Темір дєуіріндегі Ќазаќстан

Темір д?уіріндегі ?аза?станда?ы тайпалар мен ода?тар

(Са?тар, ?йсіндер, ?а?лылар, ??ндар ж?не Сарматтар ж?не оларды? т?рмыс тіршілігі мен м?дениеті туралы)

Темір д?уіріндегі тайпалы? ода?тар ж?не ерте мемлекеттік ??рылымдар. Б.э.д. 1 мы?жылды?та ?аза?стан ж?не Орта Азияны мекендеген са? тайпалары темірден заттар жасауды ме?герді. Олар ?уатты тайпалы? ода?тар ??р?ан. Са?тарды? тайпалы? ода?тары массагеттер, исседондар, аландар, каспийшілер, сарматтардан т?р?ан. Оларды гректер скифтер деп ата?ан. Ол туралы грек тарихшысы Геродот ?зіні? "Тарих" деген е?бегінде, 5 томында, географ Страбон "Географиясында" жазып ?алдыр?ан. Парсы патшасы Дарийді? Накширустамда?ы /Персополь?а жа?ын/ тас жазуларында са?тарды ?ш топ?а б?ліп к?рсеткен.: парадария (те?ізді? ар?ы бетіндегі са?тар-европалы? скифтер немесе Арал те?ізі, Сырдарияны? ар?ы жа?ында?ылар), хаомаварга (хаома сусынын жасайтын са?тар-Фер?ана жерін мекендевшілер), тиграхауд са?тар (шоша? б?рікті са?тар-Сырдарияны? орта айма?ы ж?не Жетісуды мекендевшілер).

Са? ?улетіні? негізін ?алаушы Алып Ер То??а (Афрасиаб) деген дерек бар. Са?тар к?к т??іріне табынды. Оларды матриархатты? ел билеу д?ст?рі са?тал?ан. Мысалы, Зарина, Томирис.

Са?тарды? саяси тарихы. Парсыларды? патшасы Кир, Мидия патшасы Крезбен б.з.б. 558-529 жж. со?ыс?анда, са?тармен ода?тас?ан. Кейін Кир са?тарды, массагеттерді ?зіне ба?ындаруды ?й?арды. Кир с?йтіп, Са? жеріне басып кірді. Алайда парсылар са?тарды же?дік деген кезде, са? жауынгерлері т?т?иылдан бас салады. Кир де, ?скерлері де ?лтіріледі. Томирис туралы а?ыз осы кезде шы?ты

Кирді? Орта Азияда?ы бас?ыншылы? жоры?тарын 1 Дарий /б.з.б. 521-486 жж/ жал?астырды. Парсылар са?тарды аз уа?ыт ба?ындырады. Б.з.б. 6 ?. со?ы 5 ?. басында (500-449 жж) ежелгі Шы?ыста?ы грек-парсы со?ысында са? тайпалары парсылар жа?ында болды. Б.з.б. 490 жыл?ы грек-парсы ?скеріні? Марафон жерінде бол?ан со?ысында са?тар парсылармен бірге гректерге ?арсы со?ысты

Б.з.б. 4-?. 30-ж. Александр Македонскийді? грек ?скерлері со??ы Ахеменид, 3 Дарий Кодоманны? армиясын тал?андап, Орта Азия?а басып кіреді. Олар Маракандты (Самар?анд) алып, Сырдария?а келеді. Сыр бойына бекіну ?шін, Шеткі Александр деген ?ала салады. Алайда гректер же?генімен, ысты? таби?ат?а шыдамаулары, Александрды? аурып ?алуы гректерді Самар?ан?а шегінуге м?жб?р етті. Александр б.з.б.323 ж. с?зектен ?лді. Оны? ала-??ла империясы ыдырап кетті.

Археологиялы? ескерткіштері. Б?лар ?орымдар, жартаста?ы суреттер, са? б?йымдарыны? к?мбелері.

Орталы? ?аза?стан. Б?л жерден Тасмола м?дениеті (б.з.д. 7-3 ??.) ашылды. Зерттеуді археологтар ?.Мар??лан, М.?адырбаев ж?ргізді. Б?л обаларды? ерекшелігі - оларда тас жалы, "м?рты" болады. Бірнеше варианттардан т?рады. Негізгі оба?а жанаса немесе оны? шы?ыс бетінде, иек астында кіші оба т?рады, одан шы?ыс?а ?арай до?аша иіліп, ені 1,5-2 м, ал ?зынды?ы 2-200 м дейін кейде одан ?зыныда болады, екі жал кетеді. ?лкен оба?а ?йілген т?бе астында жерден ?азыл?ан ?абырда ?лген кісіні? м?йіті жатады, ал кіші ?ор?анда ?йінді астында?ы ?абыр?а ат пен а?аш ыдыс-ая?тар ?ойылады.

Батыс ж?не солт?стік ?аза?стан. Еділ мен Жайы? арасында?ы айма?тан ?орымдарды? к?п шо?ырлан?ан жері - ?лкен ж?не Кіші ?зенні? бойлары, ?амыс-Самар к?лдеріні? ??ірлері, Елек, Ша?ан, Ембі жа?алаулары. Обаларды? к?бінде ?йінділері бар, ал оларды? аса ?лкендері орлармен ?оршал?ан. Тас ?йінділері немесе топыра? пен уа? тастар араластырыл?ан ?йінділері бар обалар сирек кездеседі. ?абырлар шы?ыстан батыс?а ?арай ы??айлай ?азылады, ал ?лгендер молаларда емес, обалар ?йінділері астында?ы арнайы дайындал?ан ала?дар?а ?ойылады.

Шы?ыс ?аза?стан. Алтай аясынан, Шы??ыстау мен Тарба?атай б?ктерлерінен кездеседі. ?лкен патша обалары бар. Ол Шілікті ал?абында шо?ырлан?ан. Б?л ??ірді? м?дениеті ?ш кезе?нен т?рады. М?йемір кезе?і (б.з.д. 7-6 ??), берел кезе?і (б.з.д. 5-4 ??.), ??лаж?ргін кезе?і (б.з.д. 3-1 ??.). М?йемір кезе?іні? со?ында салт кісіні атымен бірге ?оятын ?абырлар пайда болады.

Жетісу мен о?т?стік ?аза?стан. Б?л са? тайпалары мекендеген аса к?лемді айма?: тиграхаудтар - Жетісуда, ал массагеттер Арал ??ірі мен Сыр бойында. іле ал?абында Бесшатыр, Есік, Т?рген, Кеген, Алексеев обалары осы ал?аптан табылды.

Жетісуда?ы са? м?дениеті екі кезе?ді: ерте кезе?і (б.з.д. 8-6 ??) ж?не кейінгі кезе? (б.з.д. 5-3 ??.). Со??ы кезе?дегі патша обасына Бесшатыр ?орымы мен Есік обасы жатады. Бесшатыр ?орымы Іле ?зеніні? о? жа?алауында?ы Шылбыр деген жерде, ол 31 обадан т?рады. ?орымны? барша обалары екі топ?а б?лінеді, ?лкен обалар - диаметрі 45 м-105 м-ге дейін. Биіктігі 6-18 м. Салын?ан уа?ыты б.з.д. 5 ?.

Есік обасы Алматыны? шы?ысында 50 км жерде. 1969-1970 жж. зерттелінді. Іле Алатауы баурайында. Обаны? диаметрі 60, биіктігі 6 м. Топыра? ?йіндісіні? астында екі ?абыр - орталы?та?ы ж?не б?йірдегісі бар. Орталы? ?абыр тонал?ан. Б?йірдегісі аман жетті. Жерленген 18 жасар ханзада. Ол киіндіріліп, ?ару-жара? та??ан к?йінде жерленген. Ыдыс-ая?тар, б?йіріне 26 та?бадан т?ратын екі жол с?з жазыл?ан к?міс тоста?ан жатыр. ?лікті? басына биік был?ары ?алпа?-дулы?а кигізілген, оны? сыртына алтын б?та?тарына ??стар ?он?ан, сирек а?ашты тау бейнеленген. Дулы?аны? т?бесіне т?ж ретінде титімдей ар?ар бейнесін ?ой?ан. Мар??мны? мойнына ?шы барыс бастарымен безендірілген алтын ??іржиек салын?ан, ??ла?ына бирюзадан салпынша?ы бар сыр?а та?ылыпты. Екі сауса?ында алтын ж?зіктері бар. Белбевіні? о? жа?ына ?ызыл т?сті а?аш ?ынапты, ?зын сессер ілініпті. Семсер темірден, оралмалы-орам бедері бар сабы имектев. Сол жа?ына а?ина?-?анжар ілінген. Есік обасыны? салын?ан кезі б.з.д. 6 ?. деп есептеледі. Оны зерттеген археолог К.А?ышев (Курган Иссык. М., 1973г).

Арал ??ірі са?тары м?дениеті - Хаомаваргалар. Тегіскен, ?й?ара?, О?т?стік Тегіскен ?орымдары.

Шаруашылы?ы мен ?о?амы. Мал шаруашылы?ымен де егін ?сірумен де айналыс?ан. Жыл?ы ?сірген. Екі т??ымы бол?аны аны?талды. Оны? біревІ басы ?лкен, ая?ы жуан, денесі шомбал, жата?ан жыл?ы, ал екіншісі шо?ты?ы биік бойша?, сымбатты жыл?ы, оны ?арулы жауынгерлер мінетін бол?ан. ?ой ба?умен де айналыс?ан. Са?тарда ма?дай алды д??естев ірі ?ойлар к?п тара?ан. Олар ?аза?ты? к?зіргі ??йры?ты ?ойлары т??ымына жа?ын бол?ан. Т?йе шаруашылы?ы да ке? дамыды. Ал сиырды? к?шпелі тіршілікке бейімделген м?ндай т??ымыны? ?згеден айырмасы - ?німділігі т?мен, тірілей салма?ы аз, жемш?пті к?п тал?амайтын. Суы?та сыр бермейтін, ж?ні ?алы?, тебін малы болды.

Егіншілік пен суару. ?ыстау ма?ында?ы егін са?тарды асты?пен ?амтамасыз еткен. Олар тары, арпа, бидай еккен. О?т?стік Сырдарья ал?абында са?тарды? Шірік Рабат, Б?біш-молла, Баланды секілді ?о?ыстарында табыл?ан.

К?сіптері мен сауда. Са? тайпалары арасында металл ?ндіру ж?не оны ?ндеу, ?сіресе ?ола ??ю?а байланысты к?сіпшіліктері дамы?ан. Темір мен мыс, ?алайы мен ?ор?асын, алтын мен к?міс ?ндіру жо?ары д?режеде дамы?ан. М?селен, Имантау кен орнында 3 млн. П?т мыс рудасы, ал Жез?аз?ан мен Успенскден 10 мы? ж?не 26 мы? п?т руда ?ндірілген, сонда сол руданы? к?бісі са?тар заманында ?ндірілгені аны?талды.

Са? зергерлері ?оладан ?анжарлар, о? жебелері мен с??гі ?штарын, атты? ?айыс ?бзелдерін, ?шекейлер мен айна, ?азандар мен ??рбанды? ыдыстарын жаса?ан.

Сауда. Еуразия далаларын са?тар билеген кезде Батыс пен шы?ысты, Жерорта те?ізі мен ?ытайды байланыстыр?ан халы?аралы? ?тпелі сауда басталады. Б.з.д. 1 мы?жылды?ты? орта кезінде дала жолы пайда болады. Геродот жазуына ?ара?анда, дала жолы ?арате?із ??ірімен ж?ріп, Дон жа?алауына сосын О?т?стік Орал ??іріндегі савроматтар жерінен Ертіс бойына, одан ?рі Алтайда?ы аргиппейлер еліне жеткен, содан ?рі Мо??олия мен ?ытай?а ?арай кететін бол?ан. Осы жолды? бір б?лігі ?аза?стан жерімен ?тті.

Са?тар ?о?амы. Са? ?о?амында халы?ты? ?ш тобы болды деген болжам бар. Ол рим тарихшысы Квинт Курций Руф айт?ан а?ыз?а с?йеніп айтылады. Б?лар жауынгерлер - с??гі мен о? ( "ратайштар-арбада т?р?андар"), абыздар - ??рбанды? таба?ы ж?не айры?ша бас киімі бар, ?ауымшыл са?тар, я?ни "сегізая?тар" (со?а?а жегетін екі ?гізі барлар). Осы ?ш жікті? ?зіне т?н д?ст?рлі т?сі бол?ан. Жауынгерлерге -?ызыл, сары-?ызыл; абыздар?а-а?; ?ауымшылдар?а-сары мен к?к т?стер. Сондай-а? к?семдер мен патшалар да болды. Олар ?скери жіктерді? ?кілдері болды. Гректер оларды басилевс -патша деп ата?ан. Патшаны? белгісі жебелі сада?.

?нері мен мифологиясы. Са?тар а? стилін Алды??ы Азия мен Иран?а жоры? жаса?ан кезінде ?абылда?ан. Б?л ?нер б.д,д. 7-6 ?асырда ?алыптас?ан. А? стилі дегеніміз т?рлі жануарларды? бейнелерін дыс-ая??а, киімге, т?рмыс заттарына, т?рлі ?шекейлерге, ?ару-жара??а сал?ан. Са?тар к?нге, найза?ай?а, жел-дауыл?а табын?ан. Са?тар мифологиясында с?йг?лік ат к?нмен, отпен байланысты бол?ан. Д?ниені жарат?ан к?к т??ірісі Митра, жердікі Варуна, жер астыныкі Индира секілді ??дайлар бол?ан.

?йсіндер. Б.д.д. 3 ?асырда ?аза?станды мекендеген тайпаларда мемлекеттікті? ал?аш?ы белгілері болды. Б?лар са?тарды? этном?дени м?рагерлері ?йсіндер болатын.

?йсіндер Орталы? Азиядан келді. Оларды? негізгі территориясы Іле ал?абында болды, батыс шекарасы Шу мен Талас ар?ылы ?тіп, ?а?лылармен шектесті, солт?стігі Бал?аш?а дейін жетті. Астанасы Чигучен (?ызыл ал?ап) Ысты?к?лді? жа?асына орналасты.

?йсіндер туралы жазба деректі ?ытайлар ?алдырды. Б.д.д.2 ?асырда Жетісу?а Чжан Цянь бастапан елші келді. Ол к?птеген м?ліметтер ?келді. ?йсіндер туралы (усунь-го) "уйсін мемлекеті" деп айтты. Мемлекетте 630 мы? адам, 188 ?скер барын да к?рсетті. ?йсін патшасы гуньмо деп аталды. Б.з.б. 73 жыл?а дейін ?йсіндерді? жері ?ш б?лікке: сол (шы?ыс) б?лікке, о?)батыс) б?лікке ж?не гуньмоны? ?зіне ?арайтын орталы??а б?лінген. Б?лар ?зара ?а?ты?ыс?а толы болды?ытай ханшалары ?йсін гуньмоларына ?затыл?ан. Олар ?ытайды? Орта Азия, Батыс Азия ж?не Европамен сауда байланысында ма?ызды роль ат?арды. Б.Д.д. 2 ?асырда пайда бол?ан ?лы Жібек жолын ?стап т?р?ан осы ?йсіндер болды. ?йсіндер туралы ?ытай деректерінде б.з. 3 ?асырына дейін айтылады.

Археологиялы? ескерткіштері. Жетісу жерінде ?йсіндерді? обалары, ?орымдары мекенжайлары зерттелді. Обаларды? к?бісі диаметрі 6-20 ж?не биіктігі 0,5-1,5 м. Топыра?, тас ?иыршы? немесе топыра?-тас аралас ?йінділер болып келеді. ?орымдары б.з.д.3-2 ??. Жататындары ерте кезе?і.-?апша?ай 3, ?теген 3, ?ызыл еспе. Олар?а орта? сипат ?орымдар теріскейден т?стікке ?арай, ?р?айсысында 5-6-дан обасы бар тізбек болып, созылып жататындай жоспарлан?ан. Орта кезе?ге жататындар б.з.б. 1 ?-б.з. 1 ?. деп есептеледі. Б??ан ?теген 1,2, Тай?а? 1, ?арла? 1, Алтын Емел ?орымдары. Олар ж?йесіз т?рде, ?ш обадан тізбектеліп орналас?ан.

Со??ы кезе?і 2-3 ??. Деп саналатын кейінгі кезе?ге ?апша?ай 2, Шола? Жиде 1,2, Г?р ?ора 2, ?ал?ан 4 ?орымдары жатады. Б?ларда?ы обалар ж?йесіз, ретсіз жасал?ан, ?абырлар жерден ?азыл?ан, ?стері а?ашпен бастырылма?ан.

?йсіндерді? ал?аш?ы ?онысы Шу ал?абынан, Луговое аулынан табылды. ?абыр?алары ?ам кірпіштен жасал?ан, едендері балшы?пен сылан?ан, ортасынад жер оша? бол?ан.

?йсіндер шаруашылы?ы. Олар к?шпелілер бол?анымен, ?й ма?ында егін де сал?ан. О?ан д?н да?ылдары салын?ан ыдыс-ая?тар, д?н?ккіштер тас кетпендер табылуы д?лел. Киімдері байлары жібек пен биязы ж?н матадан, кедейлері жай ?алы? ж?ннен, был?ары, ?ой терісінен тіктірген. ?йсін ?о?амында байлар, жасауылдар, абыздар, кедейлер бол?ан. ?скер басылары мен шенеуніктерді? ?олында м?рі бол?ан. Жеке меншік те ?скен. Ол мал?а, жер-су?а тара?ан.

?а?лы мемлекеті. ?ытай жазба деректерінде канцзюй деген атпен, б.з.д. 2 ?. айтылады. Сыр,Талас ?зендері бойында орналасты. Олар да орталы? Азиядан келді. Саны 600 мы? адам, 120 мы? ?скері болды. Астанасы Битян ?аласы

Археологиялы? ескеткіштері. ?ауыншы ж?не Отырар-?аратау м?дениеті деп археологтар атайтын ?лкен ескерткіштері са?тал?ан. Б?ларды? біріншісі Ташкент аума?ында, екіншісі Сырды? орта а?ысысы мен ?аратаудан Талас?а дейінгі аралы?та. ?ауыншы м?дениетіне жататын А?т?бе мекені к?бірек зерттелді. Табыл?ан ескерткіш- сарай крест т?різді салын?ан бес ?йден, екі д?лізден т?рады. Отырар-?аратау м?дениетіне жататын ескерткіш Отырар ??ірі. ?азыл?ан ?йлер бір б?лмелі, екінші б?лме ?ойма бол?ан. Ортада тікб?рышты жер оша? жасал?ан.

Шаруашылы?ы, к?сібі. Керамика ыдыстар, ??мыралар, табалар табыл?ан. ?а?лылар темірді бал?ытып ора?, пыша?, жебе ?штарын жаса?ан. Егін шаруашылы?ы, мал ?сіру, а? аулаумен айналыс?ан.

??ндар. Б.з.б. 1 мы?жылды?ты? 2-жартысынан бастап Еуразияны? этникалы?-саяси тарихында Орталы? Азияны? к?шпелі тайпалары ролі артты. Б.з.д. 4-3 ??. ?ытайды? солт?стігі мен Орталы? Азияда ??ндар деген тайпалар бірлестігі (сюнну, дунху) пайда болды. На?ты айт?анда, б.з.д. 209 жылы бой к?теріп, б.з. 216 ж. дейін д?урен с?рді. Ша?ыра?ын к?терген ?йгілі М?де (Модэ) батыр. Б.д.д. 209 жылы Модэ ?кесін ?лтіріп, та??а ие болады. Осы заманнан бастап, ??н мемлекеті к?шейе бастады (атап айтса?, б.з.д 188 ж. ??ндар ?зіне ?ытай императоры Гао-Диды ба?ындырады, хань династиясы ??ндар?а салы? т?леп т?р?аны белгілі. Юечжи, ловфань, байянь, ?йс?н та?ы да бас?а тайпаларды? жерін тартып алады.)

??ндар Байкалдан Тибетке, Шы?ыс Т?ркістаннан хуанхэ ?зеніне дейінгі жерде мемлекет ??рды. Оны? ?скері 300-400 мы? болды. Моде кайтыс бол?аннан кейін ?зара ?ыр?ыс басталды. Хулагу кезінде, б.д.д. 47 жылы ??ндар о?т?стік ж?не солт?стік болып екіге б?лінді. О?т?стік ??ндар ?ытай боданды?ын ?абылдады, ал солт?стігіндегілер орталы? азиялы? тайпалармен ода?тасып батыс?а кетіп, ?з т?уелсіздіктерін са?тады. Алайда, ?немі ?ытайды? ?ысымына т?скендіктен Тянь-Шаньды асып ?тіп, ?а?лылар?а келді. Б?л ??ндарды? Орта Азия мен ?аза?стан?а ал?аш?ы ?оныс аударуы болды. Екінші ?оныс аудару б.д. 1 ?асырында болды. 93 жылы ?ытайлар ы?ыстыр?ан солт?стік ??ндар та?ы да батыс?а ?арай жылжыды. Олар ?аза?стан территориясы ар?ылы батыс?а бет алды. Б?л к?шпенділерді? ?аза?стан?а енуіне байланысты шы?ыс иранны? ?а?лы тайпаларыны? т?ріктенуі басталады. Б.з. 1 мы?жылды?ы басында Жетісу, о?т?стік ?аза?стан тайпаларыны? кескін-келбеті мон?олдана бастады. ??ндар жергілікті тайпаларды ба?ындырып, Сырдария бойымен Арал ??іріне, орталы? ж?не батыс ?аза?стан айма?тарына барып енеді.??ндарды? б.з.4 ?. Шы?ыс ж?не орталы? Еуропа жеріне келуіне ?ш ?асыр уа?ыт керек болды.

??ндар Рим империясына ?ауіп т?ндірді. 5 ?. 30-ж. ??ндарды? басшысы Аттила Еуропа хал?ыны? ?рейін ?шырды. 375-376 жж. вестготтарды? ?аза?стан даласынан келген ??ндармен к?ресі ежелгі Рим империясыны? ??лауына ?келді.

Шаруашылы?-м?дени типіні? негізі - к?шпелі мал шаруашылы?ы. Мал ?сіру, ?сіресе жыл?ы ?сіру басты роль ат?арды. Сондай-а? ?ой ?сіру, а? аулау,егіншілік дамыды.

??ндар т??ірілік дінді ?станып, т?ркі жазуын т?тын?ан. С?йлев тілі де т?ркі тілі бол?ан.

??ндарды? ?ол ?нер к?сібі к?шті дамы?ан (металдан, с?йек пен м?йізден, тас пен саздан, а?аштан, керамикадан жасалды). Сауда дамы?анды?ын жібек маталар, айналар, нефриттен істелген б?йымдар к?рсетеді.

??ндарды? ?о?амы. Патриархалды-рулы? ?арым-?атынастарды? белгілері ?те к?шті бол?ан. ??ндар 24 ру?а б?лінген.Оларды? басында а?амандар т?р?ан. А?амандар ке?есі мен халы? жиналысы ж?мыс істеген. ?скери т?т?ындардан ??рал?ан ??лдар да бол?ан. Жазба деректр ??ндар ?о?амында?ы ?кімет белгісі туралы м?лімет те ?алдыр?ан. Елді шаньюй бас?ар?ан. Одан кейін т?менбасылар болды. ??ндар ?о?амында мал мен жерге жеке меншікті? пайда болуы, т?рпайы бюрократты? аппаратты? ??рылуы, алым-салы?, жазу-сызуды? болуы тапты? ?о?ам мен мемлекетті? пайда болуын ту?ызды.

Сарматтар. "Сармат" этнонимі ежелгі деректерде б.з.д. 3 ?асырдан бастап ?олданылып келеді. Осы кезден бастап сарматтарды? Скифияны жаулауы басталды Б?л сарматтар Аралды? о?т?стігіндегі тайпалармен туыс бол?ан. Сондай-а? оларды? савроматтармен этникалы? туысты?ы да к?м?н тудырмайды. Сарматтарды? бір тайпасы - роксоландар б.з. 1-?. Мидияны? шекарасына жетіп, Риммен со?ыс?ан.

Сарматтар ?здері басып ал?ан елді? саяси ?міріне мы?тап аралас?ан. Мыс. Б.з.д. 2 ?. со?ында Понтия патшасы Митридатты? ?олбасшысы Диафантпен бол?ан со?ыста роксоландар скифтерге ?осылды. Б.з.д. 1 ?. Митридат Римге ?арсы к?рескенде сарматтар оны? жа?ында бол?ан. Б.з.д. 49-ж. римдіктер мен сарматтар бірлесіп, Боспор патшасыны? ода?тастары сирактарды (сармат тайпасы) же?еді. Аландар (Оралды? о?т?стік ??ірінен шы??андар, сармат тармен туыстас тайпалар) ?ара те?ізді? солт?стік ??ірінен дейін жетеді. Кейін ??ндар?а ?осылып, Испаниядан бір шы?ады

Археологиялы? ескерткіштері. Б.з.б. 4 ?. басында савроматтар Доннан Ембіге дейінгі территорияны алып жатты. Осы кезде оларды? екі м?дениеті ?алыптасты. Олар: Батыс Бол?ар-Дон м?дениеті, ж?не Шы?ыс-Орал м?дениеті. Сармат тайпалары (ерте -Прохоров м?дениеті) ?лген адамны? ?абырын балшы?пен сылап не таптап, ?лген адамды басын т?скейге ?аратып, шал?асынан жат?ызып ?оятын бол?ан. Екінші кезе?де (орта -Суслов м?дениеті) б.з.д. 2-?. со?ынан б.з. 1-?. басына дейін ?абыр ??рылысыны? т?рлері ?згермейді. Біра? іші к?мкермелі молалар саны кемиді. Жасанды ??гірлер жо?алады. ?ктастан жасалып, обалар астында?ы ?абыр?а ?ойылатын антропоморфты - адам бейнелі м?сіндер табыну б?йымдарына жатады. ?стірттегі Б?йіт табыну кешені белгілі. Ол обалар мен скульптура сыны?тарынан т?ратын ?ш топ ескерткіш. М?нда?ы м?сіндер ?ктастан ?ашалып жасал?ан. Оларды? кескін-келбеттері, ?ару-жара?тары ойылып жасалын?ан.

Кейінгі сарматтар Орал, Еділ, Дон ??ірін, Орал сыртында?ы даладан Буг ?зеніне дейінгі аралы??а тара?ан. Б?л б.з. 2-4 ??. ?лген адамдары іші к?мкерілетін тар ?абырлар?а жерленген.

Шаруашылы?ы. К?шпелі мал шаруашылы?ымен айналыс?ан. Жыл?ы мен ?ой ?сірген. Иран тілдес бол?ан.

Зергерлік ?нер. 3-5 ??. "полихромды? ?нер" дамыды. Тек алтын ?олданылды. Полихромды? ?нерге ?шекейлевді? т?рлі техникасы т?н. Жиі кездесетіндері т?рлі-т?сті тастармен безендіру (инкрустация), зерлев, о?а ж?ргізу, жалату т.б. Б?л ?нер Мо??олиядан, Орта Азиядан ??ндарды? келуімен байланысты Б?л ?шекейлер Ертісті? жо?ары жа?ынан (Шілікті), Орталы? (Жыланды), Батыс ?аза?стан (Бесоба) ?ор?андарынан табылды