Тукым сапасы аныктау

Размещено на http://www.allbest.ru/

3

Мазм?ны

Кіріспе

1. Аны?тау?а алын?ан ауылшаруашылы? да?ылдарыны? генеративті м?шелеріне сипаттама

2. Аны?тау?а алын?ан ауылшаруашылы? да?ылдарыны? т??ымына сипаттама

3. Т??ымны? сапа к?рсеткіштері ж?не оларды аны?тауды? ?дістері

3.1 Т??ым тазалы?ы ж?не оны аны?тау

3.2 Т??ымны? ?нгіштігі (энергиясы) ж?не оны аны?тау

3.3 1000 д?н салма?ы ж?не оны аны?тау

3.4 Т??ым ыл?алдылы?ы ж?не оны аны?тау

3.5 Т??ымны? химиялы? ??рамы

4. Ауылшаруашылы? да?ылдарыны? т??ымын жинау технологиясы

5. Т??ымдарды са?тау технологиясы (аурулар, зиянкестер ж?не т.б. жа?дайлар келтіріледі)

6. ?аза?стан Республикасыны? т??ым шаруашылы?ы туралы за?ы (тараулар мен баптар)

7. Ауылшаруашылы? да?ылдары т??ымына ?ойылатын негізгі халы?аралы? талаптар

?орытынды

Пайдаланыл?ан ?дебиеттер тізімі

Кіріспе

Т??ымтану -- т??ым туралы ілім. Ол м?дени ?сімдіктер т??ымдарын, оларды? ??рылысы мен аналы? ?сімдікте пайда болу жа?дайларын, т??ымда?ы физиологиялы? ?рдістерді, тйби?и орта мен агротехникалы? шараларды? т??ым ??рылуына ?серін, т??ымны? себу сапасын аны?тау ?дістерін о?ытады. Ауылшаруашылы? ?ндірісінде т??ым деп жо?ары сапалы мол ?нім алу?а арналган ?р т?рлі т??ымды? жады?ат (материал) айтылады, ол ?шін мыналар пайдаланылады: -- на?ыз т??ымдар (б?рша?, ?ыры??абат ж?не зы?ыр т??ымдастар, ма?та ?сімдігі); -- жала?аш ж?не ?абы?ты жемістер (?о?ырбастар т??ымдасыны? д?ндері -- бидай, арпа, с?лы, т.б.; к?нба?ыс шекілдеуігі, ?ара??мы? жа??а?шасы, т.б.); -- жеміс шо?ыры (?ызылша домала?ы, т.б.); -- т?йнектер (картоп, жер алм?рты).

Т??ымдар ?сімдіктерді? биологиялы? ж?не шаруашылы? ??нды ?асиеттерін иеленушілер, соны? н?тижесінде оларды? сапасы алынатын ?нім мен оны? сапа к?рсеткіштеріне айтарлы?тай ?сер етеді. Ауылшаруашылы? да?ылдарыны? ?німі т??ымнан басталатыны ежелден белгілі: егер танап?а сапасыз т??ым себілсе, алынатын ?нім т?мендеп кетеді. М?ндай жа?дайда топыра? ??деу де, ты?айт?ышты ?олдану да, егістікке жасал?ан к?тім де, жауын-шашын да ??р бос?а зая кетеді. К?пжылды? т?жірибесіне с?йеніп, т??ымны? керемет ма?ызына арнап, халы? к?птеген аталы с?здер мен д?л ма?ыналы ма?ал-м?телдер ??растыр?ан: «Не ексе?, соны орасы?», «Нашар т??ымнан мол ?нім к?тпе», т.б. Бізді? заманымызда да, ауыл шаруашылы?ы к?рделі ?згерістерге ?шыра?ан уа?ытта да, егіншілік техника ж?не ?ылым жа?алы?тарымен ?арулан?анда да б?л шаруаларды? шынды?ы ?зіні? ма?ызын жой?ан емес. Керісінше, ?сімдік шаруашылы?ыны? ?ар?ынды дамы?ан заманында т??ымны? ма?ызы ?р?ашан да арта т?седі.

Т??ым ?зіні? ?ш сапасымен ерекшеленеді: себу сапасы -- оларды? себуге жарамдылы? д?режесін аны?тайтын т?тас т??ымды? ?асиеттері; сортты? сапасы сортты? тазалы?ына, репродукциясына ?ойылатын талаптар?а с?йкес келеді; ?німділік сапасы -- на?ты жа?дайларда белгілі бір м?лшерде ?нім беру ?абілеті. Б?л атал?ан т??ым сапасыны? к?рсеткіштері бір-бірімен ты?ыз байланысты.

Шаруашылы?тар мен агрономия мамандары бірінші кезекте т??ым сапасыны? к?рсеткіштерін, оларды? егін ?німіне ?серін жа?сы білуге міндетті. Т??ымны? себу сапасыны? к?рсеткіштері мемлекеттік ?лгі ?алыппен (М??) м?лшерленетін (т??ымны? тазалы?ы, лабораториялы? ?нгіштігі, т??ымны? ыл?алдылы?ы, арамш?птер ж?не бас?ам?дени ?сімдіктер т??ымдарымен ластануы, т.б.) ж?не м?лшерленбейтін (т??ымны? ?ну энергиясы, 1000 т??ымны? массасы, тіршілікке ?абілеттілігі, т??ымны? ?су к?ші, т.б.) болып ажыратылады.

1. Аны?тау?а алын?ан ауылшаруашылы? да?ылдарыны? генеративті м?шелеріне сипаттама

1. Маш - т??ымдар кішкентай, жасыл, сопа?ша, ?са?, б?шке т?різді. Г?лдер ?р?айсысында 2-12 г?лден т?рады, жемісі-б?рша?тар ж??а, цилиндр т?різді, серпімді, со?ында т?мсы?ы жо?, ?зынды?ы 6-18 см, 6-15 т??ымы бар. Т??ымы ?са?, б?шке т?різді.	сурет 1
2. Бидай. Т??ымы -- ?зына бойына тартыл?ан сызаты бар, беті жылтыр д?н, 3 -- 5 г?лдері болады, жемісі - д?н, ол ?ш б?ліктен - ?аба?, эндосперм ж?не ?ры?тан - ??рыл?ан. Д?нні? ірілігі негізінен ?сіру технологиясына байланысты ?згереді.	сурет 2
3. Ма?та - к?п жылды? ?сімдік туысы, ба?алы талшы?ты да?ыл. Г?лі жеке, ірі сары не а?, жемісі 3-5 ?ялы ?ауаша?, оны? ішінде талшы?, оны? ортасында 20-40 ма?та т??ымы болады, т??ымы 10-12C-та ?не бастайды, 25-30C-та жа?сы ?седі, 0C-та ?сікке шалды?ады.	сурет 3
4. ?ант ?ызылшасы - екі жылды? ба?алы техникалы? да?ыл. Т??ымы ?ніп шы??аннан 8-10 к?н ?ткеннен кейін, на?ыз жапыра?тарды? бірінші ж?бы пайда болады. Г?лдері - ?осжынысты, г?лсеріктері жасылдау. Жемісі - жа??а?ша. К?п т??ымды ?ант ?ызылшасыны? жемістері 2-5 т??ыммен тізбектеліп шо?ырлан?ан.	сурет 4
5. К?нжіт. Ашы? ?ыз?ылт, к?лгін не а? т?сті, дара г?лі жапыра? ?ойнауынан жетіледі. Г?лі ойма??а ??сайды. Жемісі - к?п ?ырлы ?орапша, ?зынды?ы 3 - 5 см, піскенде ?а?ырап ашылады да, т??ымы жерге т?гіледі. Бір ?орапшада 80-ге жуы? д?н болады. Т??ымдары ?са?, жалпа?, т?сі-а?, с?р, ?о?ыр немесе ?ара.	сурет 5
6. Кинза - г?лдер кішкентай, а? немесе ?ыз?ылт т?сті, педункулаларды? ?штарында к?рделі ?олшатырларда орналас?ан, 3-5 с?улені ??райды. ?зынды?ы 3-4 мм болатын шекті г?лдер. Жемісі-10 орамалы ж?не 12 т?зу ?абыр?алары бар б?лінбейтін ж?мырт?а т?різді.	сурет 6
7. Ж?зім - ж?зім т??ымдасына жататын ?сімдіктерді? жемісі. Г?лі ?са?, жасыл т?сті. Жемісі - жидек. Жемісі шырынды, ішінде 1-4-ке дейін с?йекшелері болады.	сурет 7
8. Аск?к - шатыршаг?лділер т??ымдасына жататын бір жылды? ж?не к?п жылды? ш?птесін ?сімдіктер. Г?лдері майда, ашы? сары, ?ос жынысты. Т??ымдары ?са? сопа?ша, т?сі с?р?ылт ?о?ыр, т??ымыны? айналасы ж??а ?атпарлы ?абатпен к?мкерілген. Жасыл жапыра?тарында аскорбин ?ыш?ылы, каротин, хош иісті д?м беретін эфир майлары бар.	сурет 8
9. Долана - раушан г?лділер т??ымдасына жатады. Г?лі а? немесе ?ыз?ылт, ?ызыл, жартылай шатырша не ?ыл?ан т?різді г?лшо?ырын т?зеді, ?ос жынысты. Жемісі - жидек, ?са?, ал?ызыл, сары не ?ара т?сті, 1-5 с?йекті, кейбір т?рі жеуге жарамды, витаминге бай. Т??ымынан к?бейеді.	сурет 9
10. Б?рыш -- ал?а т??ымдасына жататын бір жылды? ш?птесін ?сімдік. Жемісі -- етже?ді, іші ?уыс, к?п т??ымды жидек, салма?ы 50 -- 200 г, т?сі ?ызыл, сары, жасыл, ?о?ыржасыл, 2 -- 4 ?ялы болады. Т??ымы д??гелек, а?сары т?сті. Г?лдері жал?ы немесе ж?птас?ан, т?сі а? сары, к?лгін т?сті.	сурет 10

2. Аны?тау?а алын?ан ауылшаруашылы? да?ылдарыны? т??ымына сипаттама

тукым сапасы медениеті

Кесте 1 - Ауылшаруашылы? да?ылдары т??ымыны? морфологиялы? сипаттамасы

Да?ыл атауы	Т??ымны? т?сі	Т??ымны? пішіні	Т??ымны? сырт к?рінісі	Т??ымны? ?зынды?ы	Т??ым-ны? ені	Т??ым-ны? ірі, ?са?ты?ы	Т??ымны? иісі	Т??ымны? суреті
Маш	жасыл	д??гелек	тегіс, а? да?тары бар	4	4	орташа	иіссіз
Бидай	а?шыл сары, ашы? ?о?ыр	сопа?ша	тегіс, жылтыр, ортасында сызы?ша бар, екі б?лікті	6	4	орташа	иіссіз
Ма?та	с?р	сопа?ша	ж?мса?,сырты ?лпілдек	12	5	ірі	иіссіз
?ант ?ызылшасы	?о?ыр	б?дырлы	?ырлы, б?дырлы	4	4	орташа	иіссіз
Кинза	?о?ыр, сары	д??гелек	т?бесінде ?зынша, сыртында сызы? бар	4	4	орташа	хош иісті
Ж?зім	?аны? ?о?ыр	сопа?	ж?рек пішіндес, басы ?шкір келген	7	4	орташа	иіссіз
Аск?к	?о?ыр	сопа?	сырты б?дір, ортасы ?о?ыр шеті сары	4	3	?са?	хош иісті
Долана	сар?ыш, ?о?ыр	д??гелек	бір жа?ы д??гелек, бір жа?ы тегіс	9	8	ірі	иіссіз
Б?рыш	сары	д??гелек	сырты тегіс, т?бесі шы?ы??ы	4	4	орташа	хош иісті
К?нжіт	сары	сопа?	тегіс, сопа?ша	3	2	?са?	иіссіз

3. Т??ымны? сапа к?рсеткіштері ж?не оларды аны?тауды? ?дістері

3.1 Т??ым тазалы?ы ж?не оны аны?тау

Т??ым тазалы?ы ауылшаруашылы? да?ылдарыны? т??ымына ?ойылатын талаптарды? бірі болып табылады. Т??ым тазалы?ы арнайы мемлекеттік стандарт?а с?йкес аны?талады. Т??ым тазалы?ыны? ?лшем бірлігі пайыз (%) болып табылады.

Т??ым тазалы?ы деп - белгілі-бір ауылшаруашылы? да?ылы т??ымыны? ??рамында ?зге да?ыл т?мыны?, арамш?птерді? т??ымыны? ж?не ?згеде заттарды? болмауын т??ым тазалы?ы дейміз. Я?ни, негізгі да?ыл т??ымыны? салма?ыны? жо?ары болуымен сипатталады.

?рбір да?ыл?а ?ойылатын талаптар?а с?йкес т??ымны? тазалы?ы ?рт?рлі болады. Т??ымны? тазалы?ы арнайы зетрханаларда аны?талады.

Т??ым тазалы?ын аны?тау ?шін аны?талатын да?ыл т??ымы, таразы ж?не т??ым сал?ыш ?ажет. Т??ым тазалы?ын аны?тауда т??ымны? морфологиялы? белгілеріне с?йкес 30грамнан 500грам?а дейін т??ымны? бірнеше ?лгілері алынады. ?лгілер еш?андай іріктеуден ?тпеген ж?не арнайы орындардан алынбайды. ?лгілерді алу ?келінген т??ымны? кез-келген жерінен арнайы т??ым ал?ышты? к?мегімен алынады. ?лгілерді? саны 3-10 рет болуы м?мкін.

Ж?мысты орындау кезінде орындалатын ж?мыстар:

- Аны?тау?а алын?ан ?лгі саны, реті;

- ?р ?лгіні? салма?ы, г;

- Аны?тау?а алын?ан т??ымны? ??рамы, г

оны? ішінде:

-негізгі т??ымны? салма?ы, г;

-сын?ан, жетілмей ?ал?ан т??ым салма?ы,г;

-арамш?п т??ымыны? салма?ы, г;

-?зге ?алды?тарды? салма?ы, г;

-барлы? жарамсыз ?алды?тарды? салма?ы аны?талады.

Ж?мысты? со?ында аны?талып отыр?ан да?ыл т??ымыны? тазалы?ы (%). Барлы? к?рсеткіштер бойынша алын?ан ?лгілерді? салма?ы жеке-жеке таразыда ?лшенеді.

Маш да?ылыны? т??ым тазалы?ын аны?тау:

Негізгі машты? т??ымын - сын?ан, жетілмей ?ал?ан т??ымдардан, арамш?п т??ымдарынан ж?не ?зге ?алды?тардан б?ліп аламыз.

Алын?ан жалпы салма? - 100 г.

1,0+1,5+0,5 = 3 гр

97+3 = 100 гр

100 гр 100 пайыз?а (%) те?. 97 гр-?

100 гр - 100%

97 гр - Х Сонда, 100*97 = 9700 9700 / 100 = 97%

Маш т??ымыны? тазалы?ы (бірінші ?лгі бойынша) 97 %-?а те?. т.б.

Маш т??ымыны? тазалы?ы (жалпы ?лгілер саны бойынша) 96 %-?а те?.

Кесте 2 - Ауылшаруашылы? да?ылдарыны? т??ым тазалы?ын аны?тауды? н?тижелері

Да?ыл атауы	Т??ым жинал-?ан жыл	Аны?-тау?а алын?ан ?лгі саны, реті	?р ?лгіні? салма-?ы, г	Аны?тау?а алын?ан т??ымны? ??рамы, г	Т??ым-ны? таза-лы?ы, %
				негізгі т??ымны? салма-?ы	сын?ан, жетілмей ?ал?ан т??ым салма?ы	арамш?п т??ымы-ны? салма?ы	?зге ?алды?-тарды? салма?ы	барлы? жа-рамсыз ?алды?-тарды? салма?ы
Маш	2019	1	100	97	1,0	1,5	0,5	3	97
Бидай	2018	1	100	96	1,0	1,5	1,5	4	96
Ма?та	2021	1	150	145	3,0	1,5	0,5	5	96
?ант ?ызылшасы	2020	1	150	142	4,0	3,0	1,0	8	94
К?нжіт	2017	1	20	19	0,6	0,3	0,1	1	95
Аск?к	2019	1	20	18	1,0	0,7	0,3	2	90
Кинза	2018	1	100	95	2,0	2,0	1,0	5	95
Ж?зім	2020	1	100	99	0,5	0,5	-	1	99
Долана	2021	1	200	191	6,0	2,5	0,5	9	95
Б?рыш	2017	1	100	92	5,0	1,5	1,5	8	92

3.2 Т??ымны? ?нгіштігі (энергиясы) ж?не оны аны?тау

Ауылшаруашылы? да?ылдарыны? т??ым ?нгіштігі дегеніміз - арнайы топыра??а немесе арнайы ыдыстар?а себілген т??ымны? жаппай, бір уа?ытта ?ніп шы?у ?абілетін т??ымны? ?нгіштігі дейміз.

Ауылшаруашылы? да?ылдарыны? т??ымына ?ойылатын талаптарды? бірі - т??ым энергиясы (т??ымны? ?нгіштігі). Т??ымны? ?нгіштігі жо?ары бол?ан жа?дайда ашы? танап?а себілген т??ымдардан жа?сы ?сімдік ?сіп жетіліп, жа?сы ?нім береді. Т??ымны? ?нгіштігін аны?тау ?шін арнайы зертханалар ?ажет. Арнайы зертханаларда мамандар т??ымны? ?нгіштігін аны?тап, оны? ба?асын береді. Т??ымны? ?нгіштігі %-бен ?лшенеді.

?рбір да?ылды? т??ым ?нгіштігі мемлекеттік стандарт?а с?йкес болу керек. С?йкес келмеген т??ымдар жарамсыз болып табылады.

Т??ымны? ?нгіштігін ашы? танап?а сеппес б?рын оны арнайы зертханаларда арнайы ыдыстар?а сеуіп аны?тайды. ?рбір ыдыс?а алдымен стандартта келтірілген м?ліметтер бойынша т??ымдар бірнеше ?лгілерде себіледі. Бірнеше к?н ?ткеннен кейін ?нген ж?не ?нбей ?ал?ан т??ымдар ?р ?лгі бойынша жеке-жеке саналынады. ?лгілер саны 4-10 болуы м?мкін. Осылайша т??ымны? ?нгіштігін аны?тау ж?мысы бірнеше рет ?айталанады.

Ауылшаруашылы? да?ылдарыны? т??ым ?нгіштігін (энергиясын) аны?тауды? н?тижелері:

- Да?ыл ж?не сортты? атауы.

- Т??ым жинал?ан жыл.

- Аны?тау?а алын?ан ?лгі саны, реті.

- ?р ?лгіге салын?ан т??ым саны, дана.

- Себілген к?н, дата.

- Т??ымны? ?ну ?за?ты?ы, к?н (орташа к?рсеткіш бойынша).

- ?нген т??ымны? саны (орташа к?рсеткіш бойынша), дана.

- ?нбей ?ал?ан т??ымны? саны (орташа к?рсеткіш бойынша), дана.

- Т??ымны? ?нгіштігі (орташа к?рсеткіш бойынша), %.

Келтірілген барлы? м?ліметтер арнайы журнал?а жазылып отырылады.

Бидай да?ылы т??ымыны? ?нгіштігін аны?тау:

Ж?гері да?ылы, Казахстанская сортыны? т??ым ?нгіштігін аны?тау.

Ал?аш?ы м?ліметтер:

- Да?ыл ж?не сортты? атауы - бидай да?ылы.

- Т??ым жинал?ан жыл - 2018.

- Аны?тау?а алын?ан ?лгі саны, реті - 3.

- ?р ?лгіге салын?ан т??ым саны, дана - 27.

- Себілген к?н, дата - 20.03.2021

?рбір ыдыс?а 27 дана бидай т??ымы салынды. Ыдыста?ы т??ымдар белгілі-бір уа?ыт ?ткен со? ?неді. Сол уа?ыттан кейін ?р ыдыста ?анша т??ым ?нді ж?не ?анша т??ым ?нбей ?ал?анды?ы жеке-жеке саналып, журнал?а жазылады.

Т??ымдар орташа 4 к?нні? ішінде ?ніп шы?ты.

?р ?лгіге салын?ан т??ым саны, дана - 27 дана. Аны?тау?а алын?ан ?лгі саны - 3.

1-ші ыдыста - 27 т??ымны? 25-і ?нсе, 2 дана т??ым ?нбей ?алды.

2-ші ыдыста - 27 т??ымнан - 26-і ?нсе, 1 дана т??ым ?нбей ?алды.

3-ші ыдыста - 27 т??ымнан - 25-ы ?нсе, 2 дана т??ым ?нбей ?алды.

Орташа м?ндерді аны?таймыз:

25+26+25 = 126. 126 / 3 = 25 дана. 2+1+2= 5. 5 / 3 = 2 дана.

Алдымен ?лгілер бойынша т??ымны? ?нгіштігін (%) аны?таймыз:

1-ші ыдыста - 27 т??ымны? 25-і ?нсе, 2 дана т??ым ?нбей ?алды.

25*100 = 2500. 2500 / 27 = 92 %

2-ші ыдыста - 27 т??ымнан - 26-і ?нсе, 1 дана т??ым ?нбей ?алды.

26*100 = 2600. 2600 / 27 = 96 %

3-ші ыдыста - 27 т??ымнан - 25-ы ?нсе, 2 дана т??ым ?нбей ?алды.

25*100 = 2500. 2500 / 27 = 92 %

Орташа м?ндерді аны?таймыз: 92+96+92 = 280. 280 / 3 = 93 %

Кесте 3 - Ауылшаруашылы? да?ылдарыны? т??ым ?нгіштігін (энергиясын) аны?тауды? н?тижелері

Да?ыл ж?не сортты? атауы	Т??ым жинал-?ан жыл	Аны?тау-?а алын-?ан ?лгі саны, реті	?р ?лгіге салын?ан т??ым саны, дана	Себілген к?н, дата	Т??ым-ны? ?ну ?за?ты-?ы, к?н	?нген т??ым-ны? саны, дана	?нбей ?ал?ан т??ымны? саны, дана	Т??ым-ны? ?нгіш-тігі, %
Маш	2019	1	25	17.04	5	21	4	84
		2	25	17.04	5	23	2	92
		3	25	17.04	5	20	5	80
Орташа					5	21	4	85
Бидай	2018	1	27	20.03	4	25	2	92
		2	27	20.03	4	26	1	96
		3	27	20.03	4	25	2	92
Орташа					4	25	2	93
Ма?та	2018	1	50	23.01	15	47	3	94
		2	50	23.01	15	48	2	96
		3	50	23.01	15	46	4	92
Орташа					15	47	3	94
?ант ?ызылшасы	2020	1	30	25.02	10	27	3	93
		2	30	25.02	10	26	4	86
		3	30	25.02	10	25	5	83
Орташа					10	26	4	87
К?нжіт	2017	1	23	24.05	3	20	3	86
		2	23	24.05	3	21	2	91
		3	23	24.05	3	23	-	100
Орташа					3	21	2	92
Аск?к	2019	1	28	05.04	4	25	3	89
		2	28	05.04	4	26	2	92
		3	28	05.04	4	25	3	89
Орташа					4	25	3	90
Кинза	2018	1	35	12.03	5	32	3	91
		2	35	12.03	5	31	4	88
		3	35	12.03	5	30	4	85
Орташа					5	31	4	88
Ж?зім	2020	1	40	19.12	6	35	5	87
		2	40	19.12	6	36	4	90
		3	40	19.12	6	35	5	87
Орташа					6	35	5	88
Долана	2021	1	60	21.09	11	56	4	93
		2	60	21.09	11	54	6	90
		3	60	21.09	11	57	3	95
Орташа					11	55	4	92
Б?рыш	2017	1	15	16.05	2	10	5	66
		2	15	16.05	2	11	4	73
		3	15	16.05	2	12	3	80
Орташа					2	11	4	73

3.3 1000 д?н салма?ы ж?не оны аны?тау

Ауылшаруашылы? да?ылдарыны? 1000 д?ніні? салма?ын пайдалана отырып, да?ыл т??ымыны? себу м?лшерін аны?тау?а болады. ?рбір да?ыл сортыны? ?зіне т?н 1000 д?ніні? салма?ы болады. ?са? т??ымды да?ылдарда 1000 д?нні? салма?ы 1 грамнан - 5 грам?а дейін ауыт?ыса, ірі, ?те ірі т??ымдыларда 1000 д?нні? салма?ы 200-500 грам?а дейін ауыт?иды. Ондай ауыр салма?ты т??ымдар ?детте жеміс да?ылдарында кездеседі.

Ауылшаруашлы? да?ылдарыны? 1000 д?ніні? салма?ын аны?тауда ж?ргізілген ж?мыстар рет-ретімен орындалып, алын?ан барлы? м?ліметтер арнайы журнал?а жазылып отырылады.

Ауылшаруашылы? да?ылдарыны? 1000 д?н салма?ын аны?тау ?шін келесідей ал?аш?ы м?ліметтер ?ажет:

- Да?ыл ж?не сортты? атауы.

- Т??ым жинал?ан жыл.

- Аны?тау?а алын?ан ?лгі саны, рет.

- ?р ?лгі бойынша алын?ан д?нні? (т??ымны?) саны, дана.

Бидай да?ылыны? 1000 д?ніні? салма?ын аны?таймыз.

1000 д?н салма?ын аны?тау ?шін алдымен аны?талатын да?ыл т??ымыны? ішінен 500 данадан т?ратын 2-і ?лгі санап аламыз ж?не оны? ?осымшасы 1 ?лгі болып саналады. Тура осындай санда салма?та бірнеше ?лгілерді санап алу ар?ылы ж?мысты бірнеше рет ?айталаймыз. 500 данадан алын?ан ?лгілерді? салма?ын жеке-жеке таразыда ?лшейміз. Ал?аш?ы екі ?лшенген ?лгілерді ?осу ар?ылы бидай т??ымыны? 1000 д?ніні? салма?ын на?тылаймыз.

Мысалы, 500 дана т??ымны? салма?ы - 19 грамм болды, 2-ші 500 дана т??ымны? салма?ы - 19 грамм болды. 19+19 = 38 гр бірінші ?лгіні? 1000 д?ніні? салма?ы 38 грам?а те?.

Кесте 4 - Ауылшаруашылы? да?ылдарыны? 1000 д?н салма?ын аны?тауды? н?тижелері

Да?ыл ж?не сортты? атауы	Т??ым жинал?ан жыл	Аны?тау?а алын?ан ?лгі саны, реті	?р ?лгі бойынша алын?ан д?нні? (т??ымны?) саны, дана	?лгіні? салма?ы, г	1000 д?нні? (т??ымны?) салма?ы, г
Маш	2019	1	500	17,3	34,8
			500	17,5
Бидай	2018	1	500	19	38
			500	19
Ма?та	2021	1	500	25,8	51,4
			500	25,6
?ант ?ызылшасы	2020	1	500	21,3	43
			500	21,7
К?нжіт	2017	1	500	12,5	24,4
			500	11,9
Аск?к	2019	1	500	5,6	9,4
			500	4,8
Кинза	2018	1	500	10,8	21,2
			500	10,4
Ж?зім	2020	1	500	28,6	51,9
			500	23,3
Долана	2021	1	500	250,5	500,3
			500	249,8
Б?рыш	2017	1	500	14,3	28,5
			500	14,2

3.4 Т??ым ыл?алдылы?ы ж?не оны аны?тау

Т??ымны? ыл?алдылы?ы деп - т??ым (д?н) ??рамында?ы ыл?ал м?лшерін айтамыз, ол %-пен белгіленеді. Негізінен ауылшаруашылы? да?ылдарыны? т??ымдарыны? себу сапасын аны?тауда келесідей к?рсеткіштер аны?талады: т??ым тазалы?ы, ?нгіштігі ?су энергиясы, ыл?алдылы?ы ж?не т.б. Б?л атал?ан к?рсеткіштер белгілі бір ?дістер ар?ылы аны?талады.

Т??ымдарды? ыл?алдылы?ын - кептіру немесе арнайы электрлі ыл?ал (экскаватормен) ?лшегіш ??ралымен аны?тайды. Кептіру ?дісі негізгі болып табылады. Ал, т??ымны? ыл?алдылы?ын тез арады аны?тау керек болса, онда электрлі ыл?ал аны?тау ??ралы ?олданылады. Алын?ан м?ліметтер арсында?ы айырмашылы? - 0,2%-дан аспау керек.

Кептіру ?дісі. Т??ым ыл?алдылы?ын аны?тау ?шін т??ымны? (д?нні?) бірнеше ?лгілері алынады. ?лгілерді? салма?ы д?нді, д?нді б?рша? ж?не бас?а да ірі т??ымды да?ылдар ?шін-50г-нан алынса, жо?ыш?а ж?не бас?а да ?са? т??ымды да?ылдар ?шін -20г-нан алынады.

Д?нді ж?не д?нді б?рша? да?ылдарыны? д?ндерін ?нта?тап, майдаласа, ал к?нба?ыс ж?не бас?а да да?ылдарды? д?ндерін б?тіндей кептіреді. ?лгіден ?ал?ан д?ндерді ?айта ауызы жабы? ыдыс?а салып ?ояды (?айта анализ жасау керек бол?ан жа?дайда ?олданылады). Алын?ан ?лгілер арнайы н?мірленген бюкстерге кептіріледі.

Т??ымдар арнайы кептіргіш шкафтарда келесідей температурада кептіріледі: д?нді ж?не д?нді б?рша? да?ылдарын +1300С температурада 40 минуттай кептірсе, ш?птерді? ж?не бас?а да майда т??ымды да?ылдарды? д?ндерін +1300С температурада 60 мин., майлы ж?не техникалы? да?ылдар +100+1050С температурада 5 са?ат бойы кептіреді.

Т??ымдарды? кептіргенге дейінгі ж?не кептіргеннен кейінгі салма? айырмашылы?ы жо?ал?ан (булан?ан) ыл?ал м?лшерін к?рсетеді.

Т??ым ыл?алдылы?ын аны?тауда ?лгілер арасында?ы айырмашылы? 0,1-?а жеткенше аны?талады. Сонда ?ана ж?мыс толы? ая?талады деп есептелінеді.

Егер ?лгілер арасында?ы айырмашылы? 0,1-дан жо?ары болса, онда ж?мыс ?айта ?айталанылады. Ыл?алдылы? м?лшері келесі формуламен аны?талады:

Егер ?лгілер арасында?ы айырмашылы? 0,1-дан жо?ары болса, онда ж?мыс ?айта ?айталанылады. Ыл?алдылы? м?лшері келесі формуламен аны?талады:

М?нда, х - ыл?алдылы?, %

а - кептіргенге дейінгі т??ым салын?ан бюкс салма?ы, г

В - кептіргеннен кейінгі т??ым салын?ан бюкс салма?ы,г

Маш да?ылына шы?арамыз:

?лгілер арасында?ы айырмашылы? 3,4 - 3,3 = 0,1%. Ж?мыс ая?тал?ан.

Кесте 5 - Ауылшаруашылы? да?ылдары т??ымыны? ыл?алдылы?ын аны?тау н?тижелері

Да?ыл атауы	Кептіргенге дейінгі т??ым салын?ан бюкс салма?ы (а), г	Кептіргеннен кейінгі т??ым салын?ан бюкс салма?ы (В),г	Т??ымны? ыл?алдылы?ы (Х), %	Ж?ргізілген ж?мысты? саны, рет
Маш	50	48,3	3,4	1
Бидай	40	38,4	4	1
Ма?та	60	58,6	2,3	1
?ант ?ызылшасы	55	53,2	3,3	1
К?нжіт	30	28,8	4	1
Аск?к	35	33,8	3,4	1
Кинза	45	43,8	2,6	1
Ж?зім	60	58,8	2	1
Долана	70	67,8	3,1	1
Б?рыш	33	31,8	3,6	1

3.5 Т??ымны? химиялы? ??рамы

Ауылшаруашылы? да?ылдарыны? химиялы? ??рамы ?рт?рлі де?гейде ?амтамасыз етілген. Оларды ?сіруде орындалатын агротехникалы? шаралар?а, топыра?ты? химиялы? ??рамына ж?не ?олданылатын минералды ты?айт?ыштарды енгізу м?лшеріне ?арай ?рт?рлі де?гейде болады. Ауылшаруашылы? да?ылдары белгілі-бір ма?сатта ?сіріледі. Ауылшаруашылы? да?ылдары пайдалану ба?ытына ж?не ?здеріні? биологиялы? ерекшеліктеріне, морфологиялы? белгілеріне ?арай бірнеше топтар?а б?лінеді. Кейбір т??ымдар май?а ?те бай бол?анды?тан, ондай да?ылдардан май алады ж?не оларды май алу ма?сатында ке?інен ?сіреді. Ондай да?ылдарды майлы да?ылдар деп атап, майлы да?ылдар ?атарына жат?ызады. Мысалы, к?нба?ыс, ма?сары ж?не т.б. Мал?а азы? ретінде ?сіретін да?ылдарды малазы?ты? да?ылдар деп атайды. Крахмал алу ма?сатында ?сіретін да?ылдарда крахмалды? м?лшері жо?ары болады: картоп, к?ріш ж?не т.б. да?ылдар жатады.

Ауылшаруашылы? да?ылдары т??ымыны? химиялы? ??рамы зертханалы? (лабораториялы?) жа?дайда аны?талады. Есептік-графикалы? ж?мысты орындау барысында ?ыс?аша т??ымны? химиялы? ??рамын зертханалы? жа?дайда аны?тау туралы жазылады.

Ауылшаруашылы? да?ылдары т??ымыны? ??рамы к?рделі келген. Онда келесідей заттар кездеседі: су, органикалы? заттар, минералды заттар, май, клетчатка, к?л, ??р?а? заттар, а?уыз, ?ант ж?не т.б.

Кесте 6 - Ауылшаруашылы? да?ылдары т??ымыны? химиялы? ??рамы

Да?ыл атауы	Химиялы? ??рамыны? атаулары ж?не м?лшері, %
	Су	Орга-ника-лы? заттар	Мине-ралды заттар	N	P0O5	K2O	Май	Клет-чатка	К?л (зола)	??р-?а? зат-тар	А?-уыз (бе-лок)	Крах-мал	?ант	К?-мір-сулар	?ыш-?ыл-ды заттар
Маш	14	-	-	40	44,8	40	2	16.3	3,5	-	30,5	42,4	3,6	46	0,3
Бидай	14	-	-	-	-	-	1,7	2,0	1,6	12.5	12	-	-	68,7	-
Ма?та	4.65	-	0.20	-	-	-	36.3	-	4.58	-	38.5	-	-	16.4	-
?ант ?ызылшасы	75	-	-	-	-	-	0.8	1.2	1.1	25	2.5	0.1	-	-	9.7
К?нжіт	9	5.6	-	-	95.3	7.9	48.7	11.6	5.1	-	19.4	-	0.5	12.2	-
Аск?к	85.5	0.1	2.8	-	9	13.4	0.5	2.1	2.3	14	2.5	-	1.6	6.3	-
Кинза	92.1	-	2.3	-	6.9	11.1	0.52	2.8	1.47	25	2.13	-	0.9	0.87	-
Ж?зім	80.5	0.8	-	-	2	9	0.6	1.6	0.5	-	0.6	-	15.5	15.4	-
Долана	72	0.33	-	-	-	13.1	--	-	2.73	13,2	1.12	-	11.8	14.2	-
Б?рыш	90	0.1	1.4	-	2.9	3.7	0.1	1.7	0.6	15-32	1.3	-	2.4	5.3	4.5

4. Ауылшаруашылы? да?ылдарыны? т??ымын жинау технологиясы

Бидай да?ылыны? т??ымын машиналар мен оларды? ж?мысшы м?шелеріні? реттеулері осы жиналатын асты?ты? ?асиеттеріне байланысты ?абылдану?а тиіс, ал асты? осы машинамен жинау?а икемді болуы керек. Олар саба?ты ору, бастыру, топаннан д?нді б?лу ж?не д?нді бас?а ?оспалардан тазартуд?нні? сапасын алдын-ала ба?алау ж?ргізіліп, оны? н?тижелері бойынша пакеттер с?рыпталып, сыныптар?а б?лінеді.

?ант ?ызылшасыны? ?суі т?бірлік да?ылдар ?орлары есебінен ж?зеге асырылатынды?тан, олар жа?а жапыра?тарды ?алыптастыру басталар алдында ?ызылшаларды жинау?а уа?ыт керек. ?детте, «?ант ?ызылшасы» егістігі ?ырк?йекті? екінші жартысында жиналады ж?не тазалау машиналарыны? к?мегімен жасалады.

Машинамен ма?та жинауды? табысты болуы тек ж?ргізуші- комбайншы?а ?ана байланысты емес, бас?а да к?птеген факторлар?а байланысты. Бірінші кезекте олар?а жататындар: ма?та сорты, жиналу?а дейінгі ма?та ал?абыны? жа?дайы, жинау техникаларымен жабды?талуы т.б. Ма?та жинау?а арнал?ан машиналар : ХВН-1,2A, 14XB-2,4A ж?не ХНП-1,8 ал ?орек жинау ?шін СКО-24, СКО-3,6, СКО-54 Машиналар колданады. Машинамен жинаумен ?атар шитті ма?таны ?олмен де жинайды.

Піскен кезде к?нжіт т??ымы тез шашылады. Сонды?тан да?ылды жинауды т?менгі ?ауаша?тары бурылдан?анда, біра? ?лі ашылма?ан жа?дайда жинай бастайды. Жа?сы н?тижені ?німді екі сатылы ?діспен жинау береді. Тазалан?ан к?нжіт т??ымдарын ыл?алдылы?ы 9% аспайтын к?йде са?тайды.

Аск?к. Т??ымдар кептірілгеннен кейін олар ?о?ыр т?сті тегіс дискілерге ??сайды, оларды ?олшатырдан ?те о?ай ажырату?а болады. Б?л бол?ан кезде оларды жинау?а болады. Олар 3 немесе 4 жыл?а жарамды болып ?алады. Т??ым жинал?аннан кейін оларды жа?сы желдетілетін, ??р?а? б?лмеде кептіру ?шін таратып, олар толы?ымен ??р?ап кетуі керек.

Ж?зім ?олданылатын ма?сат?а ?арамастан, оны ??р?а? ж?не к?н шуа?ты к?ндерде жинау?а ке?ес беріледі. Б?л жауын-шашынды ж?не мол ш???ырды майлы бояудан жуу?а болады, б?л ?те ?ажет, мысалы, ?за? уа?ыт са?тау?а арнал?ан.

Б?рыш т??ымын ?немдеу о?ай м?селе. Б?рышты? т??ымын жинау кезінде міндетті т?рде е? д?мді д?мді е? к?шті ?сімдіктен жеміс-жидектерді та?да?ыз. Та?дал?ан жемісті ?сімдік толы? ?бден пісіп, ?жім бастал?анша ?алдыру?а р??сат еті?із. Сіз та?да?ан б?ршіктерді? б?рыш т??ымыны? максималды ?мірше?дігі ?шін толыс?анды?ына к?з жеткізуі?із керек; б?л бірнеше ай?а созылуы м?мкін

5. Т??ымдарды са?тау технологиясы (аурулар, зиянкестер ж?не т.б. жа?дайлар келтіріледі)

Т??ымдармен пайдаланган кезде, оларды за?ымдап алмас ?шін аса са? бол?ан ж?не олар?а талап?а сай са?тау шарттарын ?амтамасыз еткен ж?н. Пайдаланылма?ан т??ымдарды герметикалы? ыдыстарда са?та?ан д?рыс. Дегенмен, т??ым салын?ан ашы? ?алталарды сыдырма ??лпы бар ?аптар?а салып, 7 - 10 ° C температурасында са?тау?а болады. Жо?ары температура мен ыл?алдылы? т??ымдар ?шін ?те зиян. Ыл?ал ауа т??ымдарды? дым?ылды?ын арттырып, оларды? жарамдылы? мерзіміні? ?ыс?аруына алып келеді. Са?тау шарттарын д?рыс са?та?ан жа?дайда, ?ызана? т??ымдары 4 жыл, ал б?рыш т??ымдары 2 жыл бойына жарамдылы?ын са?тап ?алады. Барлы? ?сірілетін ауылшаруашылы? ?сімдіктері сия?ты бидай да к?птеген аурулар?а шалды?ады, сонымен ?атар зиянкестер мен ж?ндіктер де кездеседі, олар жа?а д?нді ?найды. Бидай аурулары жиі кездеседі, біра? к?бінесе ?сіру айма?тарына ж?не климатты? шекаралар?а байланысты. Бидай ?сімдіктері вегетация кез келген кезе?інде ауру?а бейім. Ауру, т?мен ?німділікпен ?атар, д?нні? сапасына кері ?сер етеді. Е? к?п тарал?ан ауруларды? бірі - ?ымызды?, ?атты ?ытырла?, эргот, тот, шірік.

?ант ?ызылшасын бір танапта ?за? жылдар бойы ауыстырмай сепкенде, оны? зиянкес ж?мыр ??рты мен тамыр биті к?бейеді. Сонды?тан ?ант ?ызылшасын т?рлі аурулар мен зиянкестерден ?ор?ауда, оны? ?німділігін арттырып, ?анттылы?ын к?теруде ауыспалы егісті? ма?ызы зор.

Аурулармен за?ымданба?ан т??ымды? жады?атты егістікке пайдалану - ауыл шаруашылы?ы да?ылдарынан мол эрі сапалы ?нім алуды? бір кепілі. Т??ымтану іс санасында т??ымны? аурулармен дерттенуін (залалдануын) аны?гау?а ?лкен м?н беріледі. Ауру т??ым жиі т?рде да?ылды? ?сіп-дамуын элсіретіп, кейіннен оны? ?німі мен сапасын т?мендетеді. Сонды?тан да т??ымны? аса ?ауіпті аурулармен залалдануына жол берілмейді, немесе мемлекеттік ?лгі?алыптармен(стандарттармен) шектеледі.

Зиянкестердін т??ымда жара?аттануынан егінні? к?ктеуі, да?ылды? ?сіп дамуы ?лсірейді де ?нім мен оны? сапасына эсер етеді. Т??ымны? зиянкестермен за?ымдануын ай?ын жэне жасырын т?рінде аны?тайды. Оны? ?стіне пакетпен алын?ан орташа ?лгіні т??ым сапасын талдау лабораториясына т?скеннен кейін екі т?уліктен кешіктірмей талдау ?ажет. Егер талдау жылды? суы? кезінде ж?ргізілсе, онда т??ым ?лгісі б?лме температурасында 1,5-2,0 са?. ?сталады. Кенелерді ?оз?алыс?а келтіру ма?сатында т?кым ?лгісін 25-28 °С-да 20-30 мин. бойы жылытады.

Са?тау кезінде, ?сіресе ыл?алдылы?ы мен температурасы жо?арыла?ан кезде онда ?р т?рлі процесстер ж?реді, я?ни сапасыны? ?згеруі кей жа?дайда бидайды? сапасы жа?сарып, кей жа?дайда керісінше т?мен болуы м?мкін.

6. ?аза?стан Республикасыны? т??ым шаруашылы?ы туралы за?ы (тараулар мен баптар)

За?да т??ым шаруашылы?ы саласында?ы ?ызметтi ж?зеге асыруды? ???ы?ты?, экономикалы? ж?не ?йымды? негіздерiн белгiлейдi ж?не т??ым шаруашылы?ы ж?йесiнi? ?йымдастырылуы мен ж?мыс iстеуi ж?не ауыл шаруашылы? ?сiмдiктерiнi? т??ымдарын ?ндiру, дайындау, ??деу, са?тау, тасымалдау, сату мен пайдалану iсiн мемлекеттiк ба?ылау м?селелерiн реттеуге ба?ыттал?ан.

?аза?стан Республикасыны? т??ым шаруашылы?ы туралы за?ында 6 тарау, 25 бап бар. 1 - тарауда жалпы ережелер, 2-бап. Т??ым шаруашылы?ы саласында?ы объектiлер мен субъектiлер. 3-бап. ?аза?стан Республикасыны? т??ым шаруашылы?ы туралы за?дары.

2-тарау. Т??ым шаруашылы?ы саласында?ы мемлекеттік реттеу мен бас?ару. 4-бап. Т??ым шаруашылы?ы саласында?ы мемлекеттiк реттеу. 5-бап. ?аза?стан Республикасы ?кiметiнi? т??ым шаруашылы?ы саласында?ы ??зырет. 6-бап. У?кілетті органны? ??зыреті. 7-бап алынып тасталды. 8-бап. Т??ым шаруашылы?ы ж?ніндегі мемлекеттiк инспекторлар ж?не оларды? ?кiлеттiктерi. 9-бап. Т??ым шаруашылы?ы саласында?ы мемлекеттiк ба?ылау. 10-бап. Т??ым шаруашылы?ы субъектiлерiн аттестаттау.

3-тарау. Т??ым шаруашылы?ын ?йымдастыру. 11-бап. Т??ым шаруашылы?ы ж?йесi.

4-тарау. Т??ымдарды ?ндіру, дайындау, ??деу, са?тау, тасымалдау, сату ж?не пайдалану. 13-бап. Т??ымдарды ?ндiру мен пайдалану?а ?ойылатын талаптар. 14-бап. Т??ым ?ндiрушiлердi? ???ы?тары мен мiндеттерi. 14-1-бап. Ауыл шаруашылы?ы ?сiмдiктерiнi? сортты? егiстерiн бай?аудан ?ткiзу ж?не т??ымдарды? сортты? ж?не егістік сапасына сараптама жасау ж?ніндегі ?ызметке ?ойылатын талаптар. 15-бап. Ауыл шаруашылы? ?сiмдiктерiнi? т??ымдарын ?ндiруге арнал?ан агроэкологиялы? айма?тар. 16-бап. Т??ым топтарын сату мен тасымалдау. 17-бап. Т??ымдарды? са?тандыру ж?не ?тпелi ?орлары. 18-бап. Т??ымдарды дайындау, ??деу, са?тау ж?не пайдалану. 19-бап. Т??ым топтарын ?аза?стан Республикасына ?келу ж?не ?аза?стан Республикасынан ?кету. 20-бап. Т??ым сапасына кепiлдiктер.

5-тарау. Т??ымны? сортты? ж?не егу сапаларын
аны?тау т?ртібі. 21-бап. Ауыл шаруашылы? ?сiмдiктерi т??ымдарыны? сортты? сапасын аны?тау. 22-бап. Т??ымдарды? егу сапасын аны?тау. 23-бап. Т??ымдар?а ??жаттама жасау.

6-тарау. Т??ым шаруашылы?ы саласында?ы
дауларды шешу ж?не жауапкершілік. 24-бап. Т??ым шаруашылы?ы саласында?ы ?ызметтi ж?зеге асыру кезiндегi дауларды шешу. 25-бап. ?аза?стан Республикасыны? т??ым шаруашылы?ы туралы за?намасын б?з?аны ?шін жауаптылы?

7 Ауылшаруашылы? да?ылдары т??ымына ?ойылатын негізгі халы?аралы? талаптар

Т??ымдарды ?ндiру мен пайдалану?а ?ойылатын талаптар

1. Ауыл шаруашылы? ?сiмдiктерiнi? т??ымдары:

1) карантиндiк объектiлерден ауру ж???ыз?ан болса;

2) осы За?да белгiленген т?ртiппен егу сапасына сараптамадан ?тпесе;

3) гендік инженерия (генетикалы? жа?ынан т?рлендірілу) негізінде алынса, оларды ?ткізуге ж?не егу (отыр?ызу) ?шiн пайдалану?а тыйым салынады.

2. С?рыпты? ж?не егу сапалары бойынша ?аза?стан Республикасы за?намасыны? талаптарына с?йкес келмейтiн т??ымдарды ?ткізуге, сондай-а? егу (отыр?ызу) ?шiн пайдалану?а тыйым салынады.

2-1. Техникалы? регламенттердi? талаптарына с?йкес келмейтiн т??ымдарды егу (отыр?ызу) ?шiн ?ткiзуге ж?не пайдалану?а жол берiлмейдi.

2-2. Осы За?ны? 6-бабы 1-тарма?ыны? 13-1) тарма?шасына с?йкес у?кілетті органмен келісу бойынша т??ым шаруашылы?ы саласында?ы ?лтты? стандарттарда ж?не стандарттау ж?ніндегі ?зге де ??жаттарда белгіленген к?рсеткіштерге ?ара?анда сапа к?рсеткіштері т?мендетілген ауыл шаруашылы?ы ?сімдіктеріні? т??ымдарын ?ткізуге ж?не егу (отыр?ызу) ?шін пайдалану?а жол беріледі.

3.Осы За?да белгіленген т?ртіппен аттестатталма?ан жеке ж?не за?ды т?л?алар т??ымдарды ?ткізу ???ы?ынсыз ?з ?ажеттіліктері ?шін ?ана ?ндіру мен пайдалануды ж?зеге асыра алады.

Ауыл шаруашылы? ?сiмдiктерi т??ымдарыны? сортты? сапасын аны?тау

1. Ауыл шаруашылы?ы ?сiмдiктерi т??ымдарыны? с?рыпты? сапаларын аны?тау нормативтік ???ы?ты? актілерде, стандарттау ж?ніндегі ??жаттарда белгiленген талаптар?а с?йкес егiстердi бай?аудан ?ткiзу, жерге егiп ба?алау ж?не зертханалы? с?рыпты? сына?тар ар?ылы ж?ргiзiледi ж?не аттестаттал?ан т??ым ?ндiрушiлер ?шiн мiндеттi болып табылады.

2. Т??ымдары т??ым шаруашылы?ы субъектiлерiнi? сатуына нeмece ?здерiнi? т??ымды? егiстерiне пайдалануына арнал?ан ауыл шаруашылы? ?сiмдiктерiнi? сортты? егiстерiне мiндеттi т?рде бай?ау ?ткiзiлуге тиiс.

3. Ауыл шаруашылы? ?сiмдiктерiнi? ?аза?стан Республикасында пайдалану?а ?сынылатын Селекциялы? жетiстiктердi? мемлекеттiк тiзiлiмiне енгiзiлген сорттарыны? бiрегей ж?не элиталы? т??ымдары жерге егiп ба?алану?а тиiс.

4. Ауыл шаруашылы? ?сiмдiктерiнi? ?аза?стан Республикасында пайдалану?а ?сынылатын Селекциялы? жетiстiктердi? мемлекеттiк тiзiлiмiне енгiзiлген сорттарыны? кейiннен сатылу?а арнал?ан элиталы? т??ымдары мен бiрiншi к?бейтiлген т??ымдары зертханалы? сортты? сына?тан ?ткiзiлуге тиiс.

?орытынды

?орытындылай келе, есептік графикалы? ж?мысты е? алдымен он да?ылды та?дап алып, оларды? ауылшаруашылы? да?ылдарыны? генеративті м?шелері туралы ?ыс?аша жазып кеттім. Алын?ан ауылшаруашылы? да?ылдарыны? т??ымына сипаттама бердім.

?шінші б?лімде, т??ымны? сапа к?рсеткіштері ж?не оларды аны?тауды? ?дістерін жасадым. Т??ым тазалы?ы ж?не оны аны?тадым. Т??ым энергиясын, ?нгіштігін аны?тадым. 1000 д?н салма?ын аны?тадым. Т??ым ыл?алдылы?ын аны?тап, т??ымны? сортты? тазалы?ын есеп шы?ардым.

Т?ртінші б?лімде ауылшаруашылы? да?ылдарыны? т??ымын жинау технологиясы туралы жаздым.

Бесінші б?лімде т??ымдарды са?тау технология ж?не аурулар, зиянкестер туралы жазып к?рсеттім.

Алтыншы б?лімде ?аза?стан Республикасыны? т??ым шаруашылы?ы туралы за?ына то?талып кеттім. Б?л за?дарда 6 тарау, 25 бап бар, сол за?дар туралы ?ыс?аша жаздым.

Жетінші б?лімде ауылшаруашылы? да?ылдары т??ымына ?ойылатын негізгі халы?аралы? талаптар туралы жаздым.

Т??ымтану-м?дени ?сімдіктерді? т??ымдарын, оларды? ??рылысы мен аналы? ?сімдікте пайда болу жа?дайларын, т??ымда?ы физиологиялы? ?дерістерді, ?орша?ан орта мен агротехникалы? шараларды? т??ымны? ?алыптасуына ?серін, т??ымны? егістік сапасын аны?тау т?сілдерін о?ытатын ?ылым.

Пайдаланыл?ан ?дебиеттер тізімі

1. ?сімдік шаурашылы?ы ?німдерін ?ндіру негіздері: о?у ??ралы / С.?лтай?лы. - Алматы: Білім. 2016. - 176 б.

2. Егістік да?ылдар селекциясы ж?не т??ым шаруашылы?ы: О?улы? / А.?.Апушев. - Алматы: Полиграфкомбинат ЖШС, 2012.- 488б.

3. ?сімдік шаруашылы?ы негізінде асты?тану: О?улы?/ ?.І.Ізтаев, С.Б.Ермекбаев. Алматы: ЖШСРПБК Д?уір, 2014.- 416б.

4. Жазды? бидай (биологиясы, ?сіру технологиясы): о?улы? / К.Н.Жайлыбай, ?.М.То?тамысов. -Алматы: Бастау, 2006, -168 б.

5. Жеміс-к?к?ніс шаруашылы?ы: О?улы? / Н.Г.Щепетков, М.?.Ыс?а?ов; Н.Г. Щепетков, а.ш.?.д., проф., М.А.Ыс?а?ов, а.ш.?.к., доцент. - ?аза?стан Республикасыны? Білім ж?не ?ылым министрлігі. - Алматы: ЖШС РПБК Д?уір, 2011.- 536 бет.- (?Р Жо?ары о?у орындарыны? ?ауымдасты?ы)

6. Сорттану, т??ым шаруашылы?ы ж?не т??ымтану: О?у ??ралы. / Т.Н.Н?ргасенов, С.Е.Сулейменова, А.Каракальчев, С.Арыстан??лов. - Алматы: Агроуниверситет, 2005. - 141 б.

7. Егістік да?ылдар селекциясы ж?не т??ым шаруашылы?ы: О?улы?. / А.?.Апушев. ?Р Білім ж?не ?ылым министрлігі, ?Р Жо?ары о?у орындарыны? ?ауымдасты?ы . - Алматы: Полиграфкомбинат, 2012. - 488 б. - ISBN 978-601-80326-6-0.

Размещено на Allbest.ru