі прыбудаваны тры бетонныя сцяны. Плошча ўнутры пашырылася за кошт тых, што былі там некалькіх крам. І ўсе ж з-за няякаснага будаўнічага матэрыялу тэатр паступова прыходзіў у непрыдатнасць (з'яўляліся расколіны на сценах, асядаў падмурак, абсыпаўся фасад і г. д.).

У 1985 г. над старажытным тэатрам навісла пагроза знішчэння. Пад маркай неабходнасці капітальнага рамонту Міністэрства культуры БССР выдзеліў 7 млн. рублеў на будаўніцтва новага будынка са шкла і бетону. На абарону любімага тэатра ўстала ўсе насельніцтва горада. Станоўчую ролю ў барацьбе адыграла знакамітая «галоснасць». У выніку пачалася шматгадовая рэстаўрацыя (амаль 15 гадоў), пасля якой у 2000 г. ен быў узведзены ў строй. Падчас рэканструкцыйныя работы бетонам быў змацаваны, стары падмурак, структура залы засталася ранейшай, але з'явілася надбудова сцэнічной скрынкі. У назіральнай зале на 330 месцаў быў адноўлены ранейшы інтэр'ер - балконы з разьбой, губернская ложа, якую зараз упрыгожвае герб Магілева, на столі ляпныя ўпрыгожванні. На даху тэатра, на невялікай вежы, замацаваны металічны флюгер, адзіны ў горадзе з прорезанным наскрозь лікам «1988» - год пабудовы тэатра. Знамянальная падзея адбылася ў верасні 2003 г., да пачатку юбілейнага 115-га сезона на прыступках тэатра ўсталявалі скульптурную групу - чэхаўскую " Даму з сабачкам". Так з'явілася новая гарадская традыцыя. Тут цяпер любяць фатаграфавацца.

Улічваючы, што з усяго комплексу захаваўся толькі будынак, у якім зараз размяшчаецца абласны краязнаўчы музей, спынімся на яго архітэктуры падрабязней.

Двухпавярховы мураваны дом капітальнымі сценамі быў падзелены на тры часткі з асобным уваходам для кожнай установы: ніжняга суда, урачэбнай управы, губернскага архіва. Архітэктурнае вырашэнне вельмі сціплае, у формах класіцызму: строгія прамавугольныя аконныя праёмы, прафіляваныя карнізы, прамавугольныя і лучковыя атыкі над карнізам па восі галоўных уваходаў. Пры рэканструкцыі пад акруговы суд у 1883 г. будынак набыў больш насычаную дэкаратыўную аздобу: былі зроблены трохвугольныя і лучковыя сандрыкі над вокнамі, руставаныя пілястры, ажурныя брылі на металічных калонках над уваходамі. Акрамя таго, потым надбудаваны 3-ці паверх, над якім зроблены складаны атык па восі цэнтральнага ўвахода.

У XIX ст. Губернатарскую плошчу працягваюць добраўпарадкоўваць.

Пасля вяртання ў 1812г. з Францыі ў Магілёў штаба 1-й Рускай арміі ў цэнтры на плошчы перад будынкам губернскага праўлення начальнікам артылерыі генералам Яшвілі на ствале французскай трафейнай пушкі быў устаноўлены сонечны гадзіннік. На працягу 60-х гадоў тут разбіваюць Беклямішаўскі сквер (назва ад прозвішча губернатара) у форме правільнага круга. У 1872 годзе на месцы разбуранага замка закладваецца гарадскі сад з фантанамі.

У 1919 годзе плошча атрымала новую назву. У гонар 2-га губернскага з'езду Саветаў (праходзіў у будынку гарадской управы), абвясціўшага 15 снежня 1917 г. Савецкую ўладу ў Магілёўскай губерні, яна стала называцца Савецкай.

У ліпені 1920 г. на плошчы былі пахаваны 15 байцоў 35-га бронеатрада 16-й арміі (камандзір атрада магіляўчанін М.М.Грачоў), якія загінулі ў баі з белапалякамі. Магілка знаходзілася каля парку, мела драўляную агароджу, па баках стаялі дзве старадаўнія пушкі. У перыяд акупацыі 1941-44 гг. яна была знішчана немцамі, а пасля адноўлена ў іншым месцы, супраць увахода ў музей, у выглядзе сціплай мармуровай пліты. Зараз магіла знаходзіцца ўжо ў трэцім месцы, якое не мае ніякага дачынення да сапраўднага месца пахавання.

З 1926 года губернатарскі дом стаў Домам піянераўў, губернскае праўленне - друкарняй, будынкі гарадской управы - Домам Чырвонай Арміі, акруговага суда - ваеннай казармай, віцэ- губернатара - штабам вайсковай часці.

Пад час нямецкай акупацыі 1941 -44 гг. Савецкая плошча - месца пакарання смерцю патрыётаў - падпольшчыкаў. 17 лістапада 1941 года тут былі павешаны ваенурачы У.Кузняцоў, А.Паршын і ўрач Ф. Пашанін, а 25 красавіка 1942 года - падпольшчыкі, афіцэры Чырвонай Арміі - П.Пяхоцін, М.Мяцёлкін (Каровін), А.Ражкоў. У будынку Дома Чырвонай Арміі ў немцаў размяшчаўся салдацкі клуб, у ратушы - пральня.

Плошча двойчы знаходзілася ў зоне жорсткіх баёў за горад, у 1941 годзе і ў 1944. не абмінула яе і бамбардзіроўка Магілёва савецкай авіяцыяй ў 1943 годзе. Кучы абломкаў засталіся на месцы дамоў губернатара і губернскага праўлення, толькі каробка засталася ад дома віцэ-губернатара (знесены у 1950 гг.), часткова пацярпела ратуша і інш. збудаванні.

Пасля зносін руін у канцы 50-х гг. на плошчы зрабілі скверы, паставілі скульптурную групу “Дружба” (трое мужчын), якая сімвалімзавала дружбу трох рас. Да 1961 года плошчу рэканструявалі. На ёй з'явіліся дзве жылыя пяціпавярхоўкі, прыгожыя клумбы, газоны і скверы з лавачкамі. Яна зрабілася зручным месцам прагулак і адпачынку - “на валу” ( у гаворцы магіляўчан). На месцы знесенай ратушы ўстанавілі атракцыённае кола агляду - “чортава кола”.

У 1980-82 гг. плошча перажыла яшчэ адну рэканструкцыю, пасля якой яна аказалася адзетай у бетон, мармур і граніт. Мемарыяльны комплекс “Змагарам за Савецкую ўладу” (скульптар Л. Гумілеўскі, архітэктары К. Аляксееў, А.Іваноў) быў адкрыты 10 ліпеня 1982 года. Ён уключае ў сябе бронзавую фігуру жанчыны, 5 стэл, брацкую магілу чырвонаармейцаў, загінуўшых у 1920 г. Сэнсавае і пластычнае ядро кампазіцыі - бронзавая фігура жанчыны (вышыня 7 м.) на гранітным пастаменце (вышыня 13 м), якая сімвалізуе Перамогу, аднаўленне жыцця, вечны рух наперад, надае мемарыялу эпічна аптымістычнае гучанне ( у народзе атрымала назву “Бягучая ад лаўсана”). Каля падножжа скульптуры - манумента запалены Вечны агонь.

Перад скульптурай - абліцаваны гранітам стэлы з бронзавымі барэльефамі на тэмы: “Кастрычнік”, “Каллектывізацыя”, “Абарона Магілёва у 1941 г.”, “Партызанскі рух”, “Пасляваеннае адраджэнне”. Сведкай многіх падзей стала плошча, але занадта мала памятных месц засталося аб іх.

Адным з лепшых помнікаў грамадзянскай архітэктуры Магілёва, які размяшчаўся на плошчы, была мураваная гарадская ратуша. Узведзена яна ў 1679 - 1681 гг., будаўніцства вялі мясцовыя майстры Феська, Ігнацій, Недасек, Васька, Андрэй і Грышка. Да мураванай ратушы было некалькі драўляных ( з- 1578 г.) у розных частках Старога горада, але яны часта гарэлі. У 1682 г. каля прамавагульнога двухпавярховага буддынка ратушы пачалі ўзводзіць высокую мураваную вежу (майстар Крузберг з Быхава). “Узведзеная да сарака лакцей” вежа абвалілася, а з гэтай цэглы пабудаваны цэйхгауз. К 1698 г. была пабудавана новая васьмігранная вежа вышынёй 46 м (па іншых дадзеных 38м), яна мела простыя і строгія формы, пазалочаныя флюгеры ўпрыгожвалі стройную пяціярусную вежу. На думку спецыялістаў Магілёўская ратуша - лепшы твор грамадзянскай архітэктуры Беларусі 17 ст. У 1773 годзе ратуша была рэканструявана. У час знаходжання ў Магілёве Стаўкі Вярхоўнага Галоўнакамандуючага (1915-1918) у ратушы размяшчалася магутная па тых часах раддыёстанцыя.

Пасля вызвалення Магілёва ў 1944 г. камісіія па ўстанаўленні страт, прычыненнных нямецка - фашысцкімі захопнікамі будынкам - помнікам, 22 сакавіка 1945 г. адзначала: што ўсе яны падлягаюць рэстаўрацыі, за выключэннем спаскай царквы, якая зруйнавана поўнасцю. Падчас вайны, як ўжо адзначалася, ратуша была часткова пашкоджана, і ў 1952 годзе было прынята рашэнне аб яе аднаўленні. Рашэннем гарвыканкама ад 11 верасня 1953 года ратуша аб'яўлялася помнікам архітэктуры і назначаўся канчатковы тэрмін яе рэстаўрацыі. Аднак паспелі толькі ўмацавць фундамент, адрамантаваць дах і адзець ў будаўнічыя рыштаванні вежу. На досвітку, у ліпені 1957 года, ратушу ўзарвалі, а яе вежу завалілі з дапамогай трасоў і двух трактароў.

Разам з тым надзея на аднаўленне ратушы жыла ў магіляўчан. 23 мая 1992 года адбылася закладка першага камня на старым месцы будучай ратушы і яго асвячэнне на ўрачыстым малебне. Гарадскія ўлады прынялі рашэнне аб яе адраджэнні і выкарыстанні для вясельных і развітальных рытуалаў. Але будоўля, як ў савецкі час, не пайшла. І толькі ў 2007 годзе работы па ўзвядзенню ратушы пачаліся.

магілев плошча ратуша архітэктурный

Літаратура

1. Могилёв: Энциклопедический справочник. Мн.: БелСЭ, 1990г. 472 с.

2. Мой Магілёў: нарысы.- Мн.: Маст. Літ. 2007. 95 с.

3. Барысенка М.С. Магілёўшчына - мой любы Прыдняпроўскі край. М.: УПКП “Магілёўская абл. Друкарня імя Спірыдона Собаля”. 2004. 192 с.

Размещено на Allbest.ru