Гiсторыя беларускай архітэктуры

Уводзiны

За часы свайго iснавання беларускi народ ствары выдатную i самабытную спадчыну. Архiтэктура, якой i прысвячаецца дадзеная работа, з'яляецца яе састаной часткай i займае сярод помнiка·матэрыяльнай i духонай культуры асобнае месца. Чаму? Менавiта архiтэктуры больш чым у якой iншай сферы чалавечай дзейнасцi адлюстравана ся гiсторыя чалавецтва: не толькi яго iдэалогiя, сацыяльна-палiтычнае жыцце, але i эканамiчнае развiцце грамадства. Тут дарэчы, я лiчу можна прыгадаць словы Вiктара Гюго: "з самага пачатку стварэння свету i да канца 16 ст. хрысцiянскай эры дойлiдства было вялiзнай кнiгай чалавецтва, аснонай формулай, што вызначала чалавека на сiх узронях яго развiцця."

Нягледзечы на вялiкiя страты падчас шматлiкiх разбуральных война, на Беларусi захавалася мноства непаторных па сваей прыгажосцi i арыгiнальнаму архiтэктурнаму рашэнню помнiка. Мэта маей работы - прасачыць гiсторыю развiцця буданiцтва на пркацягу з 9 па 17 ст. Выявiць уплы·эканамiчнага стану краiны i яе палiтычных адносiн, адносiн з iншымi дзяржавамi на развiццё буданiцтва. Разгледзець эвалюцыю буданiчых матэрыяла i тэхналогiю iх выраблення. Паспрабаваць зрабiць агляд старажытнай цагельнi i тэхнiку кладкi старажытных дойлiда. Расказаць гiсторыю кафлянай печы, закранушы станаленне беларускага кафлярства. Таксама асвяцiць часткова дзейнасць буданiчых арцеля i паспрабаваць разгледзець асаблiвасцi будавання беларускiх шэдэра архiтэктуры, якiя па сённяшнi дзень цiкавяць сваёй прыгажосцю i арыгiнальнасцю шматлiкiх турыста.

I. Гiсторыя развiцця архiтэктуры на тэрыторыi Беларусi на працягу 9-17 ст.

Першабытныя людзi працавалi i жылi прыроднай прасторы пад адкрытым небам, у засенi дрэ, у прымiтыных будынах альбо пячорах. З часам яны навучылiся зводзiць будынкi, ствараць так званую архiтэктурную прастору, якая не проста абмежавана сценамi i дахам, але i эстэтычным развiццём асобы. Гэтую прастору людзi дзеля зручнасцi абсталёваюць рознымi рэчамi. Розныя тыпы будынка·з'яляюцца асновай архiтэктурнага асяроддзя Беларусi: iснавалi гаспадарчыя i жылыя пабудовы; абарончыя; культавыя (храмы, касцелы). Да 10 ст. архiтэктура Кiескай Русi - першай дзяржавы сходнiх славян - была цалкам дралянай. Пасля таго як кiескi князь Уладзiмер у 988 г. прыня новую дзяржаную рэлiгiю - хрэсцiянства, у Кiе прыбылi i першыя вiзантыйскiя дойлiды. Грэчаскiя дойлiды былi знакамiтымi васiм хрысцiянскiм свеце. Яны прынеслi на Русь сiстэму крыжова­купальнага храма. У часы пралення славутага князя Усяслава, празванага Чарадзеям (прыкладна памiж 1044 i 1066 гг.) была пабудавана Полацкая Сафiя. У Полацкай Сафii васоблена моц i плывовасць Полацкага княства. Як i Кiеская, Полацкая Сафiя была галоным грамадскiм будынкам у горадзе. Тут прымалi замежных пасло, аб'ялялi вайну i заключалi мiр, тут жа знаходзiлася князская скарбнiца i бiблiятэка. Назначэнне гэтага будынка паказвае пячатка горада з надпiсам: "Печаць Полачья i святой Сафii".

Ня·мольны час не захава·велiчнага храма.

Сафiя шмат разо·перабудовалася i дайшла да нас у выглядзе, набытым у 18 ст. Ад першапачатковага будынка засталiся памуркi, рэшткi слупо, часткi сцен, якiя вайшлi аб'емы храма 18 ст. "Полацкая Сафiя зроблена з тонкай, добра абпаленай, квадратнай, ярка-чырвонай цэглы та·шчыней 3-4 см. Такая цэгла буданiчай лiтаратуры называецца плiнфай. У Беларусi плiнфа жывалася да канца 17 ст. Клалi яе муроку на спецыяльнай рамчыне з вапны i дробнаточанай цэглы-цамянкi. Цамянка надавала трываласць i ружовы колер..."

Зараз Сафiйскi сабор аднолены i прыстасаваны пад канцэртную залу. У падземных стварэннях, дзе добра вiдаць мурокi 11 ст., арганiзаваны археалагiчны музей. Але ж звернемся да гiсторыi.

У 12 ст. Полацк паранейшаму самы вялiкi i эканамiчна·сталяваны горад на тэрыторыi Беларусi. Аднак узнiкаюць i развiваюцца новыя гарады, цэнтры невялiкiх, але незалежных княства. Падзел Полацкай зямлi на асобныя невялiкiя княствы, аслабленне князскай улады, узрастанне ролi веча - усё гэта адбiлася на развiццi форма·буданiцтва. У ролi заказчыка цяпер ужо выступаюць не толькi князi, але i духавенства. Патрабаваннi на Беларусi да царконых будынка·таксама змянiлiся, бо палiтычныя мэты паступова саступаюць эканамiчным. Расце колькасць манастыро, а замест шматслуповых вялiкiх храма узводзяцца бажнiцы з шасцю апорнымi слупамi.

У першай палове 12 ст. у Полацку склалася самастойная архiтэктурная школа. Полацкiя дойлiды выпрацавалi сваю буданiчую тэхнiку i форму будынка. Яна захавала стараданюю муроку са "схаваным радам", хаця·се суседнiя княствы ад яе на той час ужо адмовiлiся. Асноныя рысы, выпрацаваныя полацкiмi дойлiдамi ·васабляе помнiк у Полацку - Спаса-Прэабражэнская царква Ефрасiне·скага манастыра, якi бы·пабудаваны памiж 1128 i 1156 гг. дойлiдам iванам. iснуе павер'е, што сама Ефрасiння Полацкая, якая шмат зрабiла для развiцця пiсьменнасцi Полацку, i была iнiцыятарам буда·нiцтва гэтай царквы. Храм знаходзiцца на высокiм беразе ракi Палаты. Пачатковы выгляд яго значна змянi·ся пасля рамонту 19 ст. Храм мае невялiкiя памеры.

Разам з полацкай архiтэктурнай школай iснавала iншая, больш прагрэсiная па сваiм будынкам - гродзенская. Прыкладам работы вучня·гэтай школы з'уляецца Каложская царква. Размясцiлася яна над Нёманам на высокiм пагорку. З да·нiх часо·гэта мясцовасць мела назву Каложа. Згодна са старым паданнем "Князь Вiтат пасялi·тут палонных аднаго з прыгарада·Пскова,якi называся Каложай. "Ня·мольны час нанес значныя страты гэтаму ·нiкальнаму помнiку. У сярэдзiне 19 ст.бераг бы·падмыты вадой i ся паднёвая сцяна, а з ёй i частка усходняй абрынулiся·Нёман. Будынак адносiцца да шасцiслупных храма крыжовакупальнай сiстэмы. Пры буданiцтве храма выкарыстовалася цэгла i плiнфа. Я лiчу, што цiкава будзе даведацца пра фасад царквы: паверхня сцен адпалявана рознакаляровымi камяннёвымi крыжамi. "Часам здаецца, што сцены ·прыгожаны каменнымi i керамiчнымi·стойкамi цёплых колера, зiхацяць кашто·нымi камянямi асаблiва пасля веснавога дажджу,калi сонечных праменнях на керамiчных плiнфах i валунах успыхваюць каляровыя вясёлкi."

Гродзенскiя майстры будавалi не толькi бажнiцы. Яны·звялi мураваны князскi палац, рэшткi якога захавалiся на Замкавай гары Гродне.

У 11-13 ст. у Цэнтральнай i Заходняй Еуропе, а таксама Скандынавii бы·распасюджаны тып абаронных збудавання. Такiя вежы 13 ст. увайшлi абарончую сiстэму беларускiх гарадо. Больш дасканаламу тыпу·збраення спрыялi складаныя ваенныя i палiтычныя абставiны. "З усiх старон накацiлася варожая навала. Мангола-татарская арда, зруйнавашы многiя ·сходнеславянскiя княствы, закранула часткова i тэрыторыю Беларусi. Татарская арда дзельнiчала мiжусобных войнах i не раз iх бачылi пад сценамi Навагрудка.Яшчэ большая небяспека пагражала захаду i поначы. На пачатку 13 ст.частку прыбалтыйскiх плямён i iх земля·захапi·Лiвонскi ордэн, i толькi перамога Аляксандра Нескага прыпынiла яго экспансiю на сход. На былых прускiх землях ста·валадарыць Тэтонскi ордэн - самы люты вораг славян. "Усе гэта прымушала нашых продка удасканальваць абарончыя збудаваннi”.

Абарончыя вежы былi ·зведзены Бярэсце, Гароднi, Тураве i iнш. гарадах. Але да нашых дзен дайшла толькi Камянецкая крэпасць. Яна знаходзiцца горадзе Камянцы Брэсцкай вобласцi i стаiць на высокiм беразе ракi Лясной. Складзена вежа з вялiка-памернай цэглы цёмна-чырвонага i жа·таватага колеру, якая на адным з шырокiх бако·мае барозны. Такая цэгла ·жывалася на тэрыторыi Беларусi з 13 да канца 17 ст. i атрымала назву пальчатка. Пры яе буданiцтве дойлiды·першыню выкарысталi элементы цаглянай готыкi. Цяпер Камянецкая вежа ператворана фiлiал Брэсцкага краязна·чага музея i стала месцам турысцкiх экскурсiй.

У 14 ст. беларускiя землi разам з лiтоскiмi i большай часткай украiнскiх увайшлi новую дзяржаву - ВКЛ. Утварэнне ВКЛ - вынiк унутранага сацыяльна эканамiчнага i палiтычнага жыцця часткi заходнiх земля·Кiескай Русiбыло паскорана iнша земнай агрэсiяй. Толькi разам можна было адбiцца ад крыжацкай i татарскай навалы, захаваць сваю незалежнасць, культуру i мову. З ростам эканамiчных адносiн памiж гарадамi мацо·ваюцца i культурныя сувязi. Бязлiтасная, сацыяльная i нацыянальная барацьба, шматлiкiя войны зрабiлi вялiкi плына буданiцтва гарадо·i архiтэктуру наогул. Вялiкую вагу аддавалi буданiцтву гарадскiх вежа, палаца, абарончых храма. У гэты час фармiруецца новая планiровачная структура гарадо з дзвума адмiнiстратыйнымi цэнтрамi-замкам i вежай. Дарогi, якiя вялi да замка i рынкавай плошчы, з'я·ляюцца асно·нымi, мiж iмi знiкае вулiчная сетка з сваiм уласным рэльефам. Вялiкi поспех маюць прыватна-уласнiцкiя гарады­крэпасцi (Несвiж, Быха). Пашырэнне буданiцтва вызывае·зрост каменнай пабудовы гарадах (ратушы, цэхавыя дамы, купецкiя i гасцiнныя двары). Таксама гэты час на захадзе Беларусi пачалi·ставаць, нiбы з-пад зямлi, ганарлiвыя замкi. Адным з першых на Беларусi замка з'я·ляецца Лiдскi, пабудаваны 30 гг. Ен у 15 ст. уяля моцную абарончую пабудову. Замкi такога тыпу былi шырока распасюджаны на тэрыторыi прыбалтыйскiх зямель. У 16 ст. у Беларусi назiраецца росквiт замкавай архiтэктуры. Гэта было выклiкана частымi набегамi крымскiх татар, магнацкiмi спрэчкамi, сялянскiмi пастаннямi. Адно з мацнейшых абарончых збудавання гэтага часу-замак у мястэчку Мiр. Гэта квадратнае плане збудаванне з выступнымi па вуглах вежамi. Замак бы вельмi добра прыстасаваны да агнястрэльнай абароны. Яго муры мелi два рады байнiц, а вежы былi разлiчаны на стральбу цяжкiх грамат па паночнай i заходняй сценах замка. Асновай абароны замка былi вежы, пабудаваныя дзеля таго, каб весцi прыцэльны флангавы агонь. У двары замка меркавалася пабудаваць двух­павярховы палац, але буданiцтва так i не было скончана. Чаму? Справа тым, што Мiрскi замак у адрозненнi ад гарадскiх, дзяржаных замка·бы·увесь час уласнай маёмасцю князя iлiнiча, у яго не хапiла грошай i буданiцтва было спынена. У 1568 г. Мiрскi замак пераходзiць у рукi князе·Радзiвiла i тыя дабудо·ваюць замак.

У пластычным афармленнi Мiрскага замка выкарыстаны самыя простыя, але характэрныя для беларускай готыкi выяленчыя сродкi: гатычная мурока з мураванымi камянямi, падзел стен разнастайнымi па форме нiшамi, арнаментальныя цаляныя паясы. Вакол замка насыпаны земляныя валы, вакол якiх праходзiць вадзяны ро. На понач ад вало·разбiваецца "iтальянскi сад", у якi можна было спусцiцца з другога паверха палаца на спецыяльным драляным мастку.

Для культавай архiтэктуры Беларусi канца 15-16 ст. характэрны новы тып пабудо·- храмы, прыстасаваныя да абароны, якiя ваходзiлi сiстэму гарадскiх умацавання цi былi асобнымi кропкамi абароны у вясковых ваколiцах. У гэты час пашыраюцца мiжусобныя сутычкi памiж магнатамi, ад якiх больш за·се цярпе·просты люд. Сховiшчам для яго звычайна станавiлася бажнiца, нярэдка адзiнае наваколлi мураванае збудаванне. У ей можна было схавацца i адбiцца ад невялiкага атрада раба·нiко, што спусташалi безабаронныя вёскi i мястэчкi. Пiсьмовыя крынiцы паведамляюць пра шматлiкiя храмы-крэпасцi розных мясцiнах. Агульныя рысы кампазiцыi гэтых храма·-кампактнасць аб'ёму, высокi шчыпцовы дах, абарончыя вежы з байнiцамi i выразны падзел унутранай прасторы на абарончую i культавую часткi. Прыкладам такiх пабудо·з'я·ляецца абарончая царква вёсцы Мураванка. Пабудавана Мураванка, як i шмат беларускiх храма· у 16 ст.Яна мае чатыры парожныя вежы,арганiчна звязаныя з гало·ным корпусам.Сцены храма,амаль двухметровай та·шчынi,праразаюць байнiцы. Мураванка мае абарончыя прыстасаваннi, яе аб'ёмная пабудова выглядае знёслай, лёгкай, кампактнай. На даху царквы да нашых дзён захавалася чырвоная дахока. Падлога зроблена з то·стай спецыяльнай цэглы-пiльчаткi.

Адным з першых будынка· новай пабудоукi трэба лiчыць замак Глебавiчо·Заслаi.

Ен размешчаны к поначы ад горада i займае плошчу 200 на 100 м. Чатырохвугольны па плану,замак некалi аддзяля·ся шырокiм i глыбокiм iрвом з вадой.Сiстэма сажалак значна ·звышала ·зровень вады i фактычна ператварала замак ва ·мацаваны востра. Замак зроблены з цэглы i камення·.Даследчыкi мяркуюць, што замак шмат разо· сваiмi магутнымi сценамi ·крыва· Глебавiчо· ад небяспекi.У сённяшнiя днi гэты замак з'я·ляецца краяведчым музеям.

Такiм чынам,мы бачым,што гiсторыя развiцця буда·нiцтва на тэрыторыi Беларусi з 9 ст. па 17 ст. вельмi насычаная i цiкавая.На жаль толькi,што толькi адзiнкi з магутных пабудо· дайшлi да сённяшнiх дзён.Але ж пойдзем далей i даведаемся пра тое,як трапiла цагельнае рамяство на Беларусь.

II. У старажытнай цагельнi 9-17 ст.

Шырокае мураванае буданiцтва патрабавала сё больш разнастайных буданiчых матэрыяла·i першую чаргу цэглы. Як жа трапiла яна Беларусь?

Не адну тысячу гадо·налiчвае гiсторыя цагельнай справы. Зарадзiлася яна краiнах усходу, дзе не было дастатковай колькасцi дрэва i камення, неабходных для ·звядзення манументальных пабудо. У Европе цэглу першыню сталi вырабляць рымляне, але яна не стала iх галоным буданiчым матэрыялам. У часы сярэднявечча выраб цэглы Европе бы·у заняпадзе. У Кiескую Русь цэгла трапiла разам з вiзантыйскiмi дойлiдамi першай палове 10 ст. i атрымала назву "плiнфа". Упершыню,як я жо каза·,плiнфа жыта муро·цы Полацкай Сафii. Потым мураваныя пабудовы з яе выкарыстаннем узводзяцца Полацку, Вiцебску, Гароднi, Тураве. У 12 ст. адначасова жывалася плiнфа двух памера. Прычым адзiн з iх бы·асноным, а iншыя складалi 20-30 працэнта ад агульнай колькасцi. Старажытную полацкую, вiцебскую i гародзенскую цэглу выраблялi спецыяльных формах з драляным дном. Пра гэта сведчаць адбiткi дошак на глiне i спецыяльныя знакi, якiмi майстры пазначалi сваю прадукцыю. Цiкава, што гародзенская форма плiнфы мае знакi толькi на тычках, а полацкая i вiцебская - на тычках i адным з шырокiх бако. Вiдаць,сярод цагельнiка·былi пiсьменныя людзi, бо iх знакi маюць выгляд не толькi крыжо·,стрэлачак i iнш. геаметрычных знака·,але i розных лiтар.Абпальвалi плiнфу спецыяльных печах складзеных з цэглы.

У другой палове 13 ст.плiнфу беларускiм манументальным буданiцтве змяняе буйнапамерная брусковая плiнфа.Зойдзем на хвiлiну майстэрню цагельнiка 15 ст.

Гэта бы·майстар,якому дапамагалi некалькi чалавек. Цэгла рабiлася на спецыяльным шырокiм драляным стале. Форма я·ляла сабою дзве збiтыя разам прамавугольныя драляныя скрынкi, акаваныя жалезам i з ручкамi па баках. Цагельнiк запаня·iх глiнай, потым запiхва кавалачкi глiны куткi формы, а глiняныя рэшткi зграба рукою або дошчачкай. Ад пальца·майстра на паверхнi цэглы часам заставалiся неглыбокiя сляды. Набiтыя глiнай формы памочнiкi майстра пераносiлi на роную пляцоку i асцярожна вытрасалi цэглу для прасушкi. Абпальвалi цэглу альбо полi, альбо ·печы. Падобным чынам выраблены i плiткi для падлогi.

З 13 па 18 ст. ужывалася i спецыяльная профiльная цэгла: стрэлападобнай формы, а так сама iнша узора. Найбольш пашыранымi спосабамi вырабу такой цэглы былi фармока i абсклюдаванне (абрэзка цэглы).

На буйнапамернай цэгле амаль зажды адсутнiчаюць знакi, уласцiвыя плiнфе, але клеймы i асаблiвыя меткi сустракаюцца на працягу 14-16 ст. Меткi вядомы на цэгле з Лiдскага i Мiрскага замка·,а клеймы - на Мiрскай. Вельмi цiкавая цаглiна знойдзена Пiнску. Яе бакавыя гранi аздоблены рэльефным раслiнным арнаментам.

Сiмволiка разнастайных выяна старажытнай цэгле часта звязана з пэнымi асаблiвасцямi цагельнай вытворчасцi i да канца не вытлумачана. Як бачна, цагельная справа была вельмi распасюджана на тэрыторыi Беларусi. Цагельнi былi там, дзе нешта будавалася. А як жа кафлярства? Што было цiкавага гэты перыяд, перыяд стана·лення беларускага кафлярства? Аб гэтым рэч пойдзе наступным раздзеле маёй работы.

III. Станаленне беларускага кафлярства. Гiсторыя кафлянай печы

Ужо з 15 ст. жылыя памяшканнi замка i палаца·пачалi сцяпляць кафельнымi печамi. У iнвентарах 16-18 ст. згадваецца вялiкая колькасць печа, аблямаваных кафляй.

Першыя кафлi нагадвалi звычайныя гаршкi альбо невялiкiя макацеры, таму i атрымалi назву "гаршковыя". Ганчары выраблялi iх разам з кухонным цi сталовым посудам i нават спачатку мецiлi некаторыя экземпляры звычайнымi ганчарнымi клеймамi. На Беларусь кафлi трапiлi непасрэдна з Германii - радзiмы ерапейскага кафлярства. Не выпадкова, што першыя вядомыя нам экземпляры знойдзены у князскiх харомах Полацка. Калi разглядаць эвалюцыю развiцця кафлi то мы бачым, што у аснове стаiць простая гаршковая кафля. З часам змянялася тэхналогiя будавання, змянялiся эканамiчныя мовы i патрэбы людзей, а разам з iмi змянялася i форма кафлi. Існуюць таксама пiсьмовыя крынiцы, якiя сведчаць,што пабудове Лiдскага замка шырока выкарысто·валася гаршковая кафля. З яе выраблялi глiнабiтныя печы, невысокiя скляненiстыя збудаваннi з асобнымi·мараванымi iх цела гаршковымi кафлямi. Паступова верхняя частка кафлi (вусце), што нагадвае звычайны круг, пачынае набываць розныя формы: чатырохпялёсткавай, значна радзей трохпялёсткавай разеткi, потым квадрата, якi часам,у 15 - пачатку 16 ст., закрыва·ся дэкараты·най, зробленай з глiны праразной рашоткай. Кавалкi такiх кафля·знойдзены Полацку. Пераход да кафлi з квадратным вусцем, якi адбы·ся 15 ст., дазволi·рабiць кафляныя печы складанай канструкцыi, значна павялiчыць iх цеплааддачу за кошт павелiчэння цеплавой паверхнi печы. У канцы 15-16 ст. для аздаблення сталовага посуду пачынаюць ужываць зялёную палiву, якая адначасова выкарыстоваецца i для пакрыцця плiнфы, што робiць яе элементам ва·прыгожаннi iнтэр'еру жылога дому.

У гэты час у самых вялiкiх цэнтрах кафлянай вытворчасцi пачалi паступова пераходзiць да вырабу каробкавай кафлi, якая несла на сваей вонкавай пласцiне якi-небудзь малюнак. Зно·- такi першыя каробкi знойдзены Полацку. Гэтыя кафлi непалiваныя, невялiкiх размера, не маюць рамкi на краях. Але трэба адзначыць, што працэс замяшчэння гаршковай кафлi на каробкавую адбыва·ся вельмi павольна.

У сярэдзiне 15 ст. часта будавалiся камбiнавальныя печы, нiжнi паверх якiх складася з гаршковай кафлi, а верхнi - з каробкавай. Развал такой печы знойдзены Мазырскiм Замку. Гаршковая кафля 15 ст. рабiлася на ганчарным коле, добра абпальвалася, мела ронае донца i устойлiвыя прапорцыi. Форма вусця выглядала чатырохпалоскавай разеткай. У эпоху адраджэння ганчары пакрываюць каробкавую кафлю палiвай. Такая кафля карыстаецца вялiкiм попытам сярод гарадскога насельнiцтва. Кафляры наладжваюць сувязi з разьбярамi, заказваюць у iх драляныя з малюнкам формы. Кафляная печ дасягае значных памера i складваецца з розных вiда·кафлi.

З'яляецца сюжэтная кафля - гэта вынiк творчых "вандровак" беларускiх кафляро·у Італiю,Германiю i Чэхiю. У 16 ст. з'яляецца "партрэтная" кафля з выявамi мужчыны (партрэт Васiля Цяпiнскага).

Крыху пазней 16 ст. з'явiся новы, вельмi характэрны для беларускай кафлi малюнак. Не было такога населеннага пункта нашым краi, дзе б не жывалi кафлю з геаматрычным альбо раслiнным арнаментам. Шырока так сама·жывалася геральдычная кафля з выявамi звяро, мiфалагiчных iстот. Акрамя кафлi мы бачым гэты штрышок на каваных дзвярах Мiрскага замка, Сафiйскага сабора.

Новы штуршок у выпрацо·цы кафлi дало мураванае будаунiцтва стылi барока, якое пашыраецца гарадах Беларусi. У гэты час яно дасягае сваёй вышынi. Кафляныя печы сталi важным элементам iнтэр'ера. Яны мелi складанапрафiляваную барочную форму, якая будавалася з розных вiда·кафлi. Асаблiва багатымi i разнастайнымi былi арнаментальныя матывы. Для ранняга барока характэрна кафля з адбiткамi дат (Магiлё, Мiнск) i выявамi чалавечага твару. Да нас дайшлi малюнкi праекта·печа·17 ст. з кафлi, аздобленай раслiнным арнаментам. Два такiя малюнкi знойдзены замке Радзiвiла. У другой палове 17 ст. у беларускiм кафлярстве адбываюцца пэныя змены. Знiкае рамка вузкай палосачнай кафлi. Больш простай становiцца канструкцыя самой печы. Яна становiцца прамавугольнай. Адметная рыса позняй барочнай кафлiная·насць васьмiвугольнай або авальнай рамкi на яе вонкавай пласцiне. У час руска-польскай вайны (1654-1667 гг.), калi на тэрыторыi Беларусi разгарнулiся галоныя ваенныя дзеяннi, попыт на кафлю часова знiкае, i многiя беларускiя кафляры перабралiся Расiю. Шмат помнiка·было разбурана. Але ня гледзячы на перабудовы i на вялiкiя разбурэннi, кафлярства сё рона засталося адной з найцiкавейшых распа·сюджаных галiн творчасцi беларускiх майстро.

Мы разгледзелi, як развiвалiся тэхналогii выраблення кафлi i цэглы.Але з чаго пачыналася буданiцтва? Аб гэтым у наступным раздзеле маёй работы.

IV. Буданiчая арцель

Разглядаючы шэдэры мураванай архiтэктуры, мiжволi·знiкае пытанне: "А як практычна iшла будоля? Хто абпальва·цэглу, рабi·вапну, цяга·i·кладва·ронымi радамi вялiзныя камянi? Колькi людзей удзельнiчала i хто iмi кiрава?" Каб адказаць на се гэтыя пытаннi, трэба звярнуцца да гiсторыi буданiчай справы i буданiчай тэхнiкi.

На працягу амаль усяго сярэднявечча асноная колькасць мураваных i драляных збудавання на Беларусi зводзiлася мясцовымi рамеснiкамi, што·ваходзiлi склад буданiчых арцеля. На тэрыторыi Беларусi мясцовыя самастойныя буданiчыя арцелi вядомы з 12 ст. iснавалi яны i пазней, у першай палове 20 ст. Звычайна арцель складалася з некалькiх дзесятка·высокаквалiфiкаваных муляро i некалькiх цесляро, якiя падчас буданiцтва падмурка·i даха рабiлi рыштаваннi, буданiчыя прылады, вокны i дзверы, а таксама майстро·па вырабе цэглы i нарыхто·цы вапны. Майстры-цагельнiкi мецiлi сваю прадукцыю спецыяльнымi знакамi, меткамi або клеймамi. У 12 ст. iснавалi князская i манастырская арцелi6 iмi кiравалi вопытныя майстры, якiя былi i праектантамi, i выканацамi адначасова. На тэрыторыi Беларусi гэты час працавала некалькi буданiчых арцеля. Полацкая зямля мела дзве самастойныя арцелi - полацкую i вiцебскую. Полацкую заснавалi кiескiя майстры, якiя збудавалi вялiкi сабор Бельчыцкага манастыра. Зараз у Полацку вядома 10 архiтэктурных помнiка, створаных полацкай арцеллю. Вiцебскiя майстры звялi Благавешчанскую царкву i асноны аб'ём царквы Навагрудку. У канцы 12 ст. манументальнае буданiцтва Полацку сувязi з эканамiчнымi абставiнамi спынiлася. Полацкiя дойлiды заснавалi архiтэктурную школу Смаленску.

З чаго ж пачыналася буданiцтва? Спачатку выбiралi месца для пабудовы. Для храма·звычайна падбiралi пагоркi, адкуль яго было б добра вiдаць здалёк, ужо на падыходзе к горада. Пачыналi буданiцтва дзень, прысвечаны таму святому, чыё iмя павiнен бы·атрымаць будучы храм. На буданiчай пляцоцы, недалёк ад месца будолi,за год-два да яе пачатку, рабалi яму, у якой гасiлi вапну. Такiя ямы знойдзены пры раскопках у Мiнску. Калi вапна была гатова, з дапамогай шнура i мернага сажня вызначалi на зямлi план i пачыналi капаць ямы пад падмуркi. Капалi зямлю дралянымi рыдлёкамi, краi якiх былi акаваны жалезам. Пакуль iшлi зямельныя работы, на вазах падвозiлi камянi для падмурка, абпаленую цэглу, якую складалi штабялямi. Недалёка ад цэглы ляжалi шлiфаваныя камянi для аздобы фасада·храма. Пасля таго, як былi выкапаны равы для падмурка, пачыналi будаваць. Цiкава, што пры пабудове Полацкай Сафii (11 ст.) насцiлы рыштавання·клалiся на круглых жэрдках, а пачынаючы з 12 ст. толькi на прамавугольных брусах. Калi звярнуцца да малюнка, то можна бачыць i тэхналогiю будавання i матэрыялы, а так сама часткова прылады працы. Я лiчу, што трэба так сама адзначыць, што буданiцтва вялося толькi цёплы перыяд года. Храм узводзiлi прыкладна за два-тры гады. На зiму незакончаныя сцены пакрывалi тостым слоем вапнавай рамчыны i пакiдалi да лета.

Побач, як мы бачым, рамеснiкi абчэсваюць кавалкi колатага камення, выраблялi з iх блокi для пабудовы сцен. Пачынаючы з другой паловы 13 ст. на Беларусi акрамя культавых i грамадзянскiх будынка, як я жо гавары, з каменню i цэглы зводзяцца абарончыя збудаваннi - магутныя замкi i вежы. Пераход ла новай буданiчай тэхнiкi выклiка патрэбу прафесiйных дойлiдах, якiх нярэдка запрашалi з iншых краё. У 16 ст. тэрыторыя Беларусi вайшла склад ВКЛ. З гэтых часо·да канца 13 ст. буданiчая тэхнiка Беларусi i Лiтвы знаходзiцца вельмi цесным кантакце i прынцыпова адзiная, бо арцелi вандравалi па·сёй краiне без усялякiх абмежавання. У 14-17 ст. колькасць члена·буданiчых арцеля·павялiчылася. Напрыклад: у 1497 г. на буда·нiцтве Вострай Брамы Вiльнi пад кiранiцтвам майстра працавала 16 майстро·-муляро, 96 рамеснiка·- памочнiка, 48 цесляро, 300-400 дапаможных работнiка·… Цяжкiя буданiчыя работы па стараданяй звычцы праходзiлi пад музыку.

У гэты час майстры, якiя выраблялi цэглу, а потым i плiткi для падлогi, выйшлi са складу буданiчых арцеля, працавалi самастойна i прадавалi сваю прадукцыю непасрэдна заказчыку. Акрамя вандроных буданiчых арцеля·ствараюцца цэхi муляро. Першыя цэхi вядомы з сярэдзiны 16 ст. Цэхавыя рамеснiкi падзялялiся на майстро, чаляднiка i вучня. Тэрмiн навучання рамяству цесляро·працягвася чатыры гады.

V.Тэхнiка кладкi старажытных дойлiда

Узровень развiцця буда·нiчай тэхнiкi адлюстро·вае, як вядома, тэхнiка кладкi, якая з'яляецца своеасаблiвай вiзiтнай карткай старажытных дойлiда. Са зменамi палiтычным плане краiны, з эканамiчным станам яе гаспадаркi, як мы жо адзначылi, вiдазмяняецца форма буданiцтва, а ад гэтага змяняецца тэхнiка кладкi. Навогул тэхнiка кладкi залежыць ад формы i памера цэглы i камня, а так сама ад рамчыны, якую выкарыстоваюць пры буданiцтве. На Беларусi, як лiчаць археолагi, iснуе тры вiда кладкi: змешаная (кладка з цэглы i камення), цагляная i каменная (з валуно i каменных квадрата·). Першы манументальны помнiк - Полацкая Сафiя, пабудаваны тэхнiкай змешанай кладкi. Гэта кладка складаецца з шэрагу валуно, якiя раздзяляюцца плiнфай, памеры якой вельмi блiзкi да квадрата. На гэтай тэхнiцы кладкi iснавала полацкая школа архiтэктуры. А другая, як мы·жо гаварылi, гродзенская архiтэктурная школа распрацавала сваю асабiстуютэхнiку кладкi. Даследчыкi называюць яе дэкаратыунай ро·напластовай кладкай. Чаму? Бо асноная сцяна звадзiлася з плiнфы, акрамя плiнфы кладку·ваходзiлi рознакаляровыя каменнi, кафлi, з якiх выкладалi розныя зоры. Гэтай тэхналогiяй кладкi пабудавана Барысаглебская царква.

У другой палове 13 ст. у архiтэктуры Беларусi адбываецца карэнны пералом. Плiнфу змяняе вялiкая цэгла, якая нясе новыя тыпы кладак. Так, з другой паловы 13 ст. выкарыстоваецца балтыйская кладка, для якой характэрна чаргаванне дзвух лажко·i аднаго тычка. Тэхнiкай такой кладкi пабудавана Белая Вежа.

У другой палове 14 ст. балтыйскую кладку змянiла кладка, у якой у кожным раду перамешку з тычком пакладзены лажок. Гэтая кладка мае шэраг прывiлей перад балтыйскай, на што·казваюць многiя даследчыкi. Яна не патрабавала ад цэглы аднолькавых памера·i была даволi нескладаная па сваёй працы. Гатычная кладка характэрна для беларускiх помнiка·другой паловы 14 ст.- сярэдзiны 16 ст. Яна вызначалася тым, што чаргаванне лажко·i тычко не засёды жываецца дакладна. Прыкладам гэтай тэхнiкi кладкi з'яляецца iшкольдскi касцёл. А з другой паловы 16 ст. побач з гатычнай кладкай пачынае жывацца новая, у якой рад тычко чаргуецца з радам лажко; гэтая кладка была лёгкай, чым гатычная, i шырока выкарыстовалася пры буданiцтве будынка. У лiтаратуры яна атрымала назву рэнесанская. У 17 ст. у беларускiм дойлiдстве·жывалася галандская кладка, для якой было характэрна чаргаванне радо з адных тычко·з радамi з адных лажко. Тэхнiкай такой кладкi была пабудавана Сынкавецкая царква i Мураванка. Трэба адзначыць, што правiльны малюнак кладкi 17 ст., асабiста гэта датычыцца крыжовай i галандскай кладкi, бадай нiколi не выконвася, бо фасады будынка·пакрывалi тынкокай. Гэта прывяло да выраджэння ронапластовай кладкi, у якой нiякiх змен у чаргаваннi лажко i тычко не было. Выконвалася яна з тонкай цэглы (4.5-5.5 см). Помнiкi новай магiлёскай архiтэктурнай школы адраджаюць ронапластовую кладку. Трэба таксама адзначыць, што "...развiццё буданiцтва на Беларусi супадае з развiццём буданiцтва Лiтве, таму што агульнасцю культурнага i эканамiчнага жыцця беларуса i лiтоца·назiраецца на працягу некалькiх стагоддзя. Найбольш поныя сведкi аб гэтым у свiх работах па гiсторыi буданiцтва i буданiчых матэрыяла·Лiтвы прыводзiць В.Левандаскас."

Заключэнне

Буда·нiцтва... Цi атрымалася мяне прасачыць гiсторыю яго развiцця; цi змог я паказаць уплы·эканамiчнага стану краiны i яе палiтычных адносiн на гэтае рамяство? Так. Я лiчу, што яскрава бачны адказы на пытаннi, якiя я зя·за мэту сваёй працы.

Я раскры асаблiвасцi будавання на тэрыторыi Беларусi з 9 па 17 ст. Я разгледзе·эвалюцыю буданiчых матэрыяла i тэхналогiю iх выраблення. Здаецца, я яскрава зрабi агляд старажытнай цагельнi i тэхнiку кладкi старажытных дойлiда, расказа гiсторыю кафлянай печы, а разам з тым i асвяцi этапы станалення беларускага кафлярства, а таксама часткова зрабi·агляд буданiчых арцеля·i закрану·iх дзейнасць. Застаецца толькi зараз скончыць маю работу, а скончыць яе я хачу словамi Уладзiмiра Караткевiча:

"...Няма такой сiлы, каб годна апець рукi тыя, што ствараюць шкло, чароную керамiку i кафлi, непаторную старадаунюю скульптуру. i дойлiдства: вясёлку Каложы, пабудаваную са святла Камянецкую вежу суровыя камянi замка·- i адметную тыпова беларускую готыку (Мiр i Заслаль). i барока, пышнае, як лотас. i класiцызм. i непаторнае дралянае дойлiцтва, ронага якому цяжка знайсцi. Тое, калi звычайная мужыцкая сякера паспрачацца з разцом Фiдзiя... Няма такой сiлы, каб забаранiць любiць. Пранiкнiцеся любою да маёй роднай Беларусi, людзi Велiчна i горда яна таго варта..."